اهمیت صنایع معدنی

صنایع معدنی به‌عنوان منبع تامین مواد اولیه در بخش‌های مختلف صنعتی از جمله فولاد، سیمان، پتروشیمی، خودروسازی و قطعه‌سازی اهمیت بالایی دارد. استخراج و فرآوری مواد معدنی نه‌تنها به رشد اقتصادی کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز ایجاد اشتغال و توسعه مناطق محروم نیز است. در بسیاری از کشورها، بخش عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی از طریق فعالیت‌های معدنی تامین می‌شود و این موضوع اهمیت این صنعت را دوچندان می‌کند.

یکی از چالش‌های بزرگ صنایع معدنی، تاثیرات منفی آن بر محیط‌زیست است. قطع درختان، آلودگی منابع آبی، انتشار گازهای گلخانه‌ای و نابودی زیستگاه‌های طبیعی از جمله مشکلات مرتبط با این صنعت هستند. برای کاهش این اثرات، استفاده از فناوری‌های بازیافت پسماند، استخراج سبز و بهره‌گیری از منابع انرژی تجدیدپذیر از جمله راهکارهای موثر به‌شمار می‌آیند. همچنین پایش مداوم کیفیت هوا و آب در اطراف معادن می‌تواند به حفظ محیط‌زیست کمک کند. برنامه‌های بازسازی مناطق معدنکاری‌شده مانند کاشت مجدد درختان و احیای زیستگاه‌های طبیعی پس از اتمام استخراج اهمیت ویژه‌ای دارد.

معدن و ایجاد توسعه پایدار

حسن یحیوی، کارشناس اقتصادی و فعال صنعت و معدن در ارتباط با وضعیت تولیدات معدنی در کشور به صمت گفت: بخش معدن و صنایع معدنی به‌عنوان یکی از ارکان رشد اقتصادی غیرنفتی ایران، همواره نقش مهمی در ایجاد اشتغال و توسعه پایدار داشته است. هر میزان اشتغالزایی در این حوزه بیشتر باشد، می‌توان به افزایش تولید امیدوار بود. تولید، یکی از مهم‌ترین ارکان حوزه معدن است و باید توجه بسیاری به این موضوع شود. افزایش تولید محصولات معدنی، می‌تواند آینده صادرات این محصولات را روشن و از وضعیت فعلی خارج کند.

یحیوی ادامه داد: سرمایه‌گذاری در حوزه معدن می‌تواند میزان تولیدات معدنی را تا مقدار قابل‌توجهی افزایش دهد. هر میزان تولید افزایش یابد، وضعیت صادرات بهبود پیدا کرده و در ادامه، برای تولید بیشتر، اشتغالزایی انجام خواهد گرفت. تولیدات معدنی کشور، می‌تواند سهم بسیار زیادی در بازار جهانی داشته باشد و اقتصاد کشور را رونق دهد. اگر تمرکز روی تولیدات معدنی باشد، خام‌فروشی کاهش پیدا کرده و بیشتر تمرکز بر تولیدات باکیفیت گذاشته می‌شود.

وی گفت: سرمایه‌گذاری در بخش معدن، به‌ویژه در غیاب منابع نفت و گاز، می‌تواند تاثیرات مثبتی بر رشد اقتصادی پایدار، اشتغال و تولید داشته باشد. باید توجه داشت که وابستگی بیش‌ازحد به منابع طبیعی، چه نفت و چه سایر منابع طبیعی، چالش‌هایی را برای اقتصاد ایجاد می‌کند؛ در ادبیات اقتصادی، پدیده‌ای تحت عنوان « بیماری هلندی» یا « نفرین منابع» وجود دارد که می‌تواند حتی در بخش معدن، به‌ویژه در حوزه سنگ‌آهن، بروز پیدا کند، اما با این حال، ایران در بخش معدن با این مشکل مواجه نیست.

درآمدهای نفتی با درآمدهای معدنی، تفاوت ساختاری دارند

وی افزود: برخلاف بخش نفت که با این عارضه دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ دلایل متعددی برای این تفاوت وجود دارد، از جمله اینکه درآمدهای نفتی با درآمدهای معدنی تفاوت ساختاری دارند، به‌علاوه، بخش معدن به‌دلیل آنکه بخش عمده‌ای از تولیدات آن از مرحله استخراج تا فرآوری و تبدیل به محصولات مختلف، به‌ویژه در صنعت فولاد، در داخل کشور مصرف می‌شود، از عوارض بیماری هلندی مصون مانده است؛ این زنجیره که در بخش‌های پایین‌دستی خود تا حدی مبتنی بر فناوری و تکنولوژی نیز هست، نه‌تنها اشتغالزا است، بلکه می‌تواند رشد اقتصادی نسبتا پایداری را نیز رقم بزند.

این فعال صنعت و معدن در ادامه این گفت‌وگو اظهار کرد: باوجود اینکه سهم بخش معدن و صنایع مرتبط در مقایسه با سایر بخش‌های اقتصاد، مانند خدمات یا نفت، چندان بزرگ نیست، اما این بخش قطعا می‌تواند اشتغال پایدار ایجاد کند و کمک بزرگی برای تولید محصولات معدنی باشد. همان‌طور که گفته شد، تولید را باید یکی از مهم‌ترین ارکان حوزه معدن دانست. از لحظه استخراج تا تبدیل به مقاطع فولادی و استفاده در صنایع ساختمانی، خودروسازی یا حتی صادرات و بازرگانی، این زنجیره می‌تواند اقتصاد را پویاتر کند. بنابراین این فرآیند نه‌تنها درآمد داخلی ایجاد می‌کند، بلکه امکان صادرات و ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم را نیز فراهم می‌آورد که این موضوع به‌وضوح یک مزیت و نعمت است و جای تردید ندارد. چالش‌های تامین مالی پروژه‌های معدنی و صنعتی نباید صرفا به تامین مالی محدود شود، بلکه باید به‌عنوان یک بسته جامع مورد بررسی قرار گیرد که ابتدا اقتصاد کلان و سپس این صنعت را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. به‌بیان دیگر، ابتدا باید تصویر کلان اقتصادی را در نظر گرفت؛ چراکه وقتی از سرمایه‌گذاری صحبت می‌شود، تمامی سرمایه‌گذاران اعم از خصوصی، نهادی یا دولتی، به نرخ بازگشت سرمایه و هزینه‌های آن توجه ویژه دارند.

وی درباره سهم تکنولوژی در راستای تولید با کیفیت گفت: قطعا، تکنولوژی می‌تواند تاثیر بسیاری بر تولید بیشتر و باکیفیت داشته باشد. هر میزان تکنولوژی متناسب با تغییرات جهانی حرکت کند، قطعا بهترین کارآیی را خواهد داشت و کمک بسیار بزرگی بر تمام حوزه‌های اقتصادی از جمله معدن خواهد بود. در نبود تکنولوژی، هدررفت انرژی افزایش می‌یابد، کیفیت محصول کاهش پیدا می‌کند و مشکلات دیگری نیز بروز می‌کند. از سوی دیگر، موضوعات زیست‌محیطی در دنیا روزبه‌روز جدی‌تر می‌شوند و به نظر من، در 10 سال آینده، اگر بخواهیم صادراتی در این صنعت داشته باشیم، باید به مسائل زیست‌محیطی توجه ویژه‌ای داشته باشیم و بحث‌هایی مثل فولاد سبز، مالیات بر آلودگی، مالیات کربن و سایر مسائل مشابه اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند و ممکن است صادرات ما را تحت‌تاثیر قرار دهند.

مسیر تولید و توسعه فولاد سبز

زمانی که صحبت از تولید می‌شود، باید در نظر داشته باشیم که لازم است تا تولید محصولات معدنی، هم راستا با کاهش آسیب به محیط‌زیست باشد. در این راستا، تولید فولاد سبز به‌عنوان یکی از محصولات معدنی شناخته می‌شود به محیط‌زیست آسیب وارد نمی‌کند. در ادامه، گفت‌وگویی را با مجتبی ابراهیم بای سلامی، فعال معدن درباره تولید فولاد سبز داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

مجتبی ابراهیم بای سلامی، فعال معدن در ارتباط با تولید فولاد سبز به صمت گفت: در سال‌های اخیر، مفهوم تولید فولاد سبز به‌عنوان یک مسیر امیدوارکننده برای کاهش اثرات زیست‌محیطی صنعت فولاد پدیدار شده است. فولاد سبز شامل تولید فولاد بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی است. این کار را می‌توان با استفاده از منابع انرژی کم‌کربن مانند هیدروژن، گازی شدن زغال‌سنگ یا الکتریسیته به‌جای مسیر سنتی تولید کربن فشرده نیروگاه‌های زغال سنگ انجام داد. فولاد سبز که با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن تولید می‌شود، یک راه امیدوارکننده برای کربن‌زدایی تولید فولاد و گسترش صنعت هیدروژن است. ایران که دارای منابع تجدیدپذیر فراوان و ذخایر سنگ‌آهن است، در موقعیت ایده‌آلی برای حمایت از این فناوری دوستدار محیط‌زیست قرار دارد. تولید فولاد سبز از نظر زیست‌محیطی و اقتصادی دارای چالش‌های مهمی نیز هست. وی گفت: فولاد سبز، تولید خود را در نخستین کارخانه فولاد سبز اروپا در شمال سوئد آغاز کرده است. از روش‌های تولید فولاد سبز استفاده از هیدروژن برای واکنش با سنگ‌آهن و تولید بخار آب یا بازیافت مواد خام است. نتایج تحقیقات نشان داد که استفاده از فولاد سبز، باوجود چالش‌هایی که دارد به کاهش انتشار گاز CO۲ کمک می‌کند و از نظر اقتصادی نسبت به فولاد معمولی به‌صرفه‌تر است. هدف فولاد سبز این است که تولید فولاد سازگارتر با محیط‌زیست باشد و تاثیر آن بر اقلیم کاهش یابد. فرآیند تولید فولاد سبز متمرکز بر استفاده از برق و سوخت‌های غیر فسیلی است که منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ای کمتر نسبت به فولاد معمولی می‌شود. فرآیند فولاد سبز انتشار گاز دی‌اکسیدکربن را تقریبا صفر می‌کند، در حالی که صنعت فولادسازی بیش از ۷ درصد از انتشار دی‌اکسیدکربن جهانی را تشکیل می‌دهد، از این‌رو کربن‌زدایی یک اولویت جهانی در صنعت فولاد است. وی افزود: چالش‌های پیش‌روی پذیرش تولید گسترده فولاد سبز شامل هزینه‌های بالا، دسترسی محدود به فناوری و نیاز به زنجیره تامین قابل‌اعتماد هیدروژن تولیدشده توسط ۱۰۰ درصد انرژی‌های تجدیدپذیر است. هزینه احیای مستقیم مبتنی بر هیدروژن و الکترولیز اکسید مذاب در حال ‌حاضر ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از تولید فولاد معمولی است که با نرخ کربن حدود ۷۰ تا ۱۰۰ دلار به‌ازای هر تن CO۲ مطابقت دارد.

مزیت نسبی ایران در تولید آهن‌اسفنجی

چندی پیش، محمد مکملی، کارشناس حوزه معدن در ارتباط با مزیت نسبی ایران در تولید آهن‌اسفنجی اظهار کرد: آهن‌اسفنجی به‌عنوان یک محصول میانی کلیدی در زنجیره تولید فولاد، نقشی محوری در کاهش ردپای کربن این صنعت ایفا می‌کند. آهن‌اسفنجی، محصولی متخلخل و پرعیار از آهن است که از طریق احیای مستقیم سنگ‌آهن با استفاده از گازهای احیاکننده مانند گاز طبیعی یا هیدروژن تولید می‌شود. این روش، برخلاف کوره‌های بلند سنتی که وابسته به کک زغال‌سنگ هستند، امکان تولید آهن با خلوص بالا و آلایندگی کمتر را فراهم می‌کند. مکملی ادامه داد: کاهش چشمگیر انتشار CO۲ یکی از مهم‌ترین مزایای تولید آهن‌اسفنجی است، علاوه‌بر این استفاده از هیدروژن به‌عنوان گاز احیاکننده، قابلیت کاهش انتشار کربن تا صفر را نیز دارد. انعطاف‌پذیری در مقیاس تولید و سازگاری با منابع گازی مختلف، از دیگر نقاط قوت آهن‌اسفنجی محسوب می‌شود. این ویژگی‌ها، امکان استقرار واحدهای تولیدی در مجاورت منابع سنگ‌آهن و گاز را فراهم کرده و هزینه‌های حمل‌ونقل را نیز کاهش می‌دهد. برای تولید آهن‌اسفنجی، دسترسی به منابع غنی سنگ‌آهن و گاز طبیعی یا هیدروژن ضروری است. سرمایه‌گذاری در احداث کارخانه‌های احیای مستقیم، خطوط انتقال گاز و بندرگاه‌های صادراتی، از دیگر الزامات توسعه این صنعت به‌شمار می‌رود، همچنین تکنولوژی‌های نوین تولید هیدروژن سبز، نقشی کلیدی در آینده آهن‌اسفنجی بازی خواهند کرد.

مزیت نسبی کشور ما نسبت به سایر کشورها

وی گفت: مزیت نسبی کشور ما نسبت به سایر کشورهای فعال در حوزه تولید آهن، انرژی ارزان است. در سال‌های گذشته، نرخ هرتن کک حدود ۴۰۰ دلار بود. برای مثال، ذوب‌آهن اصفهان برای تولید هر تن فولاد، حدود ۵۰۰ کیلو کک مصرف می‌کند که در مقایسه با نرخ گاز طبیعی بسیار بالا است و در نتیجه، سودآوری کمتری دارد. علاوه ‌بر بحث قیمت، مسئله مخرب‌بودن کوره‌بلندها برای محیط‌زیست نیز مطرح است. در روش تولید احیای مستقیم، حدود هزار و 300 کیلو گاز گلخانه‌ای CO۲ به ازای هر تن فولاد تولید می‌شود، در حالی‌ که این رقم در کوره‌بلندها تا ۲هزار و ۳۰۰ کیلو CO۲ به ازای یک‌ تن فولاد می‌رسد، بنابراین می‌توان گفت گاز گلخانه‌ای ناشی از روش احیای مستقیم، بسیار کمتر از کوره‌بلند است.

وی افزود: ایران سالانه ۳۰ میلیون‌ تن فولاد تولید می‌کند که از این مقدار، حدود ۱۵میلیون‌ تن مصرف داخلی است و مابقی مازاد بر مصرف محسوب می‌شود. بخشی از این مازاد به کشورهای تحت‌نظارت اتحادیه اروپا صادر خواهد شد و در نتیجه، تولید محصولات دوستدار محیط‌زیست اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. با تشدید چالش‌های زیست‌محیطی و تصویب مقرراتی همچون مالیات کربن در اتحادیه اروپا، تقاضا برای محصولات فولادی سازگار با محیط‌زیست هر روز در حال افزایش است. بر این اساس، دستیابی به تکنولوژی تولید آهن‌اسفنجی با خوراک هیدروژن سبز، کلید طلایی موفقیت در آینده صنعت فولاد محسوب می‌شود.

سخن پایانی

یکی از مهم‌ترین عرصه‌های رقابت اقتصادی در جهان بخش معدن است. امروزه کشورهای پیشرو اقتصادی، معدن را به‌عنوان موتور محرک اقتصادی به‌کار گرفته‌اند؛ به‌گونه‌ای‌که این بخش، سهم مهمی در توسعه و تولید ناخالص داخلی آنها ایفا می‌کند. ایران به‌عنوان کشوری غنی از نظر نوع و تعداد کانی‌های معدنی، می‌تواند با در پیش گرفتن شیوه‌های ترکیبی و همزمان، بخش معدن را به‌عنوان اهرمی برای رشد اقتصادی و توسعه همه‌جانبه خود قرار دهد.