آسیب‌های ناشی از بحران‌های منطقه‌ای

خاورمیانه، منطقه‌ای استراتژیک با منابع عظیم انرژی و مسیرهای حیاتی تجارت جهانی و در دهه‌های اخیر، با بحران‌های سیاسی و نظامی متعددی دست‌به‌گریبان بوده است. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای کلیدی این منطقه، تحت‌تاثیر مستقیم این بحران‌ها، روند تجارت خارجی خود را دچار تغییرات و چالش‌های اساسی کرده است.

بحران‌های متعدد در خاورمیانه تاثیر چشمگیری بر روند تجارت ایران داشته‌اند. افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، تحریم‌های اقتصادی، بی‌ثباتی سیاسی و فشارهای بین‌المللی، همه از عوامل محدودکننده تجارت ایران هستند. با این حال، سیاست‌های توسعه روابط با شرکای نوظهور و تلاش برای تنوع‌بخشی به بازارها، نشان‌دهنده راهکارهای احتمالی برای کاهش آسیب‌های ناشی از بحران‌های منطقه‌ای است.

سهم خاورمیانه در تجارت خارجی ایران

براساس گزارش‌های گمرک، در سال‌های اخیر حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد ارزش کل تجارت خارجی ایران با کشورهای منطقه خاورمیانه انجام شده است. کشورهای عمده تجارت ایران در این منطقه شامل عراق، امارات‌متحده‌عربی، ترکیه، قطر، کویت، عمان و لبنان هستند. به‌ویژه عراق بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در منطقه محسوب می‌شود و سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی ایران به این کشور همسایه است.

براساس داده‌های گمرک و سازمان توسعه تجارت ایران، در سال ۱۴۰۲، ارزش تجارت ایران با کشورهای خاورمیانه نزدیک به ۴۵ میلیارد دلار برآورد شده که شامل صادرات نفت و غیرنفتی و واردات کالاهای مختلف است.

این نسبت نشان می‌دهد که خاورمیانه هم به‌دلیل نزدیکی جغرافیایی و هم به‌علت اشتراکات فرهنگی و اقتصادی، یک بازار کلیدی و راهبردی برای تجارت خارجی ایران است.

 کشورهای خاورمیانه به‌دلیل فاصله جغرافیایی کم، هزینه‌های حمل‌ونقل پایین‌تر و سهولت دسترسی، بازارهای ایده‌آلی برای کالاهای ایرانی به‌شمار می‌روند.

سبد صادراتی ایران به این کشورها نیز نشان می‌دهد؛ ایران در این بازارها، علاوه بر نفت و گاز، صادرات متنوعی از جمله کالاهای صنعتی، کشاورزی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و محصولات پتروشیمی دارد.

به‌علاوه اینکه در بین این کشورها، امارات به‌عنوان یک هاب تجاری منطقه‌ای، نقش مهمی در واردات کالاهای مصرفی و ترانزیت محصولات ایرانی به سایر نقاط جهان ایفا می‌کند.

 بنابراین نمی‌توان به‌سادگی از موضوع تاثیر بحران‌های خاورمیانه بر تجارت ایران گذشت. این تاثیرات شامل افزایش نرخ تمام‌شده کالاها، اختلال در زنجیره‌های تامین، کاهش حاشیه سود شرکت‌ها و دشواری در برنامه‌ریزی تولید می‌شود. همچنین، نوسانات نرخ نفت و فلزات به‌دلیل بحران‌های منطقه، بر بازار داخلی ایران نیز اثر می‌گذارد.

سهم کشورهای کلیدی خاورمیانه در تجارت ایران

کشور	سهم تقریبی از تجارت خارجی ایران	نکات کلیدی
عراق	۲۰ تا ۲۵درصد	- بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در منطقه  - عمده صادرات غیرنفتی به عراق شامل کالاهای صنعتی، مواد غذایی و مصالح‌ساختمانی
امارات متحده عربی	۸ تا ۱۰درصد	مرکز ترانزیت و تجارت کالا نقش مهم در واردات کالاهای مصرفی و صادرات مجدد ایران
ترکیه	۵ تا ۷ درصد	شریک مهم در حوزه واردات کالاهای صنعتی و صادرات برخی محصولات پتروشیمی و کشاورزی
قطر	۲ تا ۳ درصد	عمدتا واردات تجهیزات و کالاهای مصرفی از ایران؛ بازار روبه‌رشد انرژی و فناوری
کویت	یک تا ۲ درصد	-واردات کالاهای مختلف و برخی صادرات نفتی به کویت
عمان	۲ تا ۳ درصد	نقطه استراتژیک ترانزیت کالا و تجارت انرژی  همکاری در حوزه حمل‌ونقل و صادرات نفت
لبنان	یک تا ۲ درصد	صادرات مواد غذایی و محصولات صنعتی

          

 هزینه تجارت بالا می‌رود

ناامنی در مسیرهای حمل‌ونقل و لجستیک؛ دستاوردی غیر از افزایش ریسک و به‌تبع آن، افزایش هزینه برای مبادلات ایران ندارد. بخش عمده‌ای از تجارت خارجی ایران از طریق مسیرهای دریایی در خلیج‌فارس و دریای عمان انجام می‌شود و این مسیرها، به‌ویژه تنگه هرمز، نقش حیاتی در صادرات نفت و کالاهای ایرانی دارند. بحران‌های مکرر امنیتی در این منطقه، از جمله تهدید به بسته شدن تنگه هرمز، منجر به افزایش هزینه بیمه کشتی‌ها، کندی عملیات حمل‌ونقل و بالا رفتن ریسک‌های لجستیکی شده و این وضعیت، علاوه بر افزایش هزینه‌های تجارت، بر رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی تاثیر منفی گذاشته است. از سوی دیگر، تحریم‌ها دسترسی ایران به سیستم‌های مالی جهانی را محدود و روند تجارت بین‌المللی را پیچیده‌تر کرده است. در تمام این سال‌ها نیز، محدودیت‌ها در نقل و انتقال پول و تجارت الکترونیک باعث کاهش سرعت و حجم معاملات خارجی شده و ایران ناچار به یافتن مسیرهای جایگزین و استفاده از سازکارهای غیررسمی برای حفظ جریان تجارت و نقل و انتقال مالی شده است.

با این‌همه و باوجود محدودیت‌های ناشی از بحران‌های منطقه‌ای و تحریم‌ها، ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا روابط تجاری خود را با کشورهای همسایه و قدرت‌های نوظهور اقتصادی از جمله چین، هند، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی گسترش دهد. این سیاست چندجانبه‌گرایی در تجارت خارجی، می‌تواند به کاهش وابستگی به بازارهای سنتی کمک کند و فرصتی برای تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی ایران فراهم آورد.

هشدار درباره وخامت شرایط تولید در ماه‌های آینده

انوش رهام، کارشناس تجارت بین‌الملل بااشاره به وضعیت ناپایدار اقتصادی کشور به صمت گفت: یکی از موانع اصلی در مسیر توسعه صادرات، تغییرات مداوم و غیرقابل‌پیش‌بینی در مقررات مرتبط با تجارت خارجی است. این ناپایداری باعث می‌شود فعالان اقتصادی ایرانی نتوانند در بلندمدت با مشتریان خارجی وارد همکاری‌های پایدار شوند؛ چراکه هر لحظه ممکن است فضای سیاسی یا اقتصادی کشور با تحولاتی جدید مواجه شود.

فرار سرمایه به‌دلیل بی‌ثباتی در تصمیمات کلان

وی بااشاره به فضای نامطمئن سرمایه‌گذاری در کشور افزود: در چنین شرایطی، بسیاری از فعالان اقتصادی تمایل دارند از سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت صرف‌نظر کرده و به فعالیت‌های کوتاه‌مدت و کم‌ریسک روی بیاورند. این رویکرد نه‌تنها موجب کاهش تولید در داخل کشور شده، بلکه زمینه مهاجرت کارآفرینان و سرمایه‌گذاران را نیز فراهم کرده است.

رهام تصریح کرد: اصلاحات جدی در ساختار اقتصادی کشور ضروری است. تولیدکننده برای برنامه‌ریزی به تقویم دقیق، امنیت اقتصادی و ثبات مقررات نیاز دارد. در حالی که امروز با کمبود انرژی به‌ویژه گاز و همچنین پیچیدگی فرآیندهای سرمایه‌گذاری روبه‌رو هستیم. همین عوامل باعث شده‌اند نرخ سرمایه‌گذاری در کشور به‌شدت کاهش پیدا کند.

هشدار نسبت به تشدید بحران تولید در ماه‌های آتی

وی با تاکید بر اینکه در صورت عدم‌اصلاح فوری ساختارهای اقتصادی، شرایط تولید در ماه‌های آینده «غیرقابل‌تحمل» خواهد شد، گفت: وضعیت کنونی، همراه با تحریم‌های داخلی، نظام بانکی ناکارآمد و عدم‌اطمینان از آینده، به‌مراتب خطرناک‌تر از تحریم‌های خارجی عمل کرده است.

رهام با نظر به وضعیت منطقه و تهدیدات اخیر نیز اظهار کرد: تجربه درگیری‌های کوتاه‌مدت مانند جنگ ۱۲روزه اخیر نشان داده است که چطور می‌توان با ایجاد بی‌ثباتی، اقتصاد کشور را به‌چالش کشید. بسیاری از اقدامات اصلاحی به‌دلیل فضای سرکوب و عدم‌شفافیت متوقف مانده‌اند.

نقش حیاتی بازارهای منطقه‌ای در تجارت خارجی ایران

وی بااشاره به اهمیت تجارت منطقه‌ای به‌ویژه با کشورهای حوزه خاورمیانه از جمله عراق، گفت: آمار دقیقی از سهم بازارهای منطقه‌ای در تجارت خارجی ایران در دست نیست، اما بدون تردید بخش بزرگی از صادرات کشور به این مناطق وابسته است. اگر مسیرهای تجاری به عراق امن شوند، امکان افزایش صادرات به این کشور نیز فراهم خواهد شد.

رهام افزود: چین به‌عنوان یکی از بازیگران بزرگ اقتصادی در منطقه، در حال گسترش نفوذ خود در بازار عراق است و این مسئله می‌تواند به کاهش سهم کالاهای ایرانی در این بازار منجر شود. البته ایران نیز بخش زیادی از مواد اولیه خود را از چین تامین می‌کند و هرگونه اختلال در این روند، می‌تواند زنجیره تولید را دچار مشکل کند.

تحریم‌های دریایی و بانکی؛ مانعی برای واردات حیاتی

وی در ادامه با نظر به تحریم‌های دریایی و بانکی، اظهار کرد: ما در شرایط جنگی یا تحریم، نیاز داریم واردات کالاهای استراتژیک را تسهیل کنیم؛ در حالی‌که تحریم‌ها و نبود سیستم بانکی بین‌المللی، مانع تحقق این هدف شده‌اند. بسیاری از ماشین‌آلات راهسازی و قطعات تولیدی به‌سختی وارد کشور می‌شوند که این مسئله مستقیما بر عملکرد واحدهای تولیدی اثر منفی گذاشته است.

قاچاق و نبود مدیریت مرزی

رهام با انتقاد از ضعف نظارت مرزی تاکید کرد: متاسفانه غشای مرزی کشور عملکرد مطلوبی ندارد و همین امر زمینه بروز قاچاق گسترده را فراهم کرده است. چرخه مقررات ناقص، نظارت ناکارآمد و ترس فعالان اقتصادی از مصادره کالا یا سرمایه‌شان، باعث رکود در تجارت رسمی و رونق جریان‌های غیررسمی شده است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: اگر اصلاحات ساختاری و رفع موانع زائد در تجارت خارجی کشور به‌صورت جدی و فوری در دستور کار قرار نگیرد، باید در ماه‌های آینده منتظر تبعات زخم‌های سنگین‌تری بر پیکره اقتصاد ملی باشیم.

بهم‌ریختگی تجارت جهانی

مسعود دانشمند، کارشناس و فعال تجاری در تشریح بحران‌زایی منطقه خاورمیانه به درگیری‌های میان غزه و اسرائیل و اوکراین و روسیه در سال‌های اخیر اشاره کرد و درباره تاثیر آن بر تجارت جهانی، افزود: جنگ روسیه و اوکراین یکی از دلایل عمده عدم‌دستیابی به رشد اقتصادی مناسب در سال ۲۰۲۳ بود، زیرا اوکراین تامین‌کننده عمده مواد غذایی یعنی ذرت، گندم و روغن‌های خوراکی جهان است.

این کارشناس اقتصادی در گفت‌وگو با صمت افزود: البته جنگ غزه و اسرائیل نیز در ماه‌های پایانی ۲۰۲۳ رخ داد و به‌طورقطع سهمی در بهم‌ریختگی تجارت جهانی خواهد داشت؛ در نتیجه با آتش‌بس میان این کشورها، می‌توان شاهد اتفاقات خوبی در تجارت جهانی بود، اما در صورت ادامه این تنش‌ها به‌تبع شرایط اقتصادی و تجاری منطقه نیز با مشکلات جدی‌تری مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، حتی در صورت اتمام جنگ و بحران‌های منطقه، کشورهای دیگر باید هزینه زیادی صرف بازسازی مناطق تخریب‌شده کنند که خود این امر در تجارت جهانی و اقتصاد خرد تاثیرگذار خواهد بود.

توسعه بازارهای صادراتی

وی بااشاره به توافقات و اقدامات ایران در راستای بهبود تجارت خارجی اظهار کرد: توافقات و عضویت‌های مختلف در سال گذشته اتفاقات خوبی است، اما این روند به‌معنای دسترسی آسان به بازارهای هدف نیست. ورود به بازارهای مختلف، نیازمند آشنایی تجار با بازارهای هدف و افزایش توان صادرات است.

وی در بیان راهکاری برای ارتباط بهتر با کشورهای خاورمیانه و تنوع بازارهای هدف افزود: تجار باید ارتباط میان 2ملت را در نظر بگیرند که کاملا متفاوت از روابط دولت‌ها است. این ملت‌ها هستند که قصد تجارت با یکدیگر را دارند. هر اندازه که تجار، تجارت را مستقل از تنش‌های موجود ببینند، به‌نفع مراودات تجاری خواهد بود.

مسعود دانشمند، در رابطه با تاثیر تنش‌های خاورمیانه و تاثیر آن بر تجارت ایران به صمت گفت: تجارت در برخی مواقع از تنش‌های موجود در منطقه آسیب می‌بیند، اما باید تا حد امکان زمان این تنش‌ها را کاهش داد تا به این واسطه طرف‌های تجاری، کمترین آسیب را ببینند.

سخن پایانی

تجارت خارجی ایران یکی از بخش‌های کلیدی اقتصاد کشور است که به‌طورجدی بر رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و درآمدهای ارزی تاثیرگذار است. کشورهای منطقه خاورمیانه با سهم قابل‌توجهی در سبد تجارت خارجی ایران، نقش راهبردی در تعاملات اقتصادی ایران دارند.

خاورمیانه با سهم ۴۰ تا ۴۵ درصدی از تجارت خارجی ایران، بازار حیاتی و استراتژیکی برای اقتصاد کشور محسوب می‌شود. توسعه روابط تجاری و استفاده بهینه از این بازار، می‌تواند نقش مهمی در کاهش اثر تحریم‌ها و افزایش درآمدهای غیرنفتی ایران داشته باشد.

برای عبور موفق از این دوره پرچالش، ایران نیازمند سیاست‌های تجاری هوشمندانه، تقویت زیرساخت‌های لجستیکی، و بهبود فضای کسب‌وکار برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی است. همچنین ایجاد ثبات سیاسی و کاهش تنش‌های منطقه‌ای از اولویت‌های کلیدی خواهد بود تا تجارت ایران بتواند در مسیر رشد و توسعه پایدار قرار گیرد.