از یک سو کمبود و از سوی دیگر، مصرف بیش از حد گاز در بخش خانگی، چالش‌های زیادی را در کشور ایجاد کرده است. برای بهینه‌سازی مصرف گاز یک راهکار عملیاتی، تعرفه‌گذاری پلکانی است. این سیاست با الزام مشترکان پرمصرف به پرداخت نرخ واقعی گاز و تشویق کاهش مصرف از طریق تعرفه‌های بالاتر، رویکردی منصفانه خواهد بود که در بلندمدت بخشی از کمبود گاز در کشور را جبران خواهد کرد. با بهینه‌سازی مصرف، می‌توان ناترازی گاز را کاهش و تولید صنعتی را افزایش داد و به‌طور کلی حاکمیت انرژی را بهبود بخشد.صمت در این گزارش درباره اهمیت اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها و اثرگذاری آن در بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی و کاهش حجم مصرف این بخش با کارشناسان این حوزه گفت‌وگویی داشته که در ادامه می‌آید.

اتلاف و هدررفت گاز در بخش خانگی

ایران در زمستان امسال هم با کمبود گاز مواجه می‌شود که بر مصرف گاز توسط نیروگاه‌ها و صنایع تاثیر خواهد گذاشت. در حالی که تولید گاز افزایش یافته، به‌دلیل مصرف زیاد همچنان عدم‌تعادل و ناترازی قابل‌توجهی در بخش گازی کشور وجود دارد. برای مقابله با این موضوع، تمرکز بر افزایش تولید و مدیریت مصرف، بسیار اثرگذار است تا این شکاف و ناترازی مصرف را به حداقل برسانیم؛ در همین رابطه اما بر مصرف در بخش خانگی به‌عنوان مهم‌ترین بخش مصرف‌کننده گاز در زمان اوج مصرف با اضافه شدن بخش گرمایش خانگی به مصارف بخش گاز که بیشترین بخش مصرفی کشور است باید تمرکز جدی شود تا بتوانیم از طریق بهینه‌سازی مصرف در این بخش و شناسایی بخش‌های با بیشترین اتلاف و هدررفت انرژی، به سمت کنترل و مدیریت مصرف گاز برویم.

بخش خانگی مصرف گاز در ایران به‌دلیل حجم بالای مصرف و اضافه شدن بخش گرمایشی در فصول سرد سال، با مصارف بسیار بالایی روبه‌رو است. این بخش عمدتا با دو چالش اصلی اتلاف انرژی بالا و در نتیجه مصرف گاز زیاد روبه‌رو است. نخستین مسئله مهم در این زمینه که موجب وقوع چنین وضعیتی از حجم بالای مصرف و همچنین اتلاف بالای گاز شده، به عدم‌سیگنال‌دهی مناسب نرخ گاز برمی‌گردد. این وضعیت حاصل اعطای یارانه‌های بالا به انرژی در بخش خانگی است که منجر به مصرف غیربهینه و خارج از استاندارد گاز برای اهداف گرمایشی می‌شود. علاوه بر این، نرخ پایین انرژی باعث شده خانوارهایی که از وسایل گرمایشی فرسوده می‌کنند به سمت نوسازی یا جایگزینی وسایل گرمایشی خود نروند که در نهایت هدررفت گاز را تشدید می‌کند. در حالی که بیشتر خانوارها به‌طور مسئولانه گاز را مصرف می‌کنند و درون الگوی بهینه مصرف قرار دارند، اما درصد کمی از مشترکان مصرف بیش از حد را نشان می‌دهند و به‌طور متوسط تا ۵ برابر بیشتر از مشترکان عادی، گاز مصرف می‌کنند. این دسته از مشترکان پرمصرف به میزان قابل‌توجهی موجب هدررفت انرژی در بخش خانگی می‌شوند و از همین‌رو بخش اول بر بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی روی اصلاح و کاهش شدت مصرف مشترکان پرمصرف متمرکز است که نتیجه و اثرگذاری بسیار موفقیت‌آمیزی نیز در فاز نخست اجرایی این مدل تعرفه‌گذاری از آن شاهد بودیم.

تعرفه‌گذاری پلکانی برای پرمصرف‌ها

نکته بسیار مهم در زمینه بهینه‌سازی مصرف از طریق اصلاحات قیمتی، پایین نگه‌داشتن مصرف گاز برای مشترکان درون الگوی بهینه مصرف است؛ این رویکرد موجب می‌شود اولا نرخ گاز برای مصارف عادی به همان شکل قدیم و یارانه‌ای باشد و فقط برای مصارف خارج از الگوی بهینه و غیراستاندارد، نرخ گاز افزایش می‌یابد. از طرفی در فاز نخست اجرای نظام تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها، قیمت‌ها فقط به سقف ۲ هزار تومان رسید، این در حالی است که نرخ گاز برای بخش تجاری معادل ۷ هزار تومان و برای واردات حداقل معادل ۱۲ هزار تومان است؛ از همین‌رو باید در فازهای بعدی، نرخ گاز برای هر مترمکعب استفاده گاز خارج از الگوی بهینه مصرف برای مشترکان پرمصرف در بخش خانگی به نرخ گاز وارداتی نزدیک شود.

برای بهینه‌سازی مصرف و کاهش اتلاف گاز، تمرکز بر مشترکان پرمصرف ضروری است. راه‌حل پیشنهادی در این زمینه تداوم اجرای نظام تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها در قالب اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی است. این مدل شامل افزایش نمایی نرخ گاز برای هر ردیف مصرف بالاتر و فراتر از مدل استفاده بهینه است. مشترکان با رعایت الگوی بهینه با افزایش نرخ مواجه نخواهند شد، ضمن اینکه تعرفه برای مشترکان پرمصرف واقعی خواهد شد. این رویکرد به توجیه استفاده از یارانه‌ها و تشویق کاهش مصرف و بهینه‌سازی مصرف گاز کمک می‌کند.

اجرای سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر برای مشترکان پرمصرف چندین مزیت قابل‌توجه دارد که عبارتند از؛

 ۱- پرداخت بهای واقعی گاز: با اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها، مشترکان پرمصرف ملزم به پرداخت هزینه واقعی مصرف گاز خود خواهند بود و این امر در نهایت منجر به تضمین عدالت در پرداخت یارانه و همچنین کاهش بار مالی پرداخت یارانه‌ها خواهد شد.

۲- بهینه‌سازی مصرف: با تشویق مشترکان پرمصرف به کاهش مصرف، بخش قابل‌توجهی از عدم‌تعادل و ناترازی گاز جبران می‌شود. این بهینه‌سازی به کاهش کمبود کمک می‌کند و منجر به توزیع عادلانه‌تری از منابع گازی برای بخش‌های دیگر اقتصادی که اتفاقا مولد نیز هستند، می‌شود و افزایش عرضه گاز را تضمین می‌کند.

۳- تغییر تمرکز بر تولیدات صنعتی: فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها موجب کاهش مصرف گاز در بخش خانگی و همچنین کاهش سرانه مصرف مشترکان پرمصرف خواهد شد که این کاهش مصرف گاز موجب ایجاد و آزاد شدن ظرفیتی خواهد شد که می‌تواند به سمت بخش صنعتی هدایت شود. این افزایش ظرفیت عرضه گاز، قابلیت‌های تولید صنعتی را افزایش می‌دهد و باعث رشد و توسعه اقتصادی می‌شود.

۴- تقویت حاکمیت انرژی: بخش مشترکان پرمصرف، با وجود اینکه کمتر از ۱۵ درصد کل مشترکان را شامل می‌شود، به میزان قابل‌توجهی در مصرف گاز کمک می‌کند.

 اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها با پرداختن به مصرف بیش از حد این بخش، حاکمیت بهتر انرژی و تخصیص منابع کارآمدتر را امکان‌پذیر می‌کند.

لزوم مقابله با سرانه بالای مصرف انرژی

جعفر قادری، عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی درباره اهمیت مقابله با سرانه بالای مصرف انرژی مشترکان پرمصرف به صمت اظهار کرد: یکی از بخش‌هایی که مصرف بالایی انرژی را دارد، بخش گاز خانگی است. این بخش نسبت به سرانه مصارف مشترکان عادی، دارای مصرف بالاتری است و همین موضوع سبب شده با سرانه بالای مصرف، بخشی از مصرف غیربهینه در بخش مشترکان خانگی را داشته باشیم. الگوی نامناسب مصرف در این بخش با یارانه انرژی دریافتی بیشتری نیز همراه می‌شود که باید این مشکل را حل کرد. این عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی درباره اهمیت نظام تعرفه‌گذاری پلکانی موثر مشترکان پرمصرف و عدم‌تاثیرگذاری آن بر مشترکان با مصارف عادی و بهینه و همچنین اثرگذاری بر مصرف مشترکان پرمصرف، ادامه داد: یکی از بهترین روش‌ها در کنترل و بهینه کردن مصرف مشترکان پرمصرف و عادلانه کردن یارانه انرژی در بخش خانگی، نظام تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌هاست؛ در این مدل تعرفه‌گذاری اولا افزایش نرخ شامل مشترکان با مصارف عادی و درون الگوی بهینه مصرف نمی‌شود و افزایش نرخ تنها برای مشترکان پرمصرف در بخش خانگی است. در این مدل از تعرفه‌گذاری، با توجه به اینکه مصرف هر خانوار با میزان درآمد و مرفه بودن یک خانوار طبق گزارش وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی رابطه مستقیم دارد؛ بنابراین متناسب با مصرف، موجب خواهد شد پرمصرف‌ها نرخ بالایی برای قبوض خود بپردازند و در نتیجه به سمتی می‌روند که مصرف‌شان را کاهش دهند و از سوی دیگر، این مدل از تعرفه‌گذاری پلکانی برای پرمصرف‌ها باعث عادلانه شدن بهره‌مندی از یارانه انرژی نیز می‌شود.

تمرکز بر بهینه‌سازی مصرف

قادری در پایان با اشاره به رویکرد مهم دولت در زمینه اصلاح و پیاده‌سازی فاز دوم اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها گفت: مزیت بسیار مهم تعرفه‌گذاری پلکانی تمرکز بر بهینه‌سازی مصرف در بخش مشترکان با سرانه مصرف بسیار بالاست و از این نظر، یک رویکرد مهم در زمینه اصلاح شیوه مصرف خانوار پرمصرف و مشترکان با سرانه مصرف بالا به‌شمار می‌رود. همچنین با توجه به اینکه روی کاهش و صرفه‌جویی مشترکان با مصارف بالا و خارج از الگوی بهینه که عمدتا از ثروتمندان جامعه هستند، صرفا با اتکا به اصلاحات قیمتی و مبتنی بر سیگنال‌دهی قیمتی می‌توانیم اثرگذاری داشته باشیم؛ از همین‌رو رویکرد دولت در زمینه اصلاح و پیاده‌سازی فاز دوم اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها رویکردی مهم و درست است.

تضمین توزیع عادلانه یارانه‌های انرژی

محمدرضا کارگذار، کارشناس ارشد انرژی درباره معضل مشترکان پرمصرف بخش خانگی و شدت و سرانه بالای مصرف این بخش از مشترکان بخش خانگی به صمت گفت: در بخش خانگی و تجاری یکی از چالش‌های اصلی وجود گروهی از مشترکان موسوم به مشترکان پرمصرف و بسیار پرمصرف گاز است. اگرچه این دسته کمتر از ۱۵ درصد از کل مشترکان را تشکیل می‌دهند، اما سطح مصرف آنها به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از مصرف‌کنندگان عادی است. این مشترکان پرمصرف به‌طور متوسط ۴ تا ۵ برابر مشترکان با مصرف معمولی گاز مصرف می‌کنند. مقدار گازی که این بخش کوچک به تنهایی مصرف می‌کند در مجموع معادل بقیه مشترکان است؛ از این‌رو برای رفع این ناترازی و حرکت به سمت بهینه‌سازی مصرف، اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها پیشنهاد شده است. این مدل بر مشترکان پرمصرف تمرکز دارد و هدف آن افزایش تصاعدی نرخ گاز مصرفی در هر ردیف است و در عین حال، اطمینان حاصل می‌کند مشترکان دارای الگوی مصرف بهینه با افزایش نرخ مواجه نخواهند شد.

وی در ادامه اظهار کرد: اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها با هدف قرار دادن بخش پرمصرف، بهینه‌سازی مصرف گاز در مهم‌ترین بخش مصرف کشور بدون اعمال فشار بر اکثریت مردم که ۸۵ درصد از کل مشترکان را تشکیل می‌دهند، امکان‌پذیر می‌کند. این رویکرد تضمین می‌کند که اکثریت همچنان می‌توانند به گاز با نرخ‌های به صرفه دسترسی داشته باشند. اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها توزیع عادلانه یارانه‌های انرژی را تضمین می‌کند. با پرداخت بهای واقعی گاز، مشترکان پرمصرفی که از الگوی مصرف بهینه خارج می‌شوند، دیگر از یارانه‌ای که برای حمایت از نیازمندان در نظر گرفته شده، بهره نخواهند برد. این امکان تخصیص عادلانه‌تر منابع را فراهم می‌کند و از سوءاستفاده از یارانه‌ها توسط کسانی که توانایی پرداخت هزینه واقعی را دارند، جلوگیری می‌کند.

کارگذار در ادامه با اشاره به اهمیت اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها در عادلانه کردن پرداخت هدفمندسازی یارانه‌ها و ایجاد منابعی در جهت توسعه زیرساخت‌های گازی، اظهار کرد: با هدفمندسازی یارانه‌های انرژی و اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها می‌توان منابع را به‌طور موثر در جهت بهینه‌سازی برداشت و استخراج گاز تخصیص داد. این روند نه‌تنها به کاهش مصرف توسط مشترکان پرمصرف منجر می‌شود، بلکه به رفع ناترازی در مصرف گاز نیز کمک می‌کند. با بهینه‌سازی فرآیندهای استخراج، بخش داخلی می‌تواند از افزایش ظرفیت عرضه گاز بهره‌مند شود تا در نهایت به سمت بخش صنعتی هدایت شود و ظرفیت تولید صنعتی کشور افزایش یابد. گفتنی است که اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها با موفقیت در کشورهای مختلف توسعه‌یافته و در حال توسعه به کار گرفته شده است. این کشورها اهمیت پرداختن به موضوع مشترکان پرمصرف را درک کرده و سیستم‌های تعرفه‌بندی پلکانی را به‌عنوان یک راه‌حل آزمایش شده پیاده‌سازی کرده‌اند. با اقتباس از این تجربیات، مدل تعرفه‌گذاری پلکانی فرصتی برای یادگیری از بهترین شیوه‌ها و انطباق آنها با زمینه محلی ارائه می‌دهد.

وی در پایان گفت: اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها، راه‌حلی برای چالش مشترکان گاز پرمصرف در بخش‌های خانگی و تجاری ارائه می‌دهد. مصرف و هدررفت بالای گاز در بخش خانگی ایران می‌تواند به‌طور موثر از طریق اجرای مدل تعرفه‌گذاری موثر پلکانی پرمصرف‌ها برطرف شود. کشور می‌تواند با تشویق شیوه‌های کارآمد انرژی، بهینه‌سازی الگوهای مصرف و ترویج استفاده از وسایل گرمایشی کارآمدتر، کمبود گاز را کاهش و خودکفایی انرژی را افزایش دهد و راه را برای رشد و توسعه اقتصادی پایدار هموار کند. برای دولت، توزیع‌کنندگان گاز و مصرف‌کنندگان بسیار مهم است که با هم همکاری کنند تا مدل تعرفه‌گذاری پلکانی گاز را با موفقیت اجرا و مدیریت کرده و آینده انرژی کارآمدتر و پایدار را برای ایران تضمین کنند.

سخن پایانی

بنا براین گزارش، راهکار اصلی عملیاتی برای بهینه‌سازی مصرف گاز، اجرای فاز دوم تعرفه‌گذاری پلکانی مشترکان پرمصرف است. این سیاست با الزام مشترکان پرمصرف به پرداخت نرخ واقعی گاز و تشویق کاهش مصرف از طریق تعرفه‌های بالاتر، رویکردی منصفانه ارائه می‌دهد. با بهینه‌سازی مصرف، ایران می‌تواند کمبودها را کاهش داده، تولید صنعتی را افزایش دهد و حاکمیت انرژی را بهبود بخشد.