یکی از پروژه‌های مهم این منطقه، پروژه حمل‌ونقل ریلی کرمانشاه ـ خسروی است که تکمیل عملیات اجرایی آن، دارای اهمیت اقتصادی و تجاری بالایی برای این منطقه و کل کشور است. زهرا آقاجانی، استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی درباره روند اجرایی شدن این پروژه یادداشتی به روزنامه صمت ارسال کرده که در ادامه می‌خوانید.

عراق یکی از شرکای تجاری عمده ایران محسوب می‌شود. براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۱ ارزش سالانه تجارت کالایی بین دو کشور به بیش از ۱۰ میلیارد و ۴۷۸ میلیون دلار رسید که حدود ۹۸ درصد آن شامل صادرات کالا از ایران به عراق می‌شود. ایران دارای مرزهای زمینی متعدد و همچنین ۲۴ کیلومتر مرز دریایی با عراق است. عمده صادرات ایران به این کشور در سال ۱۴۰۱ از طریق مرزهای جاده‌ای انجام شده است. بررسی ارزش صادرات ایران به عراق طی دوره پنج‌ساله ۱۴۰۱-۱۳۹۷ نشان می‌دهد به‌طور میانگین ۳۱.۶ درصد از صادرات کشورمان از طریق سه گمرک مهم استان کرمانشاه شامل مرز خسروی (سهم ۱۶.۵ درصدی)، مرز پرویزخان (سهم ۷.۵ درصدی) و گمرک کرمانشاه (سهم ۶.۶ درصدی) صورت گرفته است. مرزهای خسروی و پرویزخان هر دو در شهرستان قصرشیرین واقع شده‌اند که فاصله آنها از شهر قصرشیرین به ترتیب 23کیلومتر است. در ارتباط با اهمیت این دو مرز باید گفت، مرز خسروی دارای بزرگ‌ترین پایانه زمینی بین‌المللی خاورمیانه است. مرز پرویزخان نیز در ترانزیت جاده‌ای کشور جایگاه ویژه‌ای دارد؛ به‌طوری‌که در بازه زمانی ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۲، این مرز رتبه اول ترانزیت خروجی (با عملکرد ۲.۶ میلیون تن کالا) و رتبه دوم ترانزیت ورودی (با عملکرد ۳ میلیون تن، پس از بندر شهید رجایی با عملکرد ۴ میلیون تن) را در میان مرزهای ترانزیتی کشور به خود اختصاص داده است. علاوه بر این، طی مصوبه مورخ ۱۵/۰۲/۱۴۰۲ مجمع تشخیص مصلحت نظام، ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری-صنعتی در کشور، از جمله در قصرشیرین به تصویب رسیده است. لازم به ذکر است که در اوایل دهه ۱۳۹۰ در قصرشیرین منطقه ویژه اقتصادی نیز شکل گرفته است. اگرچه کارکرد دو منطقه با یکدیگر متفاوت است، اما این دو می‌توانند نقش موثری در تحقق ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری استان کرمانشاه ایفا کنند. یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای تحقق این امر، اتصال قصرشیرین و مرز خسروی به خطوط ریلی کشور و ازآنجا به شبکه ریلی عراق است. درحال‌حاضر بین ایران و عراق ارتباط ریلی وجود ندارد، اما برقراری چنین اتصالی می‌تواند به کاهش هزینه‌های صادراتی ایران به این کشور کمک کند، زیرا حمل ریلی کالا به‌صرفه‌تر است و ضمنا در وضعیت فعلی کالاهای صادراتی اغلب در پایانه‌های مرزی تخلیه و دوباره در کامیون‌های عراقی بارگیری می‌شوند که در صورت جایگزینی ریل برای بخشی از این کالاها، واگن‌ها مستقیم به مقصد می‌روند که با توجه به یکسان بودن عرض خطوط ریلی دو کشور نیازی به تغییر واگن نخواهد بود؛ به‌طوری‌که از تحمیل هزینه‌های اضافی به صاحبان کالا نظیر خسارت به کالا، اتلاف زمان و... جلوگیری خواهد شد. ازآنجا که خسروی یکی از کلیدی‌ترین گذرگاه‌های مرزی ایران با این کشور است و از سوی دیگر، توسعه تجارت بدون توسعه حمل‌ونقل بی‌معناست، پروژه خط ریلی کرمانشاه-خسروی به طول ۲۶۰ کیلومتر در دستور کار قرار دارد. از مهم‌ترین دستاوردهای تکمیل این پروژه می‌توان به امکان صادرات ریلی به عراق و اقلیم کردستان از طریق مرز خسروی، ارائه خدمات ریلی به مرز پرویزخان در نزدیکی قصرشیرین (عمدتا جهت تبادل بار با اقلیم کردستان)، جابه‌جایی ریلی کالا بین مناطق همجوار محور کرمانشاه- خسروی در داخل ایران با دیگر نقاط کشور، میسر شدن سفرهای ایمن و ارزان برای مسافران دو کشور و همچنین آورده اقتصادی از محل تبادل ناوگان ریلی ایران و عراق در ایام خاص مسافری اشاره کرد. به‌علاوه در صورت احداث حلقه بعدی این مسیر در عراق یعنی خط منذریه (خسروی)-خانقین- بغداد توسط دولت این کشور، شبکه ریلی ایران و عراق به‌طور کامل به یکدیگر متصل خواهد شد. هرچند در صورت عدم‌تحقق این حلقه، بازهم امکان تجارت با عراق به‌صورت ترکیبی ریلی – جاده‌ای وجود خواهد داشت. علاوه بر این، اتصال خط کرمانشاه - خسروی به شبکه ریلی عراق، دسترسی ایران را به کریدور ریلی کلیدی عراق در امتداد شمال-جنوب که بندر فاو این کشور را به بندر مرسین ترکیه متصل می‌کند، میسر می‌سازد. لازم به ذکر است که این کریدور جزئی از کلان‌پروژه جاده توسعه عراق (جاده ابریشم عراق) به‌شمار می‌رود. این کلان‌پروژه از بندر فاو در بصره آغاز و با یک جاده و راه‌آهن به طول ۱۲۰۰ کیلومتر در خاک عراق، به شبکه ریلی ترکیه متصل می‌شود. هدف اصلی جاده توسعه، تبدیل عراق به یک‌قطب ترانزیتی است که آسیا و اروپا را از طریق بندر فاو در جنوب عراق و ترکیه در شمال به یکدیگر متصل می‌کند. سابقه پروژه ریلی کرمانشاه- خسروی به سال ۱۳۵۶ یعنی زمان تصویب قانون موافقتنامه میان دولت سابق ایران و دولت جمهوری عراق درباره اتصال راه‌آهن ایران و عراق بازمی‌گردد که البته با آغاز جنگ تحمیلی اجرای آن رها شد. این پروژه در طول دهه‌های گذشته با فراز و نشیب‌های مختلفی روبه‌رو بوده است. اما در مقاطع زمانی گوناگون اقداماتی برای به جریان انداختن آن انجام‌شده است. به‌طور مثال در سال ۱۳۷۹ مسیر پروژه به تصویب هیات وزیران رسید. در نهایت در پی سفر رهبر معظم انقلاب به استان کرمانشاه در سال ۱۳۹۰، انجام پروژه در مصوبات این سفر موردتاکید قرار گرفت. در هر صورت باوجود سابقه طولانی این پروژه و منافع حاصل از آن، پیشرفت کلی پروژه تاکنون فقط ۳۵ درصد بوده است. بودجه این طرح تاکنون از محل اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای (طرح‌های عمرانی) تامین شده است. البته پیشنهادات مختلفی برای تسریع در تکمیل آن مطرح شده که هیچ‌یک به سرانجام نرسیده است. آخرین پیشنهاد، قرار گرفتن پروژه در فهرست طرح‌های تحول‌زا جهت تامین منابع مالی موردنیاز از محل تهاتر نفت بوده است.

نکات کلیدی

با توجه به اهمیت تکمیل پروژه ریلی کرمانشاه- خسروی برای کشورمان، اقدامات زیر در راستای رفع موانع موجود پیشنهاد می‌شود:

۱. تسریع در تامین منابع مالی جهت تکمیل پروژه ریلی کرمانشاه-خسروی: باوجود اهمیت این پروژه، این طرح تاکنون جزو طرح‌های اولویت‌دار تامین مالی پروژه‌های ریلی قرار نگرفته است. در این ارتباط ضرورت دارد اولویت‌دهی پروژه‌های ریلی کشور موردتوجه و بازنگری قرار گیرد. در این راستا، پیشنهاد می‌شود بررسی‌های لازم درباره امکان سرمایه‌گذاری ذی‌نفعان دولتی و خصوصی و مدل همکاری آنها در این پروژه انجام شود.

۲. تسریع در تصویب و ابلاغ طرح جامع حمل‌ونقل کشور با توجه به اهمیت اقتصادی و تجاری پروژه: ازآنجا که این پروژه در فهرست طرح‌های در اولویت طرح جامع حمل‌ونقل قرارگرفته، تصویب و ابلاغ هر چه سریع‌تر طرح مذکور می‌تواند در تسریع تکمیل این پروژه (به‌ویژه برای تامین مالی آن) تاثیر بسزایی داشته باشد؛ از این رو پیشنهاد می‌شود تعاملات لازم از سوی وزارت صمت با وزارت راه و شهرسازی در این زمینه انجام شود.

۳. تعامل وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت راه و شهرسازی برای تسریع در تحقق پروژه کرمانشاه-خسروی: تسریع در این پروژه می‌تواند منجر به افزایش ظرفیت تجارت و ترانزیت کالا از کشور و تسهیل تجارت با عراق به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شرکای ایران شود. چنانچه اشاره شد به‌طور متوسط نزدیک به یک‌سوم تجارت ایران با عراق از طریق استان کرمانشاه انجام می‌شود و مرزهای خسروی و پرویزخان از مهم‌ترین مرزهای صادراتی و ترانزیتی غرب کشور محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، ایجاد مناطق آزاد تجاری-صنعتی و منطقه ویژه اقتصادی در قصر شیرین، اهمیت تکمیل پروژه را بیش‌ازپیش نمایان می‌سازد. ازآنجا که وزارت راه و شهرسازی متولی ایجاد زیرساخت‌ها و مدیریت جابه‌جایی بار ریلی است و در کنار آن وزارت صمت، متولی امر تجارت و متقاضی استفاده از خدمات حمل‌ونقل ریلی است، بنابراین پیشنهاد می‌شود تعاملات لازم بین دو وزارتخانه مربوطه جهت کمک به تکمیل این پروژه انجام شود.

۴. استفاده از ظرفیت صادرات مجدد جهت تامین شرایط برد- برد برای همکاری عراق در این پروژه: ازآنجا که ناترازی تجاری بین عراق و ایران یکی از دلایل عدم‌اقبال دولت عراق به این پروژه است، کاهش این ناترازی با استفاده از ظرفیت‌های صادرات مجدد بین دو کشور می‌تواند همکاری عراق را در این پروژه جلب کند. به‌طور نمونه با توجه به تحریم بودن کشورمان، می‌توان نسبت به تقویت نقش عراق به‌عنوان هاب لجستیک برای صادرات مجدد کالاهای موردنیاز ایران از طریق این کشور اقدام کرد. در این راستا، تقویت فهرست کالاهای صادرات مجدد از عراق به ایران توسط سازمان توسعه تجارت می‌تواند مدنظر قرار گیرد.

۵. هماهنگی با دولت عراق برای احداث ادامه مسیر ریلی کرمانشاه- خسروی برای دسترسی به شبکه ریلی این کشور: برای تکمیل محور ریلی خسروی (منذریه)- خانقین- بغداد، فقط حدود ۱۹۰-۲۰۰ کیلومتر ریل موردنیاز است. برقراری این اتصال ریلی می‌تواند نیاز به حمل‌ونقل و تخلیه و بارگیری مضاعف بین ریل و جاده در مرز خسروی را از بین ببرد. در توافقات اخیر دو کشور نیز روی این موضوع تفاهم شده که باید با جدیت پیگیری

 شود.

۶. بررسی امکان همکاری ایران در پروژه جاده توسعه عراق: با توجه به اهمیت کلان‌پروژه جاده توسعه عراق و مزایای مشارکت ایران در آن، پیشنهاد می‌شود مطالعات و بررسی‌های لازم به‌منظور تعیین شیوه‌های همکاری کشورمان در این پروژه صورت گیرد. بدیهی است اجرایی شدن این موارد نیازمند پیگیری موضوع از طریق دیپلماسی است.

۷. تعامل با عراق برای پیاده‌سازی کارنه تیر بین دو کشور: ازآنجا که عراق سال گذشته به عضویت کنوانسیون تیر درآمده، پیشبرد اجرای کارنه تیر بین ایران و کشور می‌تواند به گسترش تعاملات حمل‌ونقلی منجر شود که در آینده می‌توان از این ظرفیت‌ها برای تقویت ترانزیت بین دو کشور از طریق محور کرمانشاه- خسروی بهره برد. یکی از این موارد، ایفای نقش ایران به‌عنوان هاب ترانزیتی بین عراق و همسایه‌های شمالی است.