تیغ بحران آب بر گلوی دشت‌های زنجان
کارشناسان می‌گویند واردات برخی محصولات کشاورزی نیز به‌منزله واردکردن حجم قابل‌توجهی از آب به کشور محسوب می‌شود.طبق گفته سرهنگ رضا اکبری، فرمانده یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ایران تا سال ۲۰۴۰ بر اساس ارزیابی‌های جهانی جزو ۱۹ کشور خشک و بیابانی جهان می‌شود که پیشگیری از تحقق آن شدنی است. اقلیم خشک و نیمه‌خشک بیابانی ایران در کنار چالش‌های گردوغبار، آلایندگی صنعتی، فرسایش خاک و سیل، زندگی و امنیت زیستی، حیاتی و غذایی را به مخاطره انداخته است.درحال‌حاضر از ۷ دشت استان زنجان ۵ دشت در وضعیت ممنوعه قرار دارد و این در شرایطی است که تا پایان شهریورماه سال گذشته، ۱۰۴ حلقه چاه غیرمجاز با حجم صرفه‌جویی ۲.۳۸ میلیون مترمکعب مسدود شد. دشت‌های «زنجان، ابهر، گل‌تپه زرین‌آباد، قیدار و سجاس» دشت ممنوعه محسوب می‌شود؛ وقتی دشت ممنوعه شد، برای مصارف کشاورزی تحت هیچ شرایطی پروانه آب صادر نمی‌شود و برای مصارف آب شرب و بهداشت و صنعت طبق تخصیص‌های که صورت می‌گیرد، برداشت آب انجام می‌شود.موضوع خشکسالی و کمبود آب با وجود بحرانی شدن در کشور، همچنان در مرکز توجه نیست. این درحالی است که به گفته بسیاری از کارشناسان و مسئولان حوزه آب، با توجه به خشکسالی گسترده در کشور، شاید آبی که اکنون در رودخانه‌ها و یا منابع آبی زیرزمینی وجود دارد، آخرین قطرات از ته‌مانده انباری باشد که طی میلیون‌ها سال در آن ذخیره‌شده اما در مدت پنج دهه و به دلیل استفاده نادرست و سیاست‌گذاری اشتباه هدررفته است.
فروشت زمین فاجعه‌ای که به آن توجه نمی‌شود
فرونشست کلی زمین که خسارتی غیرقابل‌جبران محسوب می‌شود، فرونشست خطرناک و غیرقابل‌بازگشت زمین را فرونشست کلی خاک است و اگر زمین به آن مرحله برسد و برداشت آب بی‌رویه ادامه داشته باشد دیگری کاری از دست کسی ساخته نخواهد بود. برداشت بی‌رویه آب از دشت‌های استان و تبعات بعدی آن همچون فرونشست زمین از مواردی است که نگرانی‌های فراوانی را به وجود آورده است. مصطفی طاهری نماینده مردم زنجان و طارم در مجلس در این رابطه بابیان اینکه استان زنجان در بهره‌مندی از آب پایدار و تنظیمی بسیار فقیر است، اظهار می‌کند: ۹۵ درصد از آب مصرفی استان زنجان از دشت‌های ممنوعه است. عضو هیئت‌علمی دانشگاه زنجان نیز در این رابطه با اشاره به فرآیند وارد شدن فشار نیروهای سطحی براثر برداشت‌های بی‌رویه آب از طبقات فوقانی بر سفره‌های زیرزمینی، می‌گوید: این نیروها بسته به نوع رسوبات و طبقات و لایه‌های زمین باعث فشرده‌تر شدن رسوب آبخوان‌ها شده و منجر به حذف فضای بین‌ذره‌ای و درنتیجه نفوذ‌پذیری آبخوان‌ها می‌شود که با برداشت بی‌رویه و بدون مدیریت و کنترل باعث خسارات جبران‌ناپذیر می‌شود.
نصراله عباسی برداشت بی‌رویه آب، نبود مدیریت کافی و بارش ناکافی همچنین برداشت‌های کنترل نشده و بدون مدیریت در حوضه‌های آبخیز زنجان، در۵ دهه گذشته در حوضه آب خیر ابهر رود، که آبخیز شرقی استان است، زمانی آبهای زیرزمینی رودخانه ابهر رود را تغذیه کرده و درواقع ابهر رود یک زاینده‌رود بوده است که به دلیل حاصلخیز بودن خاک این منطقه از استان و کشت غالب غرق آبی در مزارع این شهرستان، متأسفانه با گسترش بی‌رویه حفر چاه‌های نیمه عمیق تا عمیق به‌صورت قانونی یا بعضا غیرقانونی باعث برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی در این منطقه شدند که نه‌تنها خشک شدن ابهررود را در پی داشته است بلکه امکان خطر بسیار جدی فرونشست زمین‌ها را شاهد باشیم. وی با اشاره به اهمیت فرونشست زمین در مراکز و مناطق شهری و با وجود تأسیسات و ابنیه‌ها در شهرها و مناطق کشاورزی، تاکید می‌کند: این موارد عمده‌ترین دلایل فرو نشست زمین شده است. این مسئول با اشاره به اینکه اجرای پروژه‌های آبخیزداری نقش موثری در حفظ منابع آبی دارد، اظهار می‌کند: ممانعت از هدررفت آبهای سطحی و زیرسطحی و کمک به افزایش سطح آبهای زیرزمینی از جمله مزیت‌های اجرای این پروژه‌ها به شمار می‌آید. عباسی ادامه می‌دهد: پروژه‌های آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاک و خسارت سیل تاثیرگذار هستند و همواره باید نگاه ویژه‌ای به این بخش داشته باشیم.
افت چشمگیر منابع آبی کشور
افت متوسط سالانه ۵۵ سانتی‌متری دشت زنجان، ۱۴۴ سانتی‌متری دشت ابهر، ۵۱ سانتی‌متری دشت سجاس، ۶۵ سانتی‌متری دشت قیدار و ۷۳ سانتی‌متری دشت گل تپه - زرین‌آباد از نکاتی است که برای مدیریت آب استان باید به آن توجه کرد. بنا به گفته کارشناسان، به‌طورمعمول می‌توان تا ۴۰ درصد از سفره‌های زیرزمینی برداشت کرد، اما گاه این میزان برداشت از حد معمول فراتر می‌رود. کارشناسان اعلام کرده‌اند که نباید بیش از ۴۰ درصد این منابع را استفاده کرد اما بر اساس آمار شنیده می‌شود که در برخی مناطق بیش از ۸۶ درصد و در برخی دیگر تا ۱۱۰ درصد از سفره‌های زیرزمینی و منابع آبی مورد بهره‌برداری قرارگرفته است. برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی دارای تبعات جبران‌ناپذیر بسیاراست شواهد نشان می‌دهد که نگران‌کننده‌ترین وضعیت هم‌اکنون در استان زنجان مربوط به افت سفره در دشت ابهر - خرمدره است.زمانی که این اضافه برداشت استمرار داشته باشد، به‌تدریج زمین نشست می‌کند و باید متوجه بود که در صورت وقوع این رخداد خطرناک، خاک آن منطقه به خاکی مرده تبدیل می‌شود که دیگر قدرت جذب آب را از دست می‌دهد. به‌طورمعمول با فرونشست یک قسمت از زمین، بالا آمدن زمین در نقطه‌ای دیگر را هم می‌توان مشاهده کرد اما این موضوع در خصوص فرونشست براثر تخلیه سفره‌های آبی صدق نمی‌کند.
در میان اخبار
خطر اضافه برداشت
دشت‌های آبی، همچون اسفنج خیس از آب هستند، با برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی، این اسفنج فشرده‌تر می‌شود و دیگر توان جذب مجدد آب را ندارد و به‌مرور پدیده فرونشست رخ می‌دهد.برای جلوگیری از اضافه برداشت و ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب و اجرای مفاد طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی، همه واحدهای صنعتی، تولیدی، خدمات و کشاورزی به نصب کنتور هوشمند طبق قوانین و مقررات اعلامی از سوی وزارت نیرو الزام شده‌اند و در این قوانین صدور مجوز بهره‌برداری منوط به نصب کنتور بر سر چاه است. درواقع افزایش بارش‌ها، انسداد چاه‌های غیرمجاز، تعدیل و اصلاح پروانه‌ها و دیگر اقدامات در این راستا، می‌تواند گام موثری در توقف یا کاهش افت آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌های استان باشد. ازاین‌رو جلوگیری از اضافه برداشت‌ها، ممانعت از حفر چاه غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند و دیگر کارهای بازدارنده می‌تواند نجات‌بخش منابع آب برای استان باشد.
سخن پایانی
موضوع خشکسالی و کمبود آب به حدی جدی است که اگر در همین یک یا دو سال آتی، راهی برای عبور از آن موردتوجه نباشد، بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی منطقه نه‌تنها خشک، بلکه به دلیل از بین رفتن بافت مرطوب خاک، به‌طور کامل سست و پدیده فرونشست در آنها مانند موارد مشابه پیشین، آشکار خواهد شد. شکی نیست که در پدیدار شدن چنین بحران طبیعی عوامل متعددی دخیل است، اما ازآنجاکه بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد از منابع آب شیرین را به خود اختصاص می‌دهد، بنابراین پرداختن به رابطه میان بخش کشاورزی و فرونشست باوجود نظرات کارشناسی و گزارش‌های متعدد همچنان جای بحث دارد.
