ایران، کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک است که میزان بارش‌های آن یک‌سوم متوسط جهانی است؛ همین شرایط سبب شده وضعیت بارشی کشور در چند سال اخیر چندان مطلوب نباشد. از طرف دیگر، بروز پدیده تغییر اقلیم مزید بر علت شده و سال‌های کم‌بارشی یا خشکسالی را برای ایران رقم زده است. امسال نیز سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۲) در حالی سومین ماه خود را نیز به‌زودی پشت‌سر می‌گذارد که میزان بارندگی‌ها در کشور باوجود پیش‌بینی اولیه برای پربارشی، با کمترین میزان به‌پایان رسید. گزارش اخیر شرکت مدیریت منابع آب ایران بیانگر آن است که کشور با کاهش ۶ درصدی میزان بارش‌ها از ابتدای مهر امسال تاکنون نسبت به مدت مشابه سال گذشته روبه‌رو شده است.

کاهش ۲۷درصدی بارش

بر این اساس از ابتدای سال آبی جاری تا ۱۸ آذر ۳۴.۲ میلیمتر بارش در کشور رخ داده است، در حالی که در دوره بلندمدت ۴۷.۲میلیمتر بارش در این مدت داشتیم و این نشان از کاهش ۲۷درصدی بارش‌های امسال نسبت به دوره بلندمدت دارد. بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا ۱۸ آذر در مقایسه با همین بازه زمانی سال گذشته که میزان بارش‌ها ۳۶.۵ میلیمتر بوده است، ۶ درصد کاهش را نشان می‌دهد. استان چهارمحال و بختیاری با ۵۸درصد کاهش، فارس با ۴۸درصد، استان‌های خراسان‌رضوی و زنجان با کاهش ۴۷درصدی بیشترین کاهش بارش‌ها را نسبت به سال آبی پارسال دارند. چندی پیش گزارشی منتشر شد مبنی بر اینکه «چرا در فصل پاییز امسال باوجود اعلام هواشناسی، آن‌چنان بارندگی نداشتیم و پیش‌بینی‌ها درست نبود؟» رئیس سازمان هواشناسی در پاسخ به این مطالبه گفت: «ما براساس یک‌سری شواهد و مدل‌ها اظهارنظر می‌کنیم، صحبت‌های‌مان پیش‌بینی است، نه پیشگویی». این گزارش ضمن ارائه توضیحات لازم، واکنش‌های متعددی را نیز از سوی خوانندگان دربرداشت؛ در این بین گروهی هستند که زندگی و پیشه آنها بیش از سایر اقشار، وابسته به بارش‌های سالانه است؛ کشاورزانی که به امید یک پاییز پربارش، محصولات خود را با صرف وقت و هزینه بسیار، به‌صورت دیم در مزارع و زمین‌های خود کاشته بودند و حالا در آستانه پایان این فصل، نه‌تنها محصولی برداشت نکرده‌، بلکه خسارت هنگفتی را نیز متحمل شده‌اند. حال پرسشی که مطرح می‌شود این است که با این وجود، اصلا می‌توان به داده‌های هواشناسی مطمئن بود؟

قطعیت در هواشناسی معنا ندارد

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی، گفت: در علم هواشناسی، بحث «یقین» مطرح نیست و باید شرایط آب و هوا را با تقریب و احتمال در نظر گرفت. البته این بدان معنا نیست که سازمان هواشناسی ایران قادر به محاسبه و پیش‌بینی دقیق وضعیت اقلیمی نباشد، بلکه در تمام جهان پیش‌بینی‌های بلندمدت به‌طورقطعی و ۱۰۰ درصدی اعلام نمی‌شود؛ چون باوجود تکنولوژی گسترده و پیشرفت‌های روزافزون علمی هم به‌طورکلی این توانایی میسر نیست. وظیفه افزود: منظور از اخبار هواشناسی، پیش‌بینی‌هایی است که باتوجه به شرایط جوی اعلام می‌شود. به‌طورکلی این پیش‌بینی‌ها به 2 دسته تقسیم می‌شوند: ۱) پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت یا روزانه؛ که برای ۲۴ الی ۷۲ ساعت آینده معتبر هستند و تا حد بالایی می‌توان به آنها اطمینان کرد. ۲) پیش‌بینی‌های بلندمدت یا فصلی؛ که باتوجه به بررسی مدل‌های فصلی، به‌واسطه شبیه‌سازی شرایط جوی، صورت می‌گیرند. این پیش‌بینی‌ها بیشتر براساس تقریب و احتمالات پیش می‌رود. وظیفه در توضیح چگونگی تعیین وضعیت آب و هوا می‌گوید: در محاسبه شرایط آب و هوایی ممکن است بیش از صدها مدل، با استفاده از نقشه‌ها و تصاویر ماهواره‌ای، اجرا شود. برای مثال، یکی از مدل‌ها بیانگر بارش بالای ۷۰ درصد باشد و دیگری احتمال بارش ۲۰ درصدی را پیش‌بینی کند؛ اما در نهایت، از مجموع این اعداد و ارقام یک میانگین گرفته می‌شود. به‌بیان ساده‌تر، میانگین حاصل از داده‌های عددی، نشان‌دهنده وضعیت آب و هوا است. حال ممکن است در نتیجه این پیش‌بینی، یا با بارش ۷۰ درصدی مواجه شویم یا ۲۰ درصدی؛ اما چون از ابتدا قادر به تعیین وضعیت دقیق نیستیم، عددی مابین خروجی تمام مدل‌ها را در نظر می‌گیریم که همه احتمالات را لحاظ کرده باشیم. در پیشرفته‌ترین مراکز پیش‌بینی دنیا نیز «قطعیت» در امر هواشناسی وجود ندارد و ملاک این کار تنها بررسی تمام احتمالات و خروجی میانگین است.

سناریوی پیش‌بینی‌های فصلی

در فعالیت‌های مختلف وابسته به آب، اعم از کشاورزی، آبخیزداری و نگهداشت آب در پشت سدها، لازم است نه‌تنها پیش‌بینی‌های فصلی، بلکه مجموعه‌ای از احتمالات مدنظر قرار گیرند. در صورتی که عموم مردم بیشتر با پیش‌بینی‌های روزانه سر و کار دارند و پیش‌بینی‌های فصلی اهمیت چندانی برای آنها ندارد. همان‌طور که این مقام مسئول در تایید این موضوع گفت: پیش‌بینی‌های فصلی درباره انجام فعالیت‌هایی مانند کشت و زرع، تنها به‌عنوان یک سناریوی کلی مطرح می‌شوند و به‌صورت‌عملی بهتر است کشاورزان پیش‌بینی‌های هر 2 هفته را هم چک کنند؛ که به‌فرض مثال ببینند آیا در شروع کشت، زمین در اثر بارندگی سیراب خواهد شد یا نه؛ که این موضوع فقط در پیش‌بینی‌های کوتاه‌مدت قابل‌مشاهده است. وی افزود: داده‌ها و اطلاعات هواشناسی شبیه یک شمشیر دولبه است؛ گزینه دیگری نداریم و می‌کوشیم باتوجه به خروجی مدل‌های هواشناسی، بالاترین احتمال را محاسبه کنیم و ضمن تاکید بر احتمالی بودن آن، شرایط آب و هوایی را به اطلاع عموم برسانیم. از آنجا که پیش‌بینی‌های فصلی عموما با خطا همراه هستند، پیش از آنکه به خود پیش‌بینی دقت شود، لازم است به آمار و احتمالات رخداد توجه کنیم و چون یقینی نیستند، ریسک یا احتمال خطای کار را بپذیریم.

ارزیابی از وضعیت بارشی

فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب در همین رابطه، درباره ارزیابی از وضعیت بارشی کشور و اثر آن روی منابع آبی کشور و چگونگی تامین آب با اعلام اینکه میزان بارش‌ها در پاییز امسال از میزان نرمال کمتر بوده، گفت: پاییز امسال کم‌بارش است و میزان بارندگی‌ها در این فصل حتی کمتر از نرمال خواهد بود. وی با بیان اینکه میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۲) برای برخی مناطق خوب و برای برخی مناطق نامناسب بوده است، تاکید کرد: در مجموع ۲۰۰ میلیون مترمکعب ورودی آب به مخازن سدهای حوضه آبریز کارون بزرگ، دز و کرخه با همین بارندگی اخیر داشتیم، اما از آن‌رو که در پایین‌دست، آب بهنگامی در اختیار کشاورزی قرار گرفت، میزان ذخایر مخازن در این بخش بهبود یافت. سخنگوی صنعت آب ادامه داد: در سایر مناطق کشور میزان بارندگی‌ها مطلوب نبوده، به‌ویژه در استان‌های تهران و البرز که چند سالی هم می‌شود که با خشکسالی درگیر بوده‌ایم و اکنون با کاهش ۳۰درصدی بارش‌ها در این ۲ استان مواجه‌ایم. قاسم‌زاده خاطرنشان کرد: چند سال متوالی کاهش بارش در هیدرولوژی منطقه و آورد رودخانه‌ها اثر داشته است و بر همین اساس، وضعیت سدها در شرایط خوبی قرار ندارند. اگر وضعیت بارش به‌سمت مدل‌های وقایع حدی حرکت کند، ستاد فرماندهی سیل در وزارت نیرو فعال و بحث‌های مربوط به سیل در نظر گرفته خواهد شد.

خشکسالی ۲۰ساله در ایران

حسین دهبان، کارشناس موسسه تحقیقات آب درباره علت کاهش بارش‌ها گفته است: روند تصویرسازی مدل‌های اقلیمی از وضعیت بارشی کشور نشان می‌دهد که در آینده نه‌چندان دور بارش‌ها بیشتر مناطق جنوبی ایران را متاثر می‌کند. مطالعات و تصویرسازی از وضعیت بارشی نشان می‌دهد که مناطق جنوبی کشور متاثر از بارش‌های با منشأ سودانی، در آینده نه‌چندان دور شاهد بارش‌های بیشتری خواهد بود. وی ادامه داد: از طرف دیگر، مناطق شمال‌غرب و غرب کشور به‌ویژه حوضه آبریز دریاچه ارومیه، استان‌های آذربایجان‌غربی و شرقی با کاهش بارش روبه‌رو خواهد شد. به‌همین‌نسبت در شمال‌غرب کشور در حوضه‌های آبریزی مثل ارس، دریاچه ارومیه، استان‌های آذربایجان‌غربی و شرقی و هر پهنه‌ای در غرب و شمال‌غرب کشور، کاهش بارش اتفاق خواهد افتاد. این کارشناس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو خاطرنشان کرد: مهم‌ترین عاملی که سبب شده تا شرایط آب‌وهوایی نه‌فقط در ایران، بلکه در جهان به این صورت درآید، تحولات اقلیمی است. دهبان، مهم‌ترین عامل بروز این شرایط را افزایش دمای کره زمین برشمرد و گفت: این امر سبب شده است هر ساله رکورد افزایش دمای هوا نسبت به سال قبل شکسته شود. مهم‌ترین علت این افزایش دما مربوط به اثر گازهای گلخانه‌ای و فعالیت‌های صنعتی است و زمانی که افزایش دما به‌ویژه در جو زمین اتفاق افتد، باعث می‌شود توازن انرژی در جو جابه‌جا شود. وی خاطرنشان کرد: این بخش باقیمانده به‌صورت یک‌لایه گلخانه‌ای عمل می‌کند و موجب می‌شود افزایش دما به‌صورت‌مستمر اتفاق بیفتد؛ امری که سبب شده است در چند سال اخیر کاهش بارش در کشور داشته باشیم و این موضوع مختص به ایران هم نیست و برخی کشورهای مجاور هم متاثر از آن هستند. این کارشناس موسسه تحقیقات آب با بیان اینکه افزایش دما سبب آب شدن یخ‌ها در قطب شمال و جنوب شده است، بیان کرد: پیش‌تر جریان‌های هوا از غرب به شرق بود، اما اکنون از سمت استوا به‌سمت قطبین اتفاق افتاده است و می‌توانند دلیل تغییر جهت حرکت جریان‌های آب و هوایی به‌سمت ایران باشند.

سخن پایانی

باتوجه به موارد مطرح‌شده، کارشناسان هواشناسی معتقدند بارش پاییزی را نمی‌توان شاخص ترسالی و خشکسالی در نظر گرفت، زیرا اقلیم به‌گونه‌ای است که ایران بیشترین بارش را در زمستان و بهار دارد. همچنین، براساس آمار باوجود پیش‌بینی‌ها در پاییز اوضاع خوبی برای بارندگی نداشتیم، به‌طوری‌که متوسط بارش کشور ۴۱ میلیمتر بوده که میزان بارش از ابتدای سال آبی تا ۲۴ آذرماه امسال ۲۶ درصد نسبت به بلندمدت ۵۰ ساله کاهش داشته است، اما ۸ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش را نشان می‌دهد. مجموع ورودی سدها از ابتدای مهر تا ۲۵ آذر، ۴ میلیارد مترمکعب بوده که افزایش ۸ درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. مخازن سدهای کشور پرشدگی ۴۰ درصدی را نشان می‌دهند. همچنین، ۷۰ درصد از دشت‌های کشور ۹۰ درصد چاه‌های کشور را در برگرفته است که اکنون در وضعیت بحرانی و ممنوعه بحرانی قرار دارد.