بنا بر آمار ارائه‌شده، میزان قاچاق سیگار به کشور سالانه ۲۰ میلیارد نخ است. از سویی دیگر در اواخر سال گذشته کمیسیون تلفیق مجلس شورای اسلامی تصویب کرد از ابتدای سال ۱۴۰۱ به نرخ خرده‌فروشی هر نخ سیگار تولید داخل با نشان ایرانی، مبلغ ۲۳۰ تومان، تولید داخل با نشان بین‌المللی برند، ۸۰۰ تومان و هر نخ سیگار وارداتی، ۱۵۰۰ تومان به‌عنوان عوارض اضافه شود؛ موضوعی که با انتقادات و هشدارهای تولیدکنندگان نسبت به احتمال افزایش چشمگیر قاچاق همراه بوده است. هرچند برای میزان دقیق قاچاق سیگار در کشور هنوز آمار رسمی وجود ندارد، اما به‌طورکلی مشاهدات سهم مهم برندهای خارجی غیرقانونی در بازار سیگار ایران را نشان می‌دهد. به علاوه اینکه بسیاری در انتقاد به افزایش مالیات دخانیات در بودجه ۱۴۰۱ معتقدند با بروز مشکل برای تولید داخل، در عمل قاچاق برای این کالا افزایش خواهد یافت.صمت در این گزارش به اهمیت جلوگیری از میزان قاچاق دخانیات و سهمی که سیگار در اقتصاد داخلی دارد، پرداخته است. در این بین مافیای دخانیات همچنان زیرسایه امنیت، بازار این کالای پرمصرف را در اختیار دارند.

خبرساز شدن واردات کاغذ سیگار با ارز دولتی و حواشی مربوط به افزایش مالیات سیگار در سال ۱۳۹۸، موضوعاتی بود که عبارت «مافیای سیگار» را بر سر زبان‌ها انداخت، اما با گذشت ۳ سال هنوز هم تکلیف مافیای سیگار مشخص نشده و هیچ‌گونه شفاف‌سازی در این زمینه انجام نشده که اصلا آیا چنین مافیایی حضور دارند یا نه و اگر حضور دارند چرا با آنها برخورد

 نمی‌شود. با این وجود کشمکش‌ها بر سر مالیات سیگار ادامه دارد.

چگونه مافیای سیگار بر سر زبان‌ها افتاد؟

اواخر خردادماه سال ۹۸، علیرضا رئیسی، معاون وزارت بهداشت با انتقاد از آنچه دست داشتن مافیای قدرتمند در واردات توتون و کاغذ سیگار خواند، گفته باوجود تحریم‌های ظالمانه امریکا، ۱۶ میلیون دلار ارز دولتی ۴۲۰۰ تومانی به واردات کاغذ سیگار داده شده است؛ با این حال این ادعا چند روز بعد از سوی رئیس گروه امور صنعتی مرکز برنامه‌ریزی و نظارت بر دخانیات کشور رد شد. او گفت: تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی برای واردات کاغذ سیگار اوایل سال ۱۳۹۷ اتفاق افتاد که هنوز ضوابط جدید تخصیص ارز ابلاغ نشده بود. به‌گزارش ایسنا، اشاره این مقام مسئول به مقاطعی در سال ۹۷، از ۲۱ فروردین تا زمان راه‌اندازی بازار ثانویه در ۱۶ مردادماه بود که برای واردات همه کالاها، ارز ۴۲۰۰ تومانی تخصیص داده شد، چرا که از نیمه دوم مردادماه سال گذشته، ارز دولتی فقط برای واردات کالاهای اساسی اختصاص یافت و تولیدکنندگان ملزم شدند برای تامین مواد اولیه مورد نیاز خود از ارز نیمایی استفاده کنند.

اما این پایان گمانه‌زنی‌ها درباره حضور مافیای سیگار نبود و ۶ماه بعد رئیسی دوباره این بحث را باز کرد، البته این بار موضوع افزایش مالیات بر سیگار بود. آذرماه سال ۱۳۹۷، معاون وزیر بهداشت در هفتمین کنگره ملی پیشگیری و درمان چاقی گفته بود که ۲۰ هزار میلیارد تومان از درآمد ناشی از افزایش نرخ بنزین می‌توانست از افزایش ۱۰ درصدی مالیات بر سیگار تامین شود، اما مافیای سیگار از آن جلوگیری کردند.

با این حال رئیس انجمن تولیدکنندگان محصولات دخانی چند روز بعد در همان سال ۹۷، درآمد ناشی از افزایش ۱۰ درصدی مالیات سیگار را با در نظر گرفتن میزان تولید و نرخ پایه هر بسته سیگار تنها حدود ۹۶۰ میلیارد تومان عنوان کرد. او همچنین افزایش غیرمتعارف عوارض و مالیات بر سیگار تولید داخل را موجب تضعیف صنعت دخانیات و تقویت قاچاق این محصول به داخل توصیف کرد.

تفاوت میان قاچاق و تخلف

یکی از مهم‌ترین مسائل در بحث قاچاق سیگار، نقش گمرک در جلوگیری از ورود و انجام تخلفات وارداتی است. علی لطیفی، سخنگوی گمرک در گفت‌وگو باصمت به تشریح فرآیند واردات و صادرات سیگار از ایران پرداخت. او ضمن تاکید بر مستقل بودن نظام تولید و توزیع سیگار از فرآیندهای تجاری آن در کشور، گفت: گمرک بنا بر آمار رسمی ثبت‌شده در اسناد خود می‌تواند در رابطه با میزان دقیق واردات و صادرات کالاها از مبادی رسمی اظهارنظر کند؛ در رابطه با مسائل تجاری سیگار و دخانیات نیز چنین روندی صادق است، چرا که نظام توزیع و تولید کالاها از جمله سیگار، با گمرک نبوده و سایر نهادهای مسئول دولتی باید درباره عملکرد خود در برخورد و کاهش میزان مصرف کالای قاچاق در جامعه پاسخگو باشند. لطیفی ادامه داد: ایران یکی از کشورهای مهم تولیدکننده سیگار بوده و حتی به کشورهای همسایه نیز صادرات این کالا انجام می‌شود، هرچند برخی شبهات پیرو مسائل مختلف تجاری درباره صادرات سیگار به کشورهای همسایه وجود دارد؛ به‌عنوان مثال برخی کشورهای هدف، خود تولیدکننده سیگار بوده و به ایران صادرات دارند. اگر در این کشورها سیگار ارزان است، چرا از ایران به آن کشورها صادرات داریم. بحث‌های این‌چنینی ممکن است مسائلی را فراتر از تجارت پیش بکشد، اما در کل می‌توان گفت ایران در تولید و صادرات سیگار عملکردی نسبتا پویا دارد. سخنگوی گمرک در ادامه صحبت‌های خود به عملکرد بخش مبارزه با قاچاق کالا در گمرک اشاره کرد. او تلاش گمرک برای جلوگیری از ورود کالاهای قاچاق و انجام تخلفات را مناسب عنوان کرد و در این‌باره گفت: پیش از پرداختن به‌نحوه مبارزه با قاچاق، باید به اهمیت تفاوت بین قاچاق و تخلف توجه کرد. در اذهان عمومی، قاچاق به‌معنای پنهانکاری کامل در واردات یک کالا در حجم بالا است؛ در حالی که قاچاق به‌طورکلی به‌معنای عبور از خط قرمز قانون است. لطفی تصریح کرد: اگر کالای مجازی ثبت سفارش شده باشد، اما بیشتر از مقدار ثبت‌شده به کشور وارد شود، این اقدام قاچاق است. همچنین اگر کالایی غیر از مورد ثبت‌شده، وارد شود نیز قاچاق محسوب می‌شود. بنابراین تنها قاچاق را نمی‌توان شیوه‌های مرسوم در اذهان عمومی قلمداد کرد. از سویی دیگر برخی خطاها قاچاق نبوده و تنها تخلف محسوب می‌شوند. تفکیک قاچاق از تخلف، خود یک مسئله مهم بوده و باید با بررسی‌های دقیق، این‌دو را از هم مستقل دانست. طبیعی است تفاوت این ۲ عملکرد، پیگیری‌های قانونی متفاوتی نیز خواهند داشت. 

کنترل بازار وظیفه وزارت صنعت،معدن و تجارت است 

سخنگوی گمرک در ادامه به وظیفه بخش مبارزه با قاچاق گمرک در تشخیص خطاهای تجاری اشاره کرد و گفت: بخش مبارزه با قاچاق در گمرک وظیفه دارد تا در تمامی موارد مانند موادمخدر، کالای قاچاق و دیگر خطاها ورود کرده و از انجام تخلفات جلوگیری کند.

 این بخش همواره تلاش دارد تا با بررسی تمام خطاها و تخلفات، کشفیات مناسبی در بحث جرائم داشته و از ورود هرگونه کالای قاچاق یا فعالیت‌های تجاری با ایراد در ثبت اسناد، جلوگیری کند. در ادامه بررسی وجود میزان کالای قاچاق در جامعه و خریدوفروش آنها از وظیفه گمرک خارج بوده و مدیریت نظام توزیع کالاها و برخورد با متخلفان در بازار، برعهده سایر نهادهای دولتی از جمله وزارت صنعت، معدن و تجارت است.

سود در فروش سیگار است

گزارش میدانیصمت از بازار نشان می‌دهد، فروش سیگار سود بسیاری از مغازه‌ها را تامین می‌کند. صاحبان مغازه‌ها در گفت‌وگو با خبرنگار صمت اذعان کردند فروش دخانیات بخش مهمی از منفعت مالی گردش حساب آنها را شامل می‌شود. یکی از مغازه‌دارها ضمن تاکید بر این مسئله، درباره میزان فروش و مصرف سیگارهای داخلی گفت: بخش عمده‌ای از سیگارهایی که در مغازه‌ها فروخته می‌شود، تولیدات داخلی است، اما سیگارهای خارجی همچنان طرفداران خود را دارد. در چند سال اخیر نرخ سیگار، به‌ویژه سیگارهای وارداتی افزایش چندبرابری داشته است، به‌همین دلیل بخشی از مصرف‌کنندگان سیگارهای خارجی به‌دلیل بالا بودن قیمت‌ّها، رو به سیگارهای داخلی آورده‌اند. وی ادامه داد: نرخ سیگارهای خارجی ۲ تا ۳ برابر سیگارهای داخلی بوده و برای همه مصرف‌کنندگان، پرداخت این قیمت‌ها آسان نیست. اما باید تاکید کرد هنوز بخش مهمی از مصرف‌کنندگان سیگار، برندهای خارجی را با وجود گرانقیمت بودن، به سیگارهای تولید داخل ترجیح می‌دهند. این فروشنده در ادامه به‌میزان تاثیر فروش سیگار در سود کسب‌وکار خود اشاره کرد و گفت: سیگار یکی از کالاهای سودآور برای هر مغازه‌داری است، حتی در بعضی از روزها مانند روزهای تعطیل که تقاضا برای خرید کالاها بسیار کم است، همچنان فروش سیگار داریم. افزایش فروش سیگار در مغازه‌ها هم نشان از رشد تقاضا و مصرف سیگار در جامعه است.

سیگارهای خارجی؛ نخی ۳ هزار تومان

فروشنده‌ای دیگر در گفت‌وگو با خبرنگارصمت، درباره میزان فروش سیگارهای قاچاق و تقاضا برای این نوع کالاها سخن گفت: سیگارهای خارجی با وجود گران بودن، هنوز مصرف‌کنندگان خود را دارد و دلیل این تقاضا هم برای هر فرد متفاوت است؛ اما بیشتر به‌دلیل کیفیت و سازگاری بالاتر، برندهای خارجی را انتخاب می‌کنند. بیشتر مردم در انتخاب سیگار، قاچاق بودن یا مجاز بودن آن را در نظر نمی‌گیرند و مولفه‌های دیگری که پیش‌تر عنوان شد، در نظر آنها تاثیرگذار است. برندهایی مانند مارلبرو از سیگارهای نسبتا پرتقاضای خارجی هستند که واردات آنها از طریق قاچاق انجام می‌شود. قاچاقی بودن این برندهای سیگار، نرخ آنها را چندبرابر کرده، اما هنوز تقاضا برای خرید آنها وجود دارد. حتی بخش عظیمی از مصرف‌کنندگان سیگارهای عنوان‌شده، خبر از قاچاقی بودن آنها ندارند. این مغازه‌دار ادامه داد: رونق فروش سیگارهای داخلی هم به‌دلیل پایین‌تر بودن قیمت‌های آنها بد نیست، به‌عنوان مثال یک نخ سیگار برند داخلی ۱۰۰۰ تومان تا ۱۵۰۰ تومان است اما قیمت یک نخ سیگار وارداتی از ۳ هزار تومان شروع می‌شود؛ همین اختلاف قیمت، بسیاری از مصرف‌کنندگان را به‌سمت سیگارهای تولید داخل سوق داده است.

سخن پایانی

قاچاق سیگار محرزترین و نمایان‌ترین نوع قاچاق در کشور است؛ کالایی که به‌طورعیان در تمامی مغازه‌ها یافت شده و هیچ‌کس بابت خریدوفروش آن به هیچ نهاد رسمی پاسخگو نیست؛ شاید مهم‌ترین علت آن، مطالبه‌گر نبودن نهادهای رسمی دولتی از فروشندگان و خریداران کالای قاچاق باشد. از سویی دیگر به‌وفور یافت شدن برندهای غیرمجاز سیگار در سراسر کشور، توجیهی غیر از کم‌اهمیت بودن مسئله قاچاق در نگاه مسئولان دولتی ندارد، اما سوال اصلی اینجاست که اگر استفاده و خریدوفروش این برندهای خارجی سیگار در کشور ایرادی ندارد، پس چرا همچنان جزو کالاهای غیرمجاز برای واردات به‌حساب آمده و بازار قاچاق آن، ‌چنین داغ است؟

هر چند سال یک‌بار هم دستگاه‌های مرتبط با قاچاق سیگار مثل ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، برای اینکه خودی نشان دهند خبرگزاری‌های تصویری و مکتوب کشور را بسیج می‌کنند و با خود به بازار می‌کشانند و با برخورد با یکی، دو مغازه کوچک که سیگار قاچاق می‌فروشند، به همه نشان می‌دهند که در حال مبارزه با قاچاقچیان سیگار هستند، اما اگر سری به بازار بزنیم، می‌بینیم که در همه این سال‌ها، قاچاقچیان به‌راحتی در حال فعالیت هستند و فراوانی سیگار قاچاق در سطح عرضه نشان می‌دهد که انگار هیچ دستگاهی با قاچاقچیان سیگار، کاری ندارد.