مسئولان وزارت نیرو و سازمان آب، هر سال با وقوع بحران کم‌آبی از مردم می‌خواهند در مصرف آب صرفه‌جویی کنند. از دید برخی کارشناسان مصرف کنترل‌شده آب در بخش خانگی تا اندازه زیادی خطر بحران کم‌آبی را کاهش خواهد داد اما آنچه بیش از مصرف خانگی مطرح می‌شود، هدررفت آب در بخش کشاورزی است. با وجود هشدارها درباره مصرف بالای آب در مصارف شهری، آمارها نشان می‌دهد بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که در صورت مدیریت بهینه آن می‌توان تا اندازه زیادی از ابعاد بحران کم‌آبی کاست. در این گزارش به مصرف آب کشاورزی و تقابل آن با بحران کم‌آبی پرداخته است.

کشاورزی ۹۰ درصد منابع آبی ایران را می‌بلعد

قسمت اعظم ایران در قلمرو آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک قرار دارد که وقوع خشکسالی از ویژگی‌های اصلی آن به‌شمار می‌رود. علاوه‌بر افت بارندگی، نوسانات شدید آن در مقیاس‌های روزانه، فصلی و سالانه از خصوصیاتی است که موجب عدم‌اطمینان کافی نسبت به دریافت حداقل آب موردنیاز برای مصارف کشاورزی، تغذیه جریان‌های سطحی و سفره‌های زیرزمینی و مصارف انسانی می‌شود. ازیک‌سو بخش کشاورزی (به لحاظ تنوع و گستردگی فعالیت‌ها)، بیش از ۹۰ درصد کل آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد و از سوی دیگر، واقع‌شدن کشور در اقلیم خشک و نیمه‌خشک و محدودیت منابع آب و با توجه به اینکه کمبود آب یک مشکل و مانع اساسی پیش‌روی توسعه بخش کشاورزی است، بنابراین توجه جدی به مدیریت استحصال و اصلاح بهره‌وری از آب و استفاده برنامه‌ریزی‌شده از هر قطره آب ضرورت دارد.

ضرورت رفع بحران آب

رضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی: این واقعیتی انکارناپذیر است که کم‌آبی و خشکسالی کشور را تهدید می‌کند. با این‌همه، همچنان با وجود شرایط اقلیمی و کم‌بارشی، محصولات آب‌بر همچون هندوانه صادر و در مقابل گندم و جو کم‌آب‌بر وارد می‌شود، در حالی‌که امکان تولید این محصولات آب‌بر به‌صورت دیم وجود دارد؛ بنابراین در نگاه کلی باید ‌نگرانی درباره مصرف آب در بخش کشاورزی حل شود.

برای بررسی شرایط آبی کشور نباید نگاه به بارش‌های بهاری و زمستان باشد. کشورهای حوزه خلیج‌فارس در طول سال همیشه باران ندارند و از آب رودخانه‌ها استفاده می‌کنند اما ما فقط به آب‌های زیرزمینی متکی هستیم. یک‌پنجم کره زمین را خاک و بقیه را آب تشکیل داده است. حتی برخی کشورها از آب دریای عمان استفاده می‌کنند. با توجه به مجموع این شرایط، بی‌تدبیری مسئولان را نباید گردن کم‌آبی یا کشت محصولات آب‌بر انداخت. برخی کارشناسان تولید و صادرات محصولات آب‌بر را یکی از مشکلات بحران کم‌آبی می‌دانند. این در حالی است که تولید و صادرات هیچ محصولی را نباید تعطیل کرد، بلکه باید به سمت‌وسوی تولیداتی رفت که مصرف آب کمتری در واحد سطح دارند. برخی دیگر نیز به کشت فراسرزمینی، به‌عنوان راه‌حل رفع بحران آب اشاره می‌کنند که این پیشنهاد نیز در شرایط فعلی کمکی به حل بحران آب نمی‌کند. کشت فراسرزمینی، تنها برای زمان صلح است. در شرایطی که دیگر کشورها ما را تهدید می‌کنند، چطور می‌توان در افریقا اقدام به کشت گندم و ورود آن به کشور کرد. با این‌همه، تامین غذای مردم اولویت همه دولت‌هاست، بنابراین کشورهایی که تولید غذا می‌کنند، ابرقدرت هستند و آنهایی که دست‌شان را برای تامین غذای مردم خود دراز می‌کنند، ناتوان هستند.

هزینه سیستم‌های نوین آبیاری بالاست

محمدشفیع ملک‌زاده، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی: آب موردنیاز کشور به‌شرط سرمایه‌گذاری و تغییر روش‌های آبیاری متناسب با اقلیم هر منطقه قابل تامین است. در این سال‌ها، دولت‌ها برنامه‌هایی برای حمایت از کشاورزان در راستای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی اجرا کرده‌اند اما ثمربخش نبوده است. به‌عنوان نمونه گفته می‌شود کمک‌های بلاعوض ۸۵ درصدی برای بکارگیری سیستم‌های نوین آبیاری به کشاورزان ارائه می‌شود. این در حالی است که با توجه به نبود برنامه مناسب، ۲ تا ۳ سال زمان می‌برد تا نوبت دریافت تسهیلات‌ کشاورزان برسد، که در آن مقطع هم هزینه امکانات، ابزار و اتصالات لوله باید با نرخ روز محاسبه شود که این امر مشکلات آنها را تشدید می‌کند.

در ۳ سال گذشته، هزینه سیستم‌های نوین آبیاری ۱۰ میلیون تومان برآورد شده بود که پرداخت ۸۵ درصد آن از سوی دولت، حدود ۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان می‌شود، در حالی‌که نرخ اتصالات و لوله در آن مقطع، ۵۰ میلیون تومان می‌شود که ۸۵ درصد یارانه بلاعوض رقمی نیست. به علاوه، لوازم و اتصالات سیستم‌های نوین آبیاری، کیفیت مناسبی ندارند و بعد از ۵ تا ۶ ماه از بین می‌روند.

مجموع این عوامل موجب‌شده کشاورزان رغبتی به توسعه سیستم‌های نوین آبیاری نداشته باشند یا در تجهیز سیستم‌های نوین ناچار به پرداخت ۱۰۰ درصدی هزینه‌ها از جیب‌شان شوند.

با این شرایط، نمی‌توان به اجرای روش‌های نوین آبیاری امیدوار بود. با اجرای سیستم مکانیزه آب، آبیاری غرقابی و سنتی به آبیاری نوین قطره‌ای، بارانی و نواری تبدیل می‌شود و مصرف آب و مشکلات آن به حداقل می‌رسد.

بهترین گزینه برای حل بحران آب

عبدالرحیم رحیمی‌نیا، کارشناس کشاورزی: اجرای روش‌های نوین آبیاری، بهره‌وری را افزایش و مصرف آب را کاهش می‌دهد. براساس مطالعات انجام‌شده، اجرای روش‌های نوین، بهترین گزینه برای رفع بحران کم‌آبی است. انجام مطالعات در زمینه کشت کم‌آب‌بر در نقاط اقلیمی با شرایط گوناگون نیز می‌تواند در این راستا کمک شایانی کند.

توسعه محصولات کم‌آب‌بر با ارزش نهادن به مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه محصولات سازگار متناسب با هر اقلیم نیز از دیگر راهکارهای رفع بحران کم‌آبی به‌شمار می‌رود.

گرچه کشت فراسرزمینی راهی برای رفع نیاز کم‌آبی است و این موضوع را نمی‌توان تکذیب کرد اما ظرفیت‌های قابل‌توجهی در داخل کشور مغفول مانده که توجه به آن می‌تواند ما را از بحران کم‌آبی نجات دهد.

سخن پایانی

از زمانی که دولت به مدیریت و سرمایه‌گذاری بخش آب وارد شده، موضوع تعیین و اعمال تعرفه نیز به اشکال گوناگون مطرح‌ است و با گذشت زمان، نظام تعیین و اعمال تعرفه‌های آب رو به تکامل گذاشته و هدفمندتر شده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی نیازمند اعمال مدیریت توأمان آب‌وخاک، ایجاد تعامل بین سازمانی و همکاری کشاورزان در اصلاح وضع موجود آبیاری، رعایت تقویم زراعی، رعایت الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه، جلوگیری از اضافه‌برداشت آب زیرزمینی و سطحی، اجرای به‌موقع شبکه‌های فرعی، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای و آموزش و ترویج مصرف بهینه آب و مهم‌تر از همه، تعیین تعرفه مناسب آب کشاورزی است. اعمال تحویل حجمی آب همراه با تعرفه مناسب نرخ آب در شبکه‌های آبیاری کشور در افزایش کارآیی آب و کاهش مصارف کشاورزی تاثیرات ویژه‌ای خواهد داشت؛ بنابراین انجام روش‌های کارشناسی و رعایت الگو و میزان مصرف، در کنار ایجاد تعرفه‌های تشویقی برای زارعان صرفه‌جو و تعیین نظام عادلانه قیمت‌گذاری آب آبیاری، همراه با ارائه خدمات آموزشی و ترویجی در تحقق عملی این مهم راهگشا خواهد بود.