افزایش ارزش‌افزوده بخش حمل‌ونقل در تولید ناخالص ملی، یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های توسعه محسوب می‌شود. امروزه استفاده از شبکه ریلی در میان حوزه‌های مختلف حمل‌ونقل، به‌دلیل مزایایی ویژه از جمله حمل انبوه، نرخ ارزان، افزایش نظم، کاهش تصادفات و قابلیت افزایش سطح مطمئن بسیار موردتوجه است. با این حال، سهم حمل‌ونقل ریلی در سال‌های گذشته کاهش یافته و شبکه راه‌آهن کشور بخشی از سرمایه ملی محسوب می‌شود که حفظ آن نیازمند تدوین یک برنامه جامع است. صمت در این گزارش با بررسی وضعیت خطوط آهن کشور در قانون برنامه ششم توسعه به موضوع تامین اعتبار این حوزه استراتژیک پرداخته است.

هم‌اکنون شبکه حمل‌ونقل ریلی با طول حدود ۱۵هزار کیلومتر یکی از مهم‌ترین زیربناهای حمل‌ونقل کشور به‌حساب می‌آید. به‌گزارش صمت، طول معادل این شبکه با در نظر گرفتن سازه‌های فنی گوناگون به بیش از ۲۲ هزار کیلومتر می‌رسد که با احداث و بهره‌برداری خطوط جدید، سالانه بر آن اضافه می‌شود. براساس تجربیات فنی کشور، خطوط ریلی هر ۱۵سال یک‌بار نیازمند بهسازی و هر ۴۰سال یک‌بار هم به بازسازی احتیاج دارند. هزینه هر کیلومتر بهسازی خطوط ریالی، معادل ۳ میلیارد تومان و هزینه هر کیلومتر بازسازی آن، ۱۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ محاسبه شده است.بنا بر اظهارات وزارت راه، باتوجه به توان مهندسی و اجرایی کشور، سالانه هزار کیلومتر خط‌آهن در ایران قابل اجرا است، اما در حال ‌حاضر متوسط سالانه احداث و بهره‌برداری خطوط راه‌آهن به‌دلیل محدودیت اعتبارات و افزایش هزینه‌های اجرایی حدود ۲۰۰ کیلومتر است.

تحقق نیافتن اهداف

در 2 ماده ۵۲ و ۵۷ قانون برنامه ششم توسعه، وظایفی در حوزه توسعه و بهسازی خطوط ریلی به دولت، ابلاغ شد. در ماده ۵۲ قانون برنامه ششم توسعه آمده: به‌منظور تقویت اقتصاد حمل‌ونقل ریلی و ترغیب سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی در این زمینه و تسریع و تسهیل اجرای طرح‌ها و افزایش رضایتمندی، باید سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی در احداث و بهره‌برداری از حمل‌ونقل ریلی درون‌شهری و برون‌شهری چون سرمایه‌گذاری در مناطق کمتر توسعه‌یافته تلفی می‌شود، مشمول کلیه قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری در این مناطق خواهد بود.با این همه، در برنامه ششم توسعه برای ۲۷ شرکت متقاضی سرمایه‌گذاری با مبلغ ۴هزار و588 میلیارد تومان مجوز صادر و به‌اداره کل مالیات‌های مستقیم به‌منظور بهره‌مندی از معافیت مالیاتی طبق آیین‌نامه اجرایی ماده ۱۳۲ قانون مالیات‌های مستقیم برای توسعه ناوگان معرفی شده‌اند. با این همه، چون اصلاحات به‌شکل دیرهنگامی در نظامنامه ضوابط و شرایط اعطای تسهیلات منابع ریالی و ارزی و ابلاغ آن به بانک‌های عامل به‌وجود آمد، این مسئله محقق نشد.  در ماده ۵۷ هم دولت مکلف است به‌منظور تکمیل و اجرای پزوژه‌های حمل‌ونقل ریلی از جمله دوخطه کردن مسیرها و احداث خطوط برقی، علاوه بر مشارکت دولتی ـ خصوصی و افزایش اعتبارات در این حوزه، یک درصد از منابع فروش نفت و گاز را در قالب بودجه به وزارت راه اختصاص دهد. این مهم نیز به‌دلیل درج نکردن ظرفیت مذکور در قانون بودجه سال‌های برنامه، عملکردی نداشته است. در بخش دیگری از ماده ۵۷ هم تاکید شده است که برنامه‌ریزی‌ها باید به‌گونه‌ای انجام شود که در طول برنامه ششم سهم حمل‌ونقل ریلی بار حداقل ۳۰ درصد و سهم حمل‌ونقل ریلی مسافر حداقل ۲۰ درصد باشد. در عمل، چنین چیزی محقق نشد که در نمودار گزارش قابل‌مشاهده است. عملکرد حمل‌ونقل ریلی کشور باوجود افزایش خطوط ریلی، نسبت به ۲۰ سال گذشته قابل‌قبول نبوده و به دلایلی از جمله کمبود زیرساخت، کمبود ناوگان و بهره‌وری پایین خطوط ریلی موجود سهم حمل بار و مسافر افزایشی نداشته است و در کل، سهم خط حمل‌ونقل ریلی در مقایسه با جاده‌ای بسیار پایین‌تر از حد موردانتظار است.

2هزار و 200میلیارد تومانی برای نگهداری شبکه ریلی

اعتبار موردنیاز برای نگهداری از ۲۲ هزار کیلومتر، حدود ۲هزار و 200 میلیارد تومان برآورد شده که در قالب قراردادهای نگهداری تخصیص داده می‌شود. همان‌طوری که بیان شد، بهسازی خطوط شبکه ریلی هر ۱۵سال یک‌بار انجام می‌شود که باتوجه به طول خطوط اصلی شبکه ریلی، باید سالانه ۸۰۰ کیلومتر بهسازی انجام شود. این در حالی است که در دهه گذشته به‌دلیل کمبود منابع، سالانه ۱۴۰ کیلومتر عملیات بهسازی انجام شده و به این ترتیب سالانه ۶۶۰ کیلومتر عقب‌ماندگی بهسازی خطوط شبکه ریلی به تکالیف انباشته اضافه شده است. در این شرایط، به‌منظور تحقق برنامه و جبران تکالیف انباشته‌شده از سنوات پیش، ۴هزار و 380 میلیارد تومان برای انجام عملیات بهسازی شبکه ریلی در سال ۱۴۰۱ موردنیاز است که براساس ظرفیت و وضعیت منابع بودجه/ ماشین‌آلات و با نگاهی به سوابق عملیاتی و شرایط خطوط ریلی در بخش‌های بحرانی، ۳۰۰ کیلومتر بهسازی در سال الزام‌آور است که با در نظر گرفتن رقم ریالی هر کیلومتر بهسازی، اعتبار بخش الزام‌آور سالانه ۹۰۰ میلیارد تومان خواهد بود.بنا بر معیار استانداردهای فنی، بازسازی خطوط ریلی هر ۴۰سال یک‌بار الزامی است. باتوجه به اینکه خطوط اصلی سالانه باید ۳۰۰کیلومتر موردبازسازی قرار بگیرند، در دهه ۹۰ به‌دلیل کمبود اعتبارات به‌طورمیانگین سالانه تنها ۱۲۰ کیلومتر بازسازی انجام شد. به‌عبارتی در هر سال به‌طورمتوسط ۱۸۰ کیلومتر عقب‌ماندگی بازسازی خطوط شبکه ریلی به تکالیف انباشته‌شده اضافه می‌شود. به‌منظور تحقق برنامه و جبران تکالیف انباشته‌شده از سنوات گذشته، مبلغ ۴هزار و 800 میلیارد تومان برای انجام بازسازی شبکه ریلی (به نرخ سال ۱۴۰۰) نیاز است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که برای بهسازی، ۱۰۰کیلومتر خطوط ریلی باید ۱۰۰۰میلیارد تومان اعتبار تامین شود.

بررسی هزینه‌های نگهداری و تعمیرات

در بخش تامین، نگهداری و تعمیرات سوزن به‌عنوان مهم‌ترین گلوگاه بخش روسازی، تعداد 8 هزار دستگاه سوزن با عمر متوسط بیش از ۳۵ سال در شبکه ریلی موجود است که 2 هزار دستگاه از آن، معادل ۲۵ درصد کل، کاملا فرسوده و نیازمند جایگزینی هستند. هزینه خرید هر دستگاه سوزن در سال ۱۴۰۰ به ۲میلیارد تومان می‌رسد، پس ۴هزار میلیارد تومان اعتبار برای تعویض این تعداد دستگاه سوزن در شبکه ریلی نیاز است. بافرض انجام این کار در یک برنامه پنج‌ساله به‌شکل میانگین هر سال ۴۰۰ میلیارد تومان نیاز خواهد بود. باتوجه به اینکه در حال‌ حاضر تعداد ۴۶ دستگاه سوزن در وضعیت بحرانی قرار دارند، مبلغ ۹۲ میلیارد تومان تنها بابت تامین و تعویض سوزن‌های بحرانی شکل ریلی لازم است. عملیات نگه‌داشتن شبکه ریلی توسط ماشین‌آلات مکانیزه انجام می‌شود که در حال ‌حاضر، ۸۲ دستگاه انواع ماشین‌آلات مکانیزه نگهداری و تعمیرات خطوط در طول شبکه در حال فعالیت هستند. سالانه اعتبار ۱۳۷ میلیارد تومان به‌منظور نگهداشت، تعمیرات نیمه‌اساسی و پشتیبانی فنی این ماشین‌آلات نیاز است. این در حالی است که تعداد ۱۳ دستگاه ماشین‌آلات به‌علت نیاز مبرم به تعمیرات اساسی و ۱۲ دستگاه به‌علت نیاز به بازسازی متوقف و اعتبار لازم برای تعمیرات و آماده به کار شدن آنها به‌ترتیب ۱۲۰ و ۴۸۴ میلیارد تومان است. با فرض تامین اعتبار تعمیرات این ماشین‌آلات در برنامه پنج‌ساله، مبلغ ۲۵۸ میلیارد تومان در سال نیاز خواهد بود. اعتبار لازم برای عملیات نگهداشت خط و سازه‌های فنی شبکه ریلی کشور و انجام بخشی از تکالیف انباشته‌شده سال‌های گذشته در بخش‌های مختلف حدود ۱۴ هزار و ۱۲۱ میلیارد تومان برآورد شده که مبلغ ۴هزار و 329 میلیارد تومان آن تنها برای تحقق برنامه‌های سال گذشته در بخش‌های بحرانی، الزام‌آور است. باوجود این اعتباری که از محل منابع عمومی بودجه سال گذشته به این منظور ابلاغ شده، ۹۶۰ میلیارد تومان معادل تقریبا ۲۲ درصد از بودجه موردنیاز برای انجام برنامه عملیاتی سال در بخش‌های بحرانی و الزام‌آور از محل طرح «بهسازی، نوسازی و نگهداری خطوط راه‌آهن» است.