مثلث حکمرانی در حوزه کیسه‌پلاستیکی
هومن غلامپور ارباستان_کارشناس پسماندهای شهری
اداره کل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران ۱۲ تیر را به‌عنوان روز بدون کیسه پلاستیکی در داخل ایران معرفی کرد. نام‌گذاری یک روز برای کار فرهنگی اقدام خوبی است اما کافی نیست. ما نمی‌توانیم یک روز در سال را به مناسبتی اختصاص دهیم اما پس از آن، موضوع رها شود. فرهنگ‌سازی همیشه در کنار اجرا و نظارت موثر است و باید زیرساخت‌های اجرایی را فراهم کرد. در چندین سال گذشته همیشه صحبت از مضرات محیط‌زیستی مصرف پلاستیک بوده اما نباید هیچ چیزی را سفید یا سیاه ببینیم. اگر چیزی صرفا بد باشد کسی دنبال آن نمی‌رود. در کنار مضرات، کیسه پلاستیکی مزایایی مثل راحتی در خرید و نگهداری از کالاها دارد. پلاستیک خوب است اما باید درست و بهینه مدیریت شود، همان‌طور که در بیشتر کشورهای جهان این اتفاق می‌افتد.
باید توجه داشت که اقدامات محلی برای یک کار به این بزرگی، بازدهی بسیار پایینی دارد. به‌طور مثال، نمی‌توان صرفا بر شهرداری متمرکز بود و آن را ملزم به رعایت این مسئله کرد. حوزه اختیارات شهرداری‌ها به‌اندازه‌ای نیست که بتوان این اقدامات را مدیریت کرد. اگر فروشگاه‌های بزرگ وابسته به شهرداری را در نظر بگیریم، این فروشگاه‌ها بنگاه‌های اقتصادی هستند که با دیگر مراکز خرید رقابت دارند. اگر شهرداری ملزم به کاهش مصرف پلاستیک شود و بخواهد این الگو را به فروشگاه وابسته به خود هم تسری دهد، این فروشگاه در نبرد اقتصادی شکست می‌خورد، چراکه جذابیت خرید در آن برای افراد کم می‌شود. درنتیجه به برنامه جامع ملی نیاز داریم، نه برنامه‌ای مقطعی و بخشی.
حکمرانی در حوزه کیسه پلاستیک، ۳ بخش نظارتی، اجرایی و قانون‌گذاری دارد. این ۳ بخش باید با یکدیگر به‌نوعی همسو شود تا مشکل کیسه پلاستیک به حداقل برسد. در بخش قانون‌گذاری، قانون و آیین‌نامه‌ای اجرایی نیاز است که در کل کشور لازم‌الاجرا باشد و راهکارهایی برای کاهش کیسه‌های پلاستیکی در آن دیده شود. یکی از این راهکارها در بحث قانون‌گذاری بحث‌های زیرساختی است. زمانی که امکاناتی را از شهروندان می‌گیریم باید امکانات جایگزین را به آنها بدهیم. در این زمینه می‌توان به جایگزینی کیسه‌های پارچه‌ای با کیسه‌های پلاستیکی اشاره کرد که می‌توان با نرخ کمتری آنها را به شهروندان ارائه کرد. دومین مسئله بحث مشوق‌هاست. پیش از این، یک صندوق سبز برای فروشگاه‌ها تعریف کردیم به این صورت که اگر کسی می‌خواهد از این صندوق سبز رد شود، باید کیسه پلاستیکی نگیرد. به این ترتیب، کسانی که از این صندوق سبز عبور می‌کنند می‌توانند یک‌سری از کالاهای دوستدار محیط‌زیست را با نرخ نازل‌تری خریداری کنند. این مسئله مشوقی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی می‌شود. آخرین بحث هم مجازات‌هایی مانند گرفتن عوارض و مالیات بابت مصرف کیسه‌های پلاستیکی است. در بسیاری از کشورهای دنیا زمانی که خریدار می‌خواهد اجناس خریداری‌شده را تحویل بگیرد از او می‌پرسند کیسه پلاستیکی می‌خواهد یا خیر. اگر خواستار کیسه پلاستیکی بود، یک مقداری پول اضافه از او گرفته می‌شود. این مسئله باعث می‌شود استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای بیشتر شود یا افراد از کیسه‌های پلاستیکی که از پیش خریداری کردند، بیشتر استفاده کنند. با این همه، به خصوص در شرایط اقتصادی کنونی ایران، اولویت با اقدامات تشویقی است، نه کارهای مثل اخذ عوارض یا مالیات. بحث بعدی در سه ضلع مثلث حکمرانی مربوط به اجراست. در اجرا باید همه نهاد‌هایی که در این زمینه فعال هستند را پای کار بیاوریم. به‌عنوان مثال، وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌تواند بخشی از تولیدات صنایع را به سمتی ببرد که هم مصرف پلاستیک در بسته‌بندی‌ها به‌طور کلی و هم کیسه‌های پلاستیکی به‌طور جزیی کاهش پیدا کند. در وزارت نفت پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها باید به‌نوعی پای کار بیایند تا محیط‌زیست فدای تولید پلاستیک و سود اقتصادی نشود. وزارتخانه‌های بهداشت و آموزش‌وپرورش نیز می‌توانند اقدامات بسیار مهمی در امر آموزش انجام دهند. از سویی در ماده ۶ قانون مدیریت پسماند سال ۱۳۸۳ وظیفه سازمان صداوسیما انجام یک‌سری اقدامات فرهنگی در این راستاست. مدیریت اجرایی پسماندهای شهری بر عهده شهرداری‌ها و دهیاری‌هاست؛ درنتیجه شهرداری‌ها هم باید در این زمینه کمک کنند که اقدامات اجرایی به‌درستی انجام شود. بخش نهایی این مثلث هم مربوط به نظارت است. قوانین، مصوبات و آیین‌نامه‌های مختلفی در مقیاس شهری و ملی در حوزه‌های مختلفی وجود دارد اما نتوانسته‌ایم آنها را به اجرا برسانیم، چراکه یک بخشی از ضمانت اجرایی به نظارت برمی‌گردد. از آخرین بروزرسانی مصوبه کاهش کیسه‌های پلاستیک و ظروف یک‌بار مصرف شهرداری تهران بیشتر از یک سال می‌گذرد. یک‌سری برنامه‌های ۵ ساله در این مصوبه تعریف شده بود که یا به اجرا نرسیدند یا اگر هم اجرایی شده در مقیاس اندک بوده است. چرایی این مسئله در نبود نظارت درست و جامع است. اگر به سمت تقویت نظارت بر اجرا پیش برویم می‌توانیم مشکلات و اشتباهات را از دل اجرا تشخیص دهیم.
