جنگ چگونه جهان را گرم‌تر می‌کند؟
جنگ، ویرانی شهرها و آوارگی انسان‌ها را همراه با زخمی عمیق و ماندگار بر پیکره زمین و طبیعت به‌جا می‌گذارد. درگیری‌های مسلحانه، فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی، مستقیما بر چرخه‌های طبیعی و روند گرمایش جهانی اثر می‌گذارد. تخریب جنگل‌ها، سوختن زیرساخت‌های انرژی، انتشار گازهای گلخانه‌ای از ماشین‌های جنگی و حتی تغییر الگوهای مصرف پس از جنگ، همه دست‌به‌دست هم می‌دهد تا دمای کره زمین شتاب بیشتری بگیرد. در یک‌سوی این ماجرا، بمباران پالایشگاه‌ها و میدان‌های نفتی قرار دارد که انتشار کربن را در ابعادی مهارناپذیر افزایش می‌دهد و در سوی دیگر، نابودی پوشش گیاهی و خاک، که توان طبیعت برای جذب دی‌اکسیدکربن را به‌شدت کاهش می‌دهد. حتی پیامدهای غیرمستقیم جنگ، مانند جابه‌جایی میلیونی جمعیت و فشار مضاعف بر منابع طبیعی، در نهایت به گرمایش جهانی دامن می‌زند.
طبیعت نخستین قربانی درگیری‌هاست
مجید شفیع‌پور، رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: بحث ارزیابی اثرات جنگ‌ها، چه جنگ‌های داخلی و درون یک کشور و چه جنگ‌های بین‌المللی و میان چند کشور، همواره موضوعی مهم و پیچیده بوده است که به‌طورویژه توسط برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد موردتوجه قرار می‌گیرد. هدف اصلی این ارزیابی‌ها، بررسی تاثیرات جنگ‌ها بر محیط‌زیست است. این تاثیرات می‌توانند شامل تخریب تنوع زیستی، آسیب به اکوسیستم‌ها و همچنین آسیب به عناصر حیاتی مانند آب، هوا و خاک باشند.
وی افزود: این آسیب‌ها به‌طورعمده ناشی از استفاده از انواع جنگ‌افزارها، چه مجاز و چه غیرمجاز، است. در بسیاری از جنگ‌ها، متاسفانه از جنگ‌افزارهای غیرمجاز نظیر بمب‌های شیمیایی و اورانیوم رقیق شده استفاده شده است که اثرات منفی زیادی بر محیط‌زیست طبیعی، جنگل‌ها، گونه‌های جانوری و گیاهی، منابع غذایی و منابع آبی دارند. به‌عنوان‌مثال، استفاده از بمب‌های شیمیایی می‌تواند باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی شود و به‌همین‌ترتیب، اورانیوم رقیق‌شده می‌تواند تاثیرات طولانی‌مدتی بر سلامت انسان و سایر موجودات زنده داشته باشد.
شفیع‌پور اظهار کرد: این ارزیابی‌ها همچنین به بررسی نوع خسارت‌ها و دوره‌های بازگشت‌پذیری یا تخریب پایدار ناشی از این جنگ‌ها می‌پردازند. به‌عبارت دیگر، برخی از خسارت‌ها ممکن است قابل‌جبران باشند و طبیعت بتواند بهمرور زمان خود را ترمیم کند، در حالی که برخی دیگر ممکن است به‌طوردائمی به اکوسیستم آسیب برسانند. این نکته حائزاهمیت است که درک دقیق این مسائل می‌تواند به تدوین سیاست‌های موثر برای حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ کمک کند.
وی ادامه داد: به‌همین مناسبت، روز ۱۵ آبان به‌عنوان روز بین‌المللی منع استفاده یا تخریب محیط‌زیست در جنگ‌ها شناخته می‌شود. این روز فرصتی است برای یادآوری این واقعیت تلخ که متاسفانه نخستین بستر تخریبی در هر جنگی، حیات و طبیعت است که مورد هجمه قرار می‌گیرد. این روز به ما یادآوری می‌کند که جنگ‌ها تنها باعث تخریب زیرساخت‌های انسانی نمی‌شوند، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی آنها نیز می‌تواند به‌اندازه تلفات انسانی جدی باشد.
جنگ تلاش‌های محیط‌زیستی را بی‌اثر می‌کند
رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران گفت: در زمینه اثرات جنگ‌ها و نزاع‌ها بر تغییر اقلیم و پدیده گرمایش جهانی، تمرکز عمده بر مقدار مصرف انواع حامل‌های انرژی است. به‌عبارتی، افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی به‌دلیل نیاز به تامین انرژی برای تحرک جنگنده‌های هوایی، نیروهای زمینی، تانک‌ها و نفربرها یک واقعیت غیرقابل‌انکار است. این افزایش مصرف سوخت نه‌تنها به آلودگی هوا منجر می‌شود، بلکه همچنین باعث افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو زمین می‌گردد که خود یکی از عوامل اصلی تغییرات اقلیمی است.
این مسئله نه‌تنها می‌تواند به تخریب محیط‌زیست منجر شود، بلکه همچنین تشدید پدیده گرمایش جهانی را نیز در پی خواهد داشت. به‌همین‌دلیل، تخمین دقیق سهم یا فهرست انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های نظامی بسیار دشوار است. این تاثیرات می‌توانند در دوره‌های زمانی متفاوت و به اشکال مختلف بروز کنند، بنابراین نیازمند بررسی‌های دقیق و مستمر هستند.
وی بااشاره به اینکه اهمیت این موضوع تنها به جنبه‌های محیط‌زیستی محدود نمی‌شود، بلکه بر سلامت انسان‌ها و کیفیت زندگی آنها نیز تاثیرگذار است، گفت: بنابراین، توجه به این مسائل باید در دستور کار سیاست‌گذاران و جامعه جهانی قرار گیرد تا از بروز جنگ‌ها و تاثیرات مخرب آنها بر محیط‌زیست جلوگیری شود.
توافقات اقلیمی در دنیای جنگ‌زده
شفیع‌پور تصریح کرد: بسیاری از کنوانسیون‌ها و پروتکل‌ها که در زمینه‌های مختلف بین‌المللی، از جمله حقوق بشر، حقوق بشر محیط‌زیست و قوانین جنگ، مسئولیت‌های حقوقی، جمع‌آوری، تحویل و پردازش اطلاعات را برعهده دارند، باید به‌طورفوری و جدی اقدام کنند تا سهم تلاش‌های مخرب ناشی از جنگ‌ها را در محاسبات خود لحاظ کنند. این امر به‌ویژه در شرایطی که جنگ‌ها و درگیری‌ها در نقاط مختلف جهان به‌وقوع می‌پیوندند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اما آیا شکل‌گیری و وقوع جنگ‌ها و نزاع‌ها می‌تواند تاثیر منفی بر محیط‌زیست داشته باشد؟ پاسخ به این سوال به‌وضوح مثبت است. تاثیرات جنگ‌ها بر محیط‌زیست نه‌تنها به‌صورت مستقیم بلکه به‌صورت غیرمستقیم نیز قابل‌مشاهده است.
وی بااشاره به اینکه جنگ‌ها در تغییر اقلیم و گرمایش جهانی نقش بسیار زیادی دارند، گفت: زیرا این جنگ‌ها به افزایش بی‌رویه مصرف حامل‌های انرژی منجر می‌شوند و می‌توانند با ضرایب انتشار متفاوت، نه‌تنها به‌دلیل نیاز به انرژی برای ادامه جنگ، بلکه همچنین به‌دلیل جابه‌جایی جمعیت و تاسیسات، تاثیرات منفی بر محیط‌زیست بگذارند. در واقع، در طول جنگ‌ها، نیاز به انرژی برای تامین نیازهای نظامی و غیرنظامی به‌شدت افزایش می‌یابد و این امر باعث می‌شود که منابع انرژی به طور نامعقولی مصرف شوند.
وی ادامه داد: برای مثال، اگر یک پالایشگاه موردحمله قرار گیرد، تخلیه متان به‌صورت گاز طبیعی در جو بدون اینکه بتوان آن را سوخت کرد و انرژی آن را استحصال کرد، به‌عنوان یک گاز گلخانه‌ای با ظرفیت گرم‌کنندگی ۲۸ برابر بیشتر از دی‌اکسیدکربن، آثار تخریبی قابل‌توجهی خواهد داشت. این نوع انتشار گازهای گلخانه‌ای نه‌تنها به افزایش دمای زمین کمک می‌کند، بلکه می‌تواند بر اکوسیستم‌های محلی نیز تاثیر منفی بگذارد و تنوع زیستی را تهدید کند.
رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران گفت: دامنه و وسعت تاثیر جنگ بر گرمایش جهانی به عوامل متعددی بستگی دارد. این عوامل شامل دوره زمانی جنگ، نوع جنگ‌افزارها و تخریب‌هایی است که در تاسیسات و ساختارهای مختلف ناشی از افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی رخ می‌دهد. برخی از این تخریب‌ها ممکن است بسیار گسترده و عمیق باشند و حتی بازسازی آنها در مراحل بعدی نیز نیازمند مصرف انرژی بیشتری باشد. وقتی یک راه‌آهن، پل، سد یا پالایشگاه تخریب شود، برای ترمیم و بازسازی آنها دوباره انرژی‌های بیشتری نسبت به مقدار لازم و پیش‌بینی‌شده مصرف خواهد شد که طبیعتا منجر به انتشار بیشتر گازهای گلخانه‌ای می‌شود.
جنگ‌ها، پروژه‌های کاهش کربن را متوقف می‌کنند
محسن عبداللهی، دکترای حقوق بین‌الملل و کارشناس حقوق محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: اثر جنگ بر تشدید وضعیت تخریب اقلیمی و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای از 2 منظر قابل‌بررسی است. از منظر اول، دولت‌های درگیر در جنگ معمولا قادر به انجام تعهدات کاهشی خود تحت موافقت‌نامه‌های پاریس و پروتکل کیوتو نیستند. به‌عنوان‌مثال، دولتی که در چارچوب پروتکل کیوتو در حال اجرای پروژه‌های مکانیزم پاک است، وقتی با جنگ مواجه شده و این موضوع مانع از اجرای پروژه‌های جدید و تداوم پروژه‌های قبلی می‌شود. برای نمونه، اگر دولت ایران درگیر جنگ شود، شرکت‌های خارجی به دلیل شرایط ناامن حاضر به سرمایه‌گذاری و پیگیری پروژه‌های کاهش انتشار کربن نخواهند بود. بنابراین، جنگ مانع از ایفای تعهدات کاهشی می‌شود. وی افزود: همچنین، دولت‌هایی که درگیر جنگ هستند، به‌طورطبیعی اولویت‌های خود را به‌سمت تولید صنایع دفاعی و تهاجمی تغییر می‌دهند. در جنگ‌های کلاسیک، ادوات جنگی معمولا از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند و نمی‌توانند به‌سمت خودروهای برقی حرکت کنند. البته باید به این نکته اشاره کرد که در جنگ‌های مدرن، حملات بیشتر از طریق پهپادها و ادوات هوشمند انجام می‌شود که ممکن است میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای آنها کمتر باشد. با این حال، در چنین شرایطی، دولت‌ها اولویت خود را از انجام تعهدات کاهشی در انتشار کربن به حفظ بقای کشور تغییر می‌دهند و این امر باعث آسیب دیدن سیاست‌های مقابله با کربن می‌شود. عبداللهی تصریح کرد: موضوع دوم این بحث به اثر مستقیم جنگ بر افزایش انتشار کربن مربوط می‌شود. به‌عنوان‌مثال، هواپیماهای رژیم اسرائیل مسیرهایی به طول حدود ۱۲۰۰ تا ۱۴۰۰ کیلومتر را طی می‌کنند، به‌طوری‌که هر هواپیما حدود ۲هزار و۴۰۰ کیلومتر پرواز می‌کند. بمب‌افکن‌های بی ۲ امریکایی بیش از ۳۷ ساعت پرواز مدام داشتند و بارها درآسمان سوخت‌گیری کردند. این موارد منبع قابل‌توجهی برای انتشار گازهای گلخانه‌ای است. علاوه بر این، انفجارات ناشی از جنگ نیز باید بررسی شود تا مشخص شود هر انفجار چه میزان کربن در جو منتشر می‌کند و چه تاثیری بر وضعیت اقلیمی دارد.
سخن پایانی
جنگ‌ها جان انسان‌ها را می‌گیرند و شهرها را ویران می‌کنند و با تشدید بی‌عدالتی‌های زیست‌محیطی، طبیعت را نیز به قربانگاه منافع قدرت‌های حاکم می‌برند. درگیری‌های مسلحانه، با افزایش مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، نابودی جنگل‌ها و آلوده کردن خاک و آب، سیاره‌ای را که متعلق به همه زیستمندان است، به‌نفع تعداد محدودی به تحلیل می‌برند. تا زمانی که نظم جهانی بر اساس استثمار و رقابت بنا شده، نه‌تنها انسان‌ها، بلکه خود طبیعت نیز در معرض نابودی قرار دارد و راه نجات، در همبستگی و مبارزه مشترک برای دنیایی است که در آن منابع به‌صورت عادلانه توزیع شده و حیات جمعی بر منافع فردی اولویت دارد.
