مفهوم مرزهای سیاره‌ای، مجموعه‌ای از ۹ مرز زیست‌محیطی را ارائه می‌دهد که در چارچوب آنها، بشریت می‌تواند برای نسل‌های آینده به توسعه و پیشرفت ادامه دهد. فعالیت اقتصادی بشر روی کره‌زمین محدود به حفاظت از سیاره و حفظ منابع‌طبیعی برای استفاده نسل‌های آینده است.

یوهان راکستروم در سال ۲۰۰۹، برای نخستین‌بار مفهوم ۹ مرز سیاره‌ای را برای فعالیت انسان مشخص کرد. این مرزها، محدودیت‌هایی مطمئن برای جلوگیری از فشارهای انسانی بر فرآیندهای حیاتی هستند که به‌طورمشترک پایداری توسعه اقتصادی و مقاومت زمین را حفظ می‌کنند. مطابق گزارش مرکز تاب‌آوری دانشگاه استکهلم، همه این مرزها در سال ۲۰۲۳ کمی‌سازی شدند و مشخص شد ۶ مورد از این ۹ مرز تاکنون از آستانه حیاتی عبور کرده‌اند و پایبندی به محدودیت‌های آنها نقض شده است.

عبور از مرزها، خطر ایجاد تغییرات ناگهانی یا غیرقابل‌برگشت زیست‌محیطی در مقیاس بزرگ را افزایش می‌دهد. این تغییرات ممکن است فورا اتفاق نیفتند، اما مجموع این مرزها آستانه بحرانی از افزایش خطرات برای انسان‌ها و اکوسیستم‌هایی را که ما بخشی از آن هستیم، نشان می‌دهند؛ اتفاقاتی که هزینه‌های روزمره به زیست انسانی و فعالیت‌های اقتصادی وارد می‌کنند و حتی فراتر از کره زمین و حیات بشر، پایداری رشد و توسعه اقتصادی را هم که شاید علت‌العلل باشند، مورد تهدید قرار می‌دهند. برای نمونه، آتش‌سوزی‌های اخیر در لس‌آنجلس که از ۷ژانویه ۲۰۲۵ آغاز شده‌، خسارات مالی و جانی قابل‌توجهی به‌همراه داشته‌اند.

این آتش‌سوزی‌ها تاکنون جان ۲۴ نفر را گرفته و بین ۲۵۰ تا ۲۷۵ میلیارد دلار خسارت مالی به‌بار آورده‌اند. وزش بادهای شدید و خشک «سانتا آنا» به گسترش سریع‌تر شعله‌ها کمک کرده و باعث تخریب بیش از ۱۲هزار ساختمان و قطع برق ۹۰هزار خانه شده است. این آتش‌سوزی‌ها علاوه بر خسارات انسانی و مالی، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست وارد کرده و هزاران هکتار جنگل را از بین برده‌اند. شرکت‌های بیمه نیز با ضربه‌ای سنگین مواجه شده‌اند و تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند خسارات املاک بیمه‌شده به‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد. تلاش‌ها برای مهار کامل آتش‌سوزی‌ها همچنان ادامه دارد و مقامات محلی از ساکنان مناطق در معرض خطر خواسته‌اند تا به هشدارهای تخلیه توجه کنند. مرزهای سیاره‌ای به یکدیگر وابسته هستند، به این معنی که عبور از یک مرز می‌تواند دیگر مرزها را تحت‌تاثیر قرار داده یا حتی آنها را از فضای عملیاتی ایمن خارج کند. این مرزها فرآیندهایی مرتبط در سیستم پیچیده زیست ـ فیزیکی زمین هستند.

بنابراین، نمی‌توان مرزهای سیاره‌ای را در تصمیم‌گیری‌های مربوط به پایداری به‌طورجداگانه در نظر گرفت. تنها با احترام به همه ۹ مرز، می‌توانیم فضای عملیاتی ایمن برای تمدن بشری را حفظ کنیم. مفهوم «Planetary Boundaries» (مرزهای سیاره‌ای) یک چارچوب علمی است که با هدف شناسایی حدود ایمن برای سیستم‌های زیست‌محیطی زمین طراحی شده است تا تضمین شود فعالیت‌های انسانی از ظرفیت‌های تحمل‌پذیر کره زمین فراتر نمی‌رود. در چارچوب توسعه پایدار، مرزهای سیاره‌ای ابزاری کلیدی برای هدایت سیاست‌ها و اقدامات به‌سمت حفظ پایداری محیط‌زیست هستند.

۹ مرز سیاره‌ای و وضعیت آنها

۱. تغییرات اقلیمی ـ نقض‌شده: تغییرات اقلیمی به تغییرات بلندمدت در الگوهای آب‌وهوایی زمین اشاره دارد که به‌طورعمده ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی (نفت، گاز و زغال‌سنگ)، قطع درختان جنگل‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسیدکربن (CO۲) و متان (CH۴) است. این پدیده به افزایش میانگین دمای سطح زمین، تغییر الگوهای بارش، ذوب شدن یخ‌های قطبی و افزایش سطح آب دریاها منجر شده است. از جمله عواقب تغییرات اقلیمی می‌توان به گرمایش جهانی، پدیده‌های شدید آب‌وهوایی، آسیب به اکوسیستم‌ها، اسیدی شدن آب اقیانوس‌ها، کاهش منابع آب شیرین و تهدید امنیت غذایی اشاره کرد.

۲. مواد و ترکیبات جدید ـ نقض‌شده: شامل مواد شیمیایی مصنوعی، میکروپلاستیک‌ها، آلاینده‌های آلی، مواد رادیواکتیو و مداخلات انسانی در فرآیندهای تکاملی (مانند ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی) می‌شود. میزان ترکیبات مصنوعی آزادشده به محیط‌زیست بالاتر از سطح ایمن است.

۳. حفاظت از ضخامت لایه ازن ـ حفظ‌شده: این لایه، از حیات زمین در برابر اشعه ماورای‌بنفش محافظت می‌کند. باوجود کاهش ضخامت لایه ازن، این مرز در سطح ایمن باقی مانده است و به گزارش مرکز تاب‌آوری دانشگاه استکهلم ،روند بهبود ادامه دارد.

۴. ذرات معلق جوی ـ حفظ‌شده: افزایش ذرات معلق ناشی از فعالیت‌های انسانی یا منابع‌طبیعی بر الگوهای دما و بارش تاثیر می‌گذارد. تفاوت در بارگذاری آئروسل‌ها بین نیمکره‌های زمین همچنان در محدوده ایمن است.

۵. اسیدی شدن اقیانوس‌ها ـ در آستانه نقض: افزایش اسیدیته اقیانوس‌ها به‌دلیل جذب CO۲ به اکوسیستم‌های دریایی آسیب می‌رساند و ظرفیت اقیانوس به‌عنوان منبع جذب کربن را کاهش می‌دهد. این مرز نزدیک به سطح بحرانی است.

۶. تغییر در چرخه‌های بیوشیمیایی ـ نقض‌شده: اختلال در چرخه عناصر کلیدی مانند نیتروژن و فسفر برای حیات ضروری هستند. جریان فسفر به اقیانوس و تثبیت صنعتی نیتروژن از سطح ایمن فراتر رفته است.

۷. تغییرات منابع آب‌شیرین ـ نقض‌شده: تغییر در چرخه‌های آب شیرین شامل رودخانه‌ها و رطوبت خاک، بر تنوع زیستی و جذب کربن تاثیر می‌گذارد.

۸. تغییر در سیستم‌های زمینی ـ نقض‌شده: تبدیل چشم‌اندازهای طبیعی مانند جنگل‌زدایی و شهرسازی باعث کاهش جذب کربن، بازیافت رطوبت و زیستگاه‌ها می‌شود. مناطق جنگلی در 3زیست‌بوم اصلی زیر سطح ایمن قرار دارند.

۹. یکپارچگی زیست‌کره ـ نقض‌شده: کاهش تنوع، گستره و سلامت موجودات زنده و اکوسیستم‌ها توانایی زیست‌کره را برای تنظیم وضعیت سیاره تضعیف می‌کند.