کوه بی‌بی شهربانو، یادگار دوران ساسانی است. این کوه که در شمال‌شرقی شهر ری قرار دارد، این روزها اما کامیون‌ها از بدنه‌اش کم می‌کنند. کوه بی‌بی شهربانو واقع در منطقه ۲۰ تهران توخالی شده و به تعبیر یکی از اعضای شورای شهر تهران، مدتی دیگر، تنها پوسته‌ای از آن باقی می‌ماند. براساس نظر کارشناسان، برداشت‌های بی‌رویه از کوه بی‌بی شهربانو، بدون در نظر گرفتن شرایط این منطقه در آینده‌ای نه‌چندان دور مشکلاتی را برای شهرستان ری ایجاد خواهد کرد. این روز‌ها، این کوه تاریخی معدن اصلی استخراج سیمان و جای‌جای آن به‌وسیله ماشین‌آلات سنگین کارخانه سیمان تهران در حال تخریب است، کوهی که قابلیت تبدیل‌ به قطب گردشگری جنوب پایتخت را داشت، حالا به تپه‌های خاکی تبدیل می‌شود.

کوه هم‌جوار با کارخانه سیمان که از آن به‌عنوان بام‌ ری یاد می‌شود، این روزها به فضایی برای استخراج سیمان تبدیل شده و کارخانه سیمان تهران و شرکت‌های تابعه، از معادن سیمان آن کیلوکیلو کم می‌کنند. صمت در گفت‌وگو با احمد علوی، رئیس کمیسیون گردشگری و میراث‌فرهنگی شورای شهر تهران به بررسی آثار مخرب فعالیت کارخانه سیمان روی میراث‌فرهنگی مانند بی‌بی شهربانو پرداخته است.

حفاظت و حراست از میراث فرهنگی

بقعه بی‌بی شهربانو، یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران در شهر ری و مکان به نسبت محبوبی در بین جاذبه‌های زیارتی است. آرامگاه بی‌بی شهربانو بر بلندای یک کوه و نزدیکی یک چشمه واقع شده و به خاطر وجود همین بقعه، نام این کوه نیز بی‌بی شهربانو است. آرامگاه بی‌بی شهربانو در دوره ساسانی بنانهاده شد و قسمت جنوب‌شرقی بنا از عهد آل‌بویه به یادگار مانده که شامل چهارگوش منظم سنگی با پوشش سنگ و آجر است. حرم و اتاق طویل جنوبی آن متعلق به دوره ساسانی و دیواره‌های خارجی صحن هم به عهد آل‌بویه و عصر سلجوقیان تعلق دارد. در دوره‌های بعد رواق، دیوار و اتاق‌های گوناگون و راهروها ایجاد شدند و محوطه اصلی ۲ بخش شد. در دوره دیالمه، گنبد بقعه روی آن ساخته شد. این کوه، شعبه‌ای از رشته کوه‌های البرز است که در قسمت جلگه‌ای تهران و در مشرق شهر ری واقع شده است. این میراث‌فرهنگی به‌دلایل بی‌توجهی کارخانه‌ها در معرض خطر بزرگی قرار دارد. گویا میراث‌فرهنگی توجهی به این بنای تاریخی ندارد که چنین میراث ارزشمندی در آستانه تخریب است. به‌تازگی از ایجاد ترک روی گنبد مقبره بی‌بی شهربانو و همچنین حفاری‌های غیراصولی در این محیط فرهنگی تاریخی خبر داده شده است.

 فعالیت‌ کارخانه سیمان و همچنین انفجارهای مداوم، موجب پیدایش چنین وضعیتی در کوه بی‌بی شهربانو شده است. میراث‌فرهنگی هم ارزش‌های ذاتی دارند و هم ارزش‌هایی که حاصل نگرش و رویکرد جامعه هستند و با زیرساخت‌های سیاسی و اقتصادی جامعه ارتباط دارند، به همین دلیل، حفاظت و حراست از میراث‌فرهنگی و آثار تاریخی از ضروریات سیاست‌ها و راهبردهای دولتمردان، مسئولان و آحاد مردم به‌شمار می‌آید، به‌ویژه در جهان کنونی که صنعت گردشگری از کارآمدترین و پویاترین فعالیت‌های فرهنگی و اقتصادی به‌شمار می‌رود. شورای شهر تا کنون چه اقداماتی در زمینه موضوع تخریب کوه بی‌بی شهربانو انجام داده است؟

 متاسفانه با گذشت بیش از ۶ ماه از تذکر در صحن شورای شهر و بحث و بررسی و تذکرات اعضای شورا درباره کارخانه سیمان تهران و تخریب کوه بی‌بی شهربانو، متولیان امر هیچ اقدامی انجام نداده‌اند. بیش از یک ماه نیز از رسانه‌ای شدن ترک‌های گنبد بی‌بی شهربانو می‌گذرد و هنوز هیچ اقدام عملی انجام ‌نشده است. چند جلسه با حضور مسئولان میراث‌فرهنگی، اوقاف، کارخانه سیمان و... برگزار شده که هنوز به نتیجه ملموسی نرسیده است؛ بنابراین تذکر و پیگیری مرتب باید انجام شود تا مسئولان امر موضوع را فراموش نکنند.

مدیر میراث‌فرهنگی شهرری چندی پیش عنوان کرد، میراث‌فرهنگی نقشی در تعطیلی کارخانه سیمان ندارد و باید هر نهادی که مجوز این فعالیت را داده، این مجوز را لغو کند. واکنش شما به این اظهارنظر چیست؟

ابتدا این را بگویم که کارخانه سیمان ری در سال ۶۳ به علت ایجاد آلودگی و سایر مسائل تعطیل شده و ساختمان آن در حال تبدیل‌شدن به موزه است، اما آنچه مورد نظر قرار دارد، فعالیت کارخانه سیمان تهران است.

طبق قوانین و همچنین کنوانسیون‌های بین‌المللی، پیگیری، محافظت، حفظ و نگهداری آثار تاریخی به عهده میراث‌فرهنگی است. بنای تاریخی بی‌بی شهربانو به شماره ۲۵۶ جزو نخستین آثار ملی ثبت شده در تهران و ایران است که ۸۶ سال از ثبت تاریخی آن می‌گذرد. با اینکه این بنا در اختیار اوقاف است، اما میراث‌فرهنگی در همه این سال‌ها هیچ‌گونه اقدامی برای حفاظت و نگهداری این بنای ملی و جلوگیری از تخریب منظر و مکان بنا انجام نداده است.

 با توجه به اینکه ویرانی یا تخریب هر قسمت از میراث‌فرهنگی و طبیعی موجب فقر شدید میراث همه ملل جهان می‌شود، میراث‌فرهنگی باید هر چه زودتر اقدامات لازم را برای حفظ این اثر تاریخی، حتی با جابه‌جایی مکان کارخانه سیمان تهران یا تعطیلی معادن کوه‌خوار کنار بقعه انجام دهد. شورای شهر تهران نیز هر کمکی که در این مسیر از دستش بر بیاید انجام می‌دهد.

 علت ترک‌های روی گنبد مقبره بی‌بی شهربانو چیست؟

حدود یک ماه پیش، تصاویری از گنبد بی‌بی شهربانو در شهرری منتشر شد که نشان می‌داد ترک‌های عمیقی روی این گنبد ایجاد شده است. فعالیت کارخانه سیمان و انفجارهای پی‌درپی در کوه بی‌بی شهربانو را دلیل این اتفاق دانسته‌اند. به‌دنبال این اتفاق، بسیاری از میراث‌دوستان بر این عقیده بودند که فعالیت‌های کارخانه سیمان باید در این محوطه تاریخی متوقف شود تا بیش از این خسارتی به کوه و گنبد بی‌بی شهربانو وارد نشود. طی گزارش‌های رسیده از این محوطه تاریخی و میراث ملی، متوجه شدیم، کارخانه سیمان مقصر چنین اتفاقی است.

به عقیده شما، چگونه می‌توان از ادامه فعالیت کارخانه سیمان در کوه بی‌بی شهربانو جلوگیری کرد؟

راهکار جلوگیری از ادامه فعالیت کارخانه سیمان در کوه بی‌بی شهربانو، ثبت منظر فرهنگی آن است و این اقدام می‌تواند به وضعیت موجود پایان دهد، اما متاسفانه مدت‌هاست این موضوع در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به نتیجه نرسیده است.

البته شنیده می‌شود قرار است گنبد بی‌بی شهربانو با توجه به تخریب‌هایی که داشته، با مشارکت سازمان اوقاف، اداره میراث‌فرهنگی ری و کارخانه سیمان مرمت و ساماندهی شود، اما امروزه مشاهده می‌شود کارخانه با مجوزی که به آن داده‌اند، در حال فعالیت است. برای ادامه فعالیت آن باید مسئولان رده‌های بالاتر ورود کنند و همه ابعاد را برای ادامه فعالیت این کارخانه در نظر بگیرند. در واقع برای ادامه فعالیت این کارخانه باید نگاه‌ها ملی باشد و همه نهاد‌های مرتبط باید تصمیم بگیرند. فعالیت کارخانه سیمان فقط به میراث‌‌فرهنگی آسیب نمی‌زند، بحث منابع طبیعی، محیط‌زیست و اهالی این محله مطرح است. ما به این کارخانه مجوز ندادیم و با این مجوز، موافقت هم نکرده بودیم که تصمیم‌گیرنده باشیم. هر سازمانی که به آن مجوز داده باید برای فعالیت‌های این کارخانه تصمیم بگیرد یا بایدها و نبایدهایی برای آن تعریف کند.

در صورت ادامه فعالیت کارخانه سیمان، چه روشی را در روند کار این کارخانه در جهت کاهش آسیب پیشنهاد می‌کنید؟

روش‌های بسیاری وجود دارد که موجب می‌شود کمتر به چرخه محیط‌زیست و همچنین میراث‌فرهنگی آسیب بزند. کارخانه سیمان می‌تواند به جای استفاده از مواد منفجره و همچنین ایجاد انفجار در برداشت سنگ‌های معدنی، می‌تواند از روش‌های کم‌خطر و سازگار با محیط‌زیست استفاده کند. متاسفانه کارخانه سیمان برداشت خود را توسعه داده و کوه درحال نابودی است.

آیا رئیس کارخانه سیمان توضیحاتی در این‌باره ایجاد ارک روی گنبد بی‌بی شهربانو، ارائه داده است؟

صحبت‌هایی با رئیس کارخانه سیمان داشته‌ایم. با توجه به اظهارات مدیرعامل کارخانه سیمان تهران و قبول تقصیر در ایجاد ترک در بقعه بی‌بی شهربانو، انتظار این است که این کارخانه، تامین منابع مالی ترمیم بقعه را برعهده گیرد و باید برای حفظ میراث‌فرهنگی و آثار باستانی، تمام انفجارها در این کوه متوقف شود. چنین میراث ارزشمندی نیاز به رسیدگی ویژه‌ای دارد و نباید بگذاریم چنین اتفاقاتی، موجب تخریب آثار باستانی شهرمان شود.

چه اقداماتی باید انجام شود تا دیگر شاهد تخریب میراث فرهنگی و آثار باستانی نباشیم؟

در تمام دنیا، هستند کسانی که گاهی با قصد و نیت و گاهی بدون آنکه نیت خاصی داشته باشند، به آثار باستانی و میراث فرهنگی ضربه وارد می‌کنند. نظر من در این زمینه این است که اگر جریمه‌های محکم و سختی اعمال شود، دیگر کسی حتی فکر آسیب‌زدن به میراث‌فرهنگی را نمی‌کند. وجود جریمه‌های سنگین از بسیاری آسیب‌ها جلوگیری می‌کند. موضوع تاسف‌باری که درباره آسیب به کوه بی‌بی شهربانو مطرح است این است که مردم ری می‌گویند، این اقدام از سوی کسانی انجام می‌شود که زور کسی به آنها نمی‌رسد که برای نظام عدالت‌محوری که سرلوحه شعار‌های آن تحقق عدالت است، خوب نیست. متاسفانه نابود کردن مکانی که قدمت تاریخی آن بیش از هزاران سال است توسط کسانی اتفاق می‌افتد که کسی جلودار آنها نیست.

به‌عنوان سخن پایانی چه صحبتی دارید؟

برداشت بی‌رویه کارخانه سیمان از این کوه، آن را به تپه‌ای میان دره‌های عظیم ناشی از برداشت بی‌رویه تبدیل کرده، در صورتی که کوه بی‌بی شهربانو دارای ویژگی فرهنگی و طبیعی است و می‌توان آن را بازتابی از منظر فرهنگی
دانست.  متاسفانه انفجارهایی که برای برداشت سیمان از کوه انجام می‌شود، موجب ریزش کوه در اطراف مقبره بی‌بی شهربانو شده و این مقبره را به شدت تهدید می‌کند و هیچ بعید نیست با انفجار بعدی آثار به جامانده از کوه روی مقبره سقوط و آن را نیز نابود کند. اگر سری به این محوطه زده باشید می‌بینید از آن کوه با عظمت تنها اسمش مانده و تپه‌ای در مجاورت مقبره بی‌بی شهربانو. درگذشته هم اعلام کرده بودم که شهروندان آخرین عکس‌های خود را با کوه و مقبره بی‌بی شهربانو بیندازند که با ادامه روند فعلی در آینده نزدیک دیگر اثری از کوه باقی نمی‌ماند.

سخن پایانی

حفظ و نگهداری میراث‌فرهنگی و آثار باستانی، از نکات دارای اهمیتی است که باید موردتوجه تمام مسئولان قرار گیرد.

 این مسئله فقط موردتوجه شهر تهران نیست، بلکه در تمام شهرهای ایران، آثار و میراث باستانی بسیاری وجود دارد که بر اثر بی‌توجهی تخریب و آسیب‌های بسیاری به آن رسیده است.

در ارتباط با کوه‌های بی‌بی شهربانو که اخیرا متوجه شده‌ایم، توسط فعالیت‌های کارخانه سیمان دچار آسیب شده، اگر قبل از بروز حادثه، پیشگیری‌های لازم انجام‌شده بود، آیا شاهد چنین اتفاقی در این مکان تاریخی بودیم؟ شناسنامه هر کشوری آثار باستانی و میراث فرهنگی آن است.

 آثار باستانی است که قدمت، تاریخچه و تمدن هر سرزمینی را مشخص می‌کند؛ بنابراین حفاظت و حراست از آنها امری ضروری است به‌ویژه آنکه نسل‌های آینده نیز باید این میراث گرانبها را نگهداری و از هویت اصیل و فرهنگ دیرینه و افتخارآفرین خود برای نسل‌های آینده بازگو کنند.