آتش‌سوزی‌ها مهارناپذیر شده

آتش‌سوزی‌های جنگلی در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته و به یکی از چالش‌های بزرگ جهانی تبدیل شده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که این آتش‌ها به‌زودی «مهارناپذیر» خواهند شد. طبق گزارشی که در تاریخ ۲اکتبر ۲۰۲۵ در گاردین منتشر شد، نیمی از آتش‌سوزی‌هایی که در ۴۴ سال گذشته بیش از یک میلیارد دلار خسارت به بار آورده، در دهه اخیر رخ داده است.

در سال‌های اخیر، موجی از سرفصل‌های خبری، آمار تلفات و ضررهای میلیاردی ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی در سراسر جهان منتشر شده است. همزمان با این روند، افزایش دما که ناشی از بحران اقلیمی است، شرایطی مشابه انبار باروت برای وقوع آتش فراهم کرده است.

به‌گزارش گاردین، کارشناسان برای نخستین‌بار به‌طورواضح نشان داده‌اند که تعداد آتش‌سوزی‌های جنگلی «فاجعه‌بار اجتماعی» ـ یعنی آتش‌سوزی‌هایی که ضربه سختی به اقتصادها می‌زند و جان انسان‌ها را می‌گیرد ـ به‌طورچشمگیری در پی تشدید گرمایش جهانی افزایش یافته است. دکتر کالوم کانینگهام، دانشمند استرالیایی و سرپرست این تحقیق که در ژورنال «ساینس» منتشر شده، می‌گوید: «ما شاهد یک دگرگونی اساسی در نحوه تاثیر آتش‌سوزی‌های جنگلی بر جوامع هستیم. تغییرات اقلیمی زمینه را برای این فجایع فراهم می‌کند».

براساس بررسی ۲۰۰ مورد از پرهزینه‌ترین آتش‌سوزی‌ها بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۳، که از پایگاه داده خصوصی شرکت بیمه اتکایی جهانی «مونیخ ری» استخراج شده، روندهای نگران‌کننده‌ای مشاهده شده است. ۴۳ درصد از این آتش‌سوزی‌های خسارت‌بار در ۱۰ سال گذشته اتفاق افتاده‌اند و نیمی از آتش‌سوزی‌هایی که بیش از یک میلیارد دلار هزینه داشته، در همین بازه زمانی رخ داده است. همچنین، طی ۴۴ سال مورد تحلیل، فراوانی آتش‌سوزی‌هایی که ۱۰ کشته یا بیشتر بر جای گذاشته، 3برابر شده است، در حالی که جمعیت تنها ۱.۸برابر رشد داشته است.

عواملی همچون دما، خشکی جو و پوشش گیاهی که همگی در گسترش آتش‌سوزی‌ها موثر است، بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۳ به‌طورقابل‌توجهی بدتر شده است. نیمی از این آتش‌سوزی‌ها در شرایط آب و هوایی با بالاترین خطر وقوع حریق رخ داده است. دکتر کانینگهام تاکید می‌کند: «این امر واضح و بدون ابهام است که تغییرات اقلیمی در این موضوع نقش دارد. این‌ها فقط آتش‌سوزی‌های بزرگ‌تر نیستند؛ بلکه آتش‌سوزی‌هایی است که تحت شرایط آب‌وهوایی به‌طورفزاینده شدید رخ می‌دهد و آنها را مهارناپذیر می‌کند».

این گزارش به مثال‌هایی از فجایع ناشی از آتش‌سوزی‌ها اشاره می‌کند؛ مانند آتش‌سوزی‌های جنگلی در مرکز شیلی که سال گذشته ۱۳۳ نفر را کشت یا آتش‌سوزی‌های کالیفرنیا در سال ۲۰۱۸ که ۱۸.۰۰۰ ساختمان را ویران کرد و ۱۶میلیارد دلار خسارت به بار آورد. همچنین، آتش‌سوزی‌های ژانویه در لس‌آنجلس با تخمین ۶۵ میلیارد دلار ضرر مستقیم، احتمالا پرهزینه‌ترین فاجعه آتش‌سوزی در تاریخ بوده است.

کارشناسان همچنین هشدار می‌دهند که تعداد واقعی مرگ‌ومیر ناشی از آتش‌سوزی‌ها احتمالا بسیار بیشتر از آمار مستقیم است. برای مثال، در آتش‌سوزی‌های اندونزی در سال ۲۰۱۵، یک پایگاه داده تنها ۱۹مرگ مستقیم را ثبت کرد، اما آلودگی هوای ناشی از آن عامل حدود ۱۰۰هزار مرگ زودرس به‌دلیل مشکلات تنفسی شناخته شد.

نویسندگان این گزارش تاکید می‌کنند که این روند نگران‌کننده باوجود «افزایش شدید هزینه‌ها برای مهار آتش» ـ مانند 3برابر شدن هزینه‌های فدرال امریکا برای کاهش آتش‌سوزی بین سال‌های ۱۹۸۵ تا ۲۰۲۲ ـ ادامه دارد. آنها می‌نویسند: «این هزینه‌ها احتمالا بحران آتش‌سوزی را محدود یا کمرنگ می‌کند، اما آن را جبران نمی‌کند.»

جنگل‌های شمالی در کانون آتش

«آتش‌سوزی‌های جنگلی در حال بدتر شدن است»؛ این عنوان گزارشی است که از سوی موسسه منابع جهانی (WRI) در تاریخ ۲۱ ژوئیه ۲۰۲۵ منتشر شده و به بررسی روندهای نگران‌کننده آتش‌سوزی‌های جهانی با استفاده از داده‌های به‌روز دانشگاه مریلند برای سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۴ پرداخته است. یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد؛ وسعت جنگل‌هایی که سالانه در اثر آتش‌سوزی از بین می‌رود، در حال‌ حاضر بیش از 2برابر میزانی است که 2دهه پیش گزارش می‌شد. این گزارش سال ۲۰۲۴ را شدیدترین سال ثبت‌شده برای آتش‌سوزی‌های جنگلی نامیده، که در آن حداقل ۱۳.۵میلیون هکتار از پوشش درختان سوخته‌اند، یعنی مساحتی تقریبا به‌اندازه کشور یونان؛ این میزان ۱۲درصد از رکورد قبلی در سال ۲۰۲۳ (۱۱.۹ میلیون هکتار) فراتر رفته است.

یکی از تغییرات کلیدی که این داده‌ها نشان می‌دهد، تبدیل شدن آتش‌سوزی‌ها به محرک اصلی از دست رفتن جنگل‌ها است. در حالی که در بازه سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۲، آتش‌سوزی‌ها به‌طورمتوسط مسئول حدود یک‌چهارم از دست رفتن سالانه پوشش درختان بود، این سهم در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به تقریبا نصف (۴۴ درصد) افزایش یافته و این تشدید در کنار سایر محرک‌های ثابت مانند کشاورزی و قطع درختان، باعث شده است که باوجود تعهدات جهانی، آمار از دست رفتن جنگل‌ها همچنان به‌شکل نگران‌کننده‌ای بالا بماند.

گزارش تاکید می‌کند که تغییرات اقلیمی عامل اصلی بدتر شدن این بحران است، به‌ویژه در مناطقی که پیشتر کم‌خطر محسوب می‌شد. در جنگل‌های شمالی (Boreal Forests) که آتش جزء طبیعی اکوسیستم آنهاست، از دست رفتن پوشش درختی ناشی از آتش در ۲۴ سال گذشته با نرخ حدود ۱۶۰۱۰۰ هکتار در سال افزایش یافته است که دلیل اصلی آن تغییرات آب‌وهوایی است. اما نگرانی جدی‌تر مربوط به مناطق استوایی است، جایی که آتش‌سوزی به‌طورطبیعی رخ نمی‌دهد، اما نرخ از دست رفتن درختان به‌دلیل آتش در ۲۴ سال اخیر با نرخ ۴۷هزار و۲۰۰ هکتار در سال افزایش یافته و در سال ۲۰۲۴ به اوج خود رسید و بیش از ۴ میلیون هکتار جنگل از بین رفت؛ این میزان از مجموع 3 سال پیشین نیز بیشتر بود.

 به‌طورمشخص، در سال ۲۰۲۴، آتش‌سوزی‌ها مسئول تقریبا نیمی (۴۸ درصد) از کل از دست رفتن پوشش درختان در جنگل‌های اولیه استوایی مانند آمازون و کنگو بودند؛ جنگل‌هایی که نقشی حیاتی در ذخیره‌سازی کربن، حفظ تنوع زیستی و تنظیم اقلیم محلی دارند.

محققان خاطرنشان می‌کنند که پدیده اقلیمی ال‌نینو تاثیر بسیار زیادی بر فصل‌های آتش‌سوزی سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۲۴ داشته و این 2 سال را به 2 مورد از شدیدترین سال‌های آتش‌سوزی از سال ۲۰۰۱ تبدیل کرده است. در مناطق معتدل و نیمه‌گرمسیری نیز، افزایش امواج گرما و تغییرات جمعیتی باعث افزایش خطر آتش‌سوزی‌ها شده است. برای مثال، در اروپا، رشد پوشش گیاهی در زمین‌های کشاورزی رهاشده خطر آتش را افزایش داده، در حالی که در ایالات‌متحده، گسترش مناطق مسکونی به‌سمت جنگل‌ها خطر حریق را تشدید کرده است. این الگوهای رو به وخامت، علاوه بر خسارات اکوسیستمی، به‌طورمستقیم بر سلامت انسان و اقتصاد جهانی تاثیر می‌گذارد. در مجموع، موسسه منابع جهانی اذعان می‌دارد که اگرچه راه‌حل واحدی برای مقابله با علل پیچیده و متنوع آتش‌سوزی‌ها وجود ندارد، اما نقش محوری و غیرقابل‌انکار تغییرات اقلیمی در افزایش فراوانی و شدت حریق‌های جنگلی، نیاز به اقدامات فوری و چندجانبه در مدیریت زمین و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.

پارادوکس مهار آتش

بحران جهانی حریق‌های جنگلی، موضوع اصلی مقاله‌ای است که در سال ۲۰۲۳ تحت‌عنوان «الگوهای آتش‌سوزی در عصر آنتروپوسین: چشم‌انداز جهانی در حال تغییر» توسط تیمی از کارشناسان در نشریه «اکولوژی آتش» (Fire Ecology)  منتشر شد. این پژوهش تحلیلی بر این نکته متمرکز است که چگونه الگوهای بنیادین آتش‌سوزی (شامل زمان، مکان، شدت و نوع حریق) در مقیاس سیاره‌ای، در نتیجه فشار مضاعف تغییرات اقلیمی و مداخلات انسانی، دستخوش دگرگونی‌هایی بی‌سابقه شده‌اند. نویسندگان مقاله تاکید می‌کنند؛ آتش‌سوزی که هزاران سال است جزء لاینفک اکوسیستم‌های زمین بوده و به‌عنوان ابزاری توسط انسان مهار شده، اکنون به‌دلیل تاثیرات عمیق انسانی بر سیستم‌های زیست‌فیزیکی و محیط‌زیست، دستخوش دگرگونی‌های ریشه‌ای شده است. عصر «آنتروپوسین» که با گرمایش ناشی از گازهای گلخانه‌ای و تغییرات بنیادی در اکوسیستم‌ها تعریف می‌شود، خطرات آتش‌سوزی را به میزان نگران‌کننده‌ای افزایش داده و پیامدهای مخربی برای سلامت انسان، زیرساخت‌ها و خدمات اکوسیستمی به‌همراه آورده است.

بنا بر یافته‌های این مطالعه، الگوهای آتش‌سوزی در سراسر جهان در حال تغییر شکل هستند و محیط‌هایی را ایجاد می‌کنند که برای بشریت در گذشته بی‌سابقه بوده است. محرک‌های اصلی این تغییر شامل 3 عامل به‌هم‌پیوسته انسانی هستند؛ تغییرات اقلیمی که از طریق انتشار گازهای گلخانه‌ای منجر به دوره‌های طولانی‌تر خشکسالی، امواج گرمای شدید و کاهش رطوبت گیاهان می‌شود؛ تغییر کاربری اراضی که با جنگل‌زدایی، گسترش کشاورزی صنعتی و شهرنشینی، پوشش‌های گیاهی و بارهای سوختی را به‌شکل نامتعارفی تغییر می‌دهد و منابع اشتعال انسانی که شامل سوختن عمدی در کشاورزی، توسعه زیرساخت‌ها و آتش‌سوزی‌های تصادفی است و در بسیاری از مناطق از منابع‌طبیعی اشتعال مانند رعد و برق، پیشی گرفته است.

یکی از پیامدهای متناقض و مهم این الگوهای جدید، موضوع مهار آتش است. تلاش‌های بلندمدت و گسترده برای سرکوب و حذف آتش‌سوزی‌ها از اکوسیستم‌هایی که به‌طورطبیعی به آتش کم‌شدت عادت داشتند، منجر به انباشت شدید مواد سوختی شده است. این انباشت باعث می‌شود در شرایط بحرانی آب‌وهوایی، آتش‌سوزی‌ها نه‌تنها با دفعات بیشتر، بلکه با شدت و اندازه بزرگ‌تر رخ دهند که به‌مراتب خسارت‌بارتر هستند و توانایی سیستم‌ها برای بازگشت به حالت اولیه را کاهش می‌دهند.

این مقاله هشدار می‌دهد که این تغییرات فراتر از تغییر در فراوانی یا اندازه آتش‌سوزی است؛ در واقع، ساختار و عملکرد اکوسیستم‌ها در مقیاس‌های زمانی و مکانی مختلف در حال واکنش به این الگوهای جدید هستند. پیامدهای اکولوژیکی این امر شامل از بین رفتن تنوع زیستی، به‌ویژه در گونه‌های گیاهی که چرخه زندگی آنها به یک الگوی آتش‌سوزی خاص وابسته است و همچنین اختلال در چرخه‌های جهانی مواد و انرژی، از جمله انتشار کربن است. آتش‌سوزی‌های شدید مقادیر زیادی کربن سیاه (دوده)، بخار آب، متان و اکسید نیتروژن در جو منتشر می‌کنند که هم توازن تابشی زمین را تغییر می‌دهد و هم می‌تواند بر فرآیندهای جوی، مانند جلوگیری از بارش باران، تاثیر بگذارد.

محققان تاکید می‌کنند که مواجهه جوامع انسانی با رویدادهای شدید آتش‌سوزی در حال افزایش است. پیامدهای اجتماعی و اقتصادی شامل تخریب زیرساخت‌ها، خسارات میلیاردی و افزایش مشکلات بهداشتی ناشی از دود است، به‌طوری‌که آلودگی دود ناشی از ذرات معلق، هزاران مرگ زودرس به‌دلیل مشکلات تنفسی را در پی دارد. باتوجه به این تهدیدات فزاینده، این مقاله پیشنهاد می‌کند که علوم آتش‌سوزی در یک «نقطه عطف بحرانی» قرار دارد و باید از روش‌های صرفا مشاهده‌ای به‌سمت رویکردهای پیش‌بینی‌کننده و یکپارچه تغییر جهت دهد. برای مواجهه موثر با آینده‌ای که جهان در آن «قابل‌اشتعال‌تر» خواهد بود، نیاز به مشارکت‌های عمیق چندرشته‌ای و فراصنعتی احساس می‌شود.

این مشارکت باید شامل توسعه مدل‌هایی باشد که سیستم‌های انسانی و طبیعی را در مقیاس‌های مختلف ادغام کند، از حجم انبوه داده‌های موجود به نفع جامعه بهره ببرد، و مهم‌تر از همه، دانش بومی و سنتی جوامع محلی را در مدیریت آتش و طراحی چشم‌اندازهای طبیعی و شهری بگنجاند. هدف نهایی، دستیابی به یک «مدیریت موثر الگوهای آتش‌سوزی» است تا جهان بتواند به‌طورتطبیقی خود را برای کاهش و سازگاری با این واقعیت‌های جدید آماده کند. این تنها راهی است که می‌توان با غلبه بر موانع سازمانی و بهره‌گیری از دانش متنوع جوامع مختلف، نتایج تحقیقات را در راستای بهبود آینده‌ای پرآتش‌سوزی به کار گرفت.

سخن پایانی

گزارش‌های جهانی و تحقیقات علمی معتبر به‌وضوح نشان می‌دهند که ما دیگر با چرخه‌های طبیعی آتش‌سوزی روبه‌رو نیستیم، بلکه با بحرانی ساختاری مواجهیم که ریشه در تغییرات اقلیمی و مداخلات بلندمدت انسانی دارد. آمارها تکان‌دهنده و صریح است؛ از 2برابر شدن وسعت جنگل‌های سوخته در مناطق حیاتی مانند آمازون و جنگل‌های شمالی گرفته تا افزایش حیرت‌آور تعداد آتش‌سوزی‌های میلیارد دلاری در یک دهه اخیر، همگی بر یک واقعیت واحد دلالت دارد؛ آتش‌سوزی‌ها به محرک اصلی از دست رفتن جنگل‌ها و فجایع اجتماعی مهارناپذیر تبدیل شده است.