بازار کشورهای همسایه و منطقه، مهم‌ترین نقطه امید ایران برای توسعه فعالیت‌های تجاری خود پس از تشدید تحریم‌های امریکا شد. وجود نیازهای متعدد در کشورهای منطقه که می‌تواند به‌دست تولیدات ایرانی تامین شود، همواره به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین فرصت‌های ایران برای حفظ و توسعه فعالیت‌های صادراتی خود به‌شمار می‌رود. در این میان، اهمیت خزر و بهره‌گیری از مزیت‌های این دریاچه برای گسترش فعالیت‌های تجاری منطقه قفقاز و آسیای میانه، دهه‌ها موردتوجه کشورهای اطراف آن است و همایش اقتصادی خزر نیز در همین راستا در پنجشنبه هفته گذشته برگزار شد. ایران در این همایش تاکید جدی بر افزایش صادرات خود به کشورهای حاشیه این دریاچه، به‌ویژه روسیه داشت، اما کارشناسان اقتصادی معتقدند توسعه تجارت تنها وابسته به عزم دولتمردان نبوده و زیرساخت‌های فنی، تجهیزاتی و حتی دیپلماتیک گسترده‌ای را می‌طلبد.

صمت در این گزارش، ضمن پرداختن به اهمیت حضور ایران به همکاری‌های اقتصادی بین‌المللی منطقه خزر، درباره فرصت‌های تجاری این منطقه و بسترهای لازم برای توسعه فعالیت‌های بازرگانی ایران، با کارشناسان و فعالان اقتصادی به گفت‌وگو پرداخته است.

کشورهای رقیب جای ایران را پر کردند

محمد گشتاسب‌زاده، دبیر انجمن صنایع شیلات مازندران و عضو خانه کشاورز ایران در گفت‌وگو با صمت، درباره اهمیت بهره‌گیری از روابط تجاری کشورهای همسایه به‌ویژه کشورهای حاشیه دریای خزر سخن گفت. او معتقد است ایران تا به امروز بازارهای بالقوه مهمی را از دست داده و باید به روند فرصت‌سوزی‌های خود پایان دهد. این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: علاوه بر قرارگیری ایران در موقعیت استراتژیک جغرافیایی، پیشامد اتفاقات متعدد طی دهه‌های گذشته در منطقه، همواره برای ایران فرصت‌های بی‌بدیل تجاری را شکل دادند. به‌عنوان مثال، زمانی که 2 کشور روسیه و ترکیه در سال‌های گذشته درگیر تنش‌های سیاسی شده و روابط تجاری خود را برای مدت کوتاهی قطع کردند، فرصت‌های بسیار مناسبی برای ایران شکل گرفت تا بتواند جای خالی ترکیه را در روسیه پر کند. وی ادامه داد: در آن زمان، روسیه بازار صادراتی مناسبی برای محصولات باغی و خشکبار ایران بود، اما به‌دلیل کم‌کاری ایران، این موقعیت تجاری از دست رفت.

علاوه بر آن، پس از فروپاشی شوروی، کشورهای جداشده بازار صادراتی مهمی محسوب می‌شدند و نیازهای جدی به محصولات ایران داشتند.

 به‌دلیل نداشتن توجه کافی به این مسئله، بسترهای تجاری گسترده‌ای با کشورهای مذکور شکل نگرفت. گرشاسب تصریح کرد: به‌دلیل ضعیف بودن سیاست‌های خارجی ایران و همچنین نقص‌های جدی در برقراری ارتباطات تجاری، هدایت کردن سرمایه‌ها به بازارهای بالقوه و جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی، تا به امروز شانس‌های جدی تجارت در منطقه را از دست داده‌ایم و در این زمان سایر کشورها مانند ترکیه، از عدم‌حضور ایران استفاده کردند. ایران باید به گذشته نگاهی انداخته و برای تغییر رویه در فعالیت‌های تجاری خود برنامه جدی تدوین کند.

مزایای توجه به تجارت با شرق

محمد گشتاسب‌زاده برگزاری اجلاس‌های مشترک بین‌المللی مانند همایش اقتصادی خزر را اتفاقی مناسب و موثر برای بهبود روابط تجاری ایران با سایر کشورها معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: حضور ایران در نشست‌های همکاری مختلف اقتصادی منطقه، به‌طبع تاثیر بسیار زیادی بر روابط تجاری ما با سایر کشورها دارد. از سویی دیگر، تا به امروز دیدگاه‌ها و برنامه‌های تدوین‌شده در کشور، الهام گرفته از غرب بوده است. روش‌هایی که طی دهه‌های گذشته، براساس آن، توسعه کشور پیش رفته و الگوبرداری از غرب بوده و با شیوه برنامه‌های کشورهای شرق مانند چین و هند و سایر کشورهای توسعه‌یافته آن محدوده بیگانه هستیم. وی ادامه داد: ما از شیوه‌های تولید و روش توسعه کشورهای شرق اطلاعی نداریم و توجه به این کشورها می‌تواند راه پیشرفت را برای ایران هموار کند، مشروط بر آنکه، ضمن توجه به این کشورها، توانایی پذیرش روش آنها را داشته و بستر اجرای این شرایط را فراهم کنیم. بهره‌گیری از اطلاعات و تجربیات کشورهای موفق، مهم‌ترین و باارزش‌ترین سرمایه‌ای است که باید از آن استفاده کنیم، از این‌رو شرکت و همفکری در اجلاس‌هایی همچون همایش اقتصادی خزر، می‌تواند ضمن بهبود روابط اقتصادی و تجاری ایران، فرصت‌ها و تجربه‌های مهمی را در اختیار ما قرار دهد. وی در ادامه تاکید کرد: در حال‌ حاضر کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه، به‌عنوان مهم‌ترین رقبای ایران در بازارهای جهانی شناخته می‌شوند. ایران اگر برنامه جدی برای پیشرفت در فعالیت‌های بازرگانی نداشته باشد و نتواند با این رقیبان قدرتمند در بازارهای جهانی مقابله کند، در ادامه همچنان فرصت‌های مهم و بازارهای بالقوه برای محصولات خود را از دست خواهد داد. حضور ایران در نشست‌ها و توافق‌های تجاری منطقه‌ای، می‌تواند به ایران برای حضور در تجارت بین‌المللی یاری کند.

جای خالی همکاری سازمان‌های دولتی

محمد گشتاسب‌زاده در ادامه صحبت‌های خود، وجود ضعف‌های جدی در ساختارهای سیاسی و تجاری، را به‌عنوان یکی از مشکلات اساسی ایران در کسب سهم از بازارهای تجاری کشورهای منطقه دانست و در این‌باره توضیح داد: برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های خزر، ابتدا باید موانع و چاله‌های فعلی در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور را حل کنیم. در حال ‌حاضر تولیدکننده‌های داخلی، از نیاز سایر کشورها و همچنین بازارهای بالقوه موجود اطلاعی ندارند. به‌عبارتی، دیگر تاجری خبره وجود ندارد که ضمن نیازسنجی کشورهای خارجی، تولیدات ایرانی را به بازارهای بین‌المللی به‌نحو احسن معرفی کند. این ضعف‌های مهم سبب شده تا پایه‌های تجارت ایران با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای حاشیه دریای خزر سست شده و رفع مشکلات این‌چنینی، همکاری چندجانبه نهادها و سازمان‌های دولتی را می‌طلبد. نمی‌توان مسئله توسعه تجارت را تنها وظیفه وزارت صنعت، معدن و تجارت دانست، بلکه نهادهایی مانند وزارت امور خارجه، جهاد کشاورزی، سازمان شیلات و سایر سازمان‌های درگیر در مسئله تجارت، باید با یکدیگر همکاری‌های موثر داشته باشند. این کارشناس اقتصادی در ادامه تاکید کرد: در رابطه با افزایش همکاری‌های تجاری با کشورهای حوزه دریای خزر، سازمان بنادر و دریانوردی همواره یکی از نهادهای مهم درگیر و مسئول بهبود روابط بازرگانی ایران است، بنابراین رفع نقایص سیاست‌گذاری‌های تجاری و پرورش تاجران و رایزنان بازرگانی، یک وظیفه چندجانبه میان سازمان‌ها و نهادهای مختلف است، اما متاسفانه هم‌اکنون چنین سازماندهی میان دستگاه‌های دولتی وجود ندارد. هر مدیر پس از انتصاب، برنامه‌های کوتاه‌مدت برای سازمان خود تدوین می‌کند و بستری برای توسعه‌های چندجانبه فراهم نیست. در رابطه با توسعه ارتباط با کشورهای حاشیه دریای خزر نیز تا زمانی که این مشکلات بنیادین در سیاست‌گذاری‌های کلان تجاری وجود دارد، نمی‌توان به بهبود شرایط فعلی امیدوار بود.

خاویار خزر از بین
‌رفته است

درآمدهای حاصل از تجارت خاویار دریای خزر، از دهه‌های پیش همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فرصت‌های دریای خزر برای ایران محسوب می‌شود. چندی پیش نیز نهادهای دولتی از افزایش حجمی و ریالی صادرات خاویار ایران خبر دادند. گشتاسب‌زاده نسبت به موضوع صادرات خاویار و سهم ایران از این بازار گفت: خاویاری که هم‌اکنون از ایران صادر می‌شود، خاویار دریای خزر نیست و تمامی آنها در حوضچه‌ها و استخرهای پرورش ماهی داخلی تولید شدند. در دهه‌های گذشته به‌دلیل مواردی از جمله ورود فاضلاب و سموم کشاورز به دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به این دریا، برداشت مصالح از کف رودخانه‌ها، احداث پل و جاده روی رودخانه‌های متصل به دریای خزر و سایر مسائل این‌چنینی، بستر تولید مثل ماهی‌های دریای خزر از بین رفت و در نهایت نه‌تنها خاویار بلکه سایر گونه‌های زیستی دریای خزر منقرض شدند.

 وی ادامه داد: پس از فروپاشی شوروری، چارچوبی که برای تعیین میزان حدود صید از دریای خزر وضع شده بود، به‌طورکلی لغو و از آن زمان صید بی‌رویه از این دریا آغاز شد، از این‌رو فرصت تجارت ماهی و خاویار دریای خزر از بین رفت و صادرات خاویار فعلی از آبزیان پرورش داده‌شده در استخرهای داخلی است. وی در ادامه به اهمیت بازارسازی برای تولیدات پرورشی تاکید کرد و گفت: اگر تجارت مواردی مانند خاویار برای کشور ارزش دارد، باید علاوه‌ بر بستر پرورش آن به بازارسازی این محصول هم توجه ویژه داشت. خاویار به‌سبب نرخ بسیار بالای آن، بازار داخلی ندارد و باید بازرگانی اصولی برای کسب بازارهای خارجی این محصول انجام داد.

تاثیر چالش‌های دیپلماتیک بر تجارت

جمشید نفر، دبیرکل کنفدراسیون صادرات ایران در گفت‌وگو با صمت، به اهمیت تقویت روابط تجاری ایران با سایر کشورها تاکید کرد. او معتقد است توسعه تنها با افزایش همکاری‌های بین‌المللی رخ خواهد داد و در این‌باره تشریح کرد: دستیابی به موفقیت‌های مهم تجاری، الزامات و بسترهای متعددی را می‌طلبد که یکی از این لوازم، وجود ارتباطات گسترده جهانی است. بدیهی است که مسیر پیشرفت، از روابط دیپلماتیک سالم گذشته و کشورهای دارای اقتصاد پویا و روان در دنیا، کمترین چالش‌ها و تنش‌های سیاسی و تجاری را با سایر کشورها دارند. ایران با کشورهای غربی، بیشترین چالش را داشته و تکلیف مسئله برجام نیز در حال‌ حاضر روشن نیست. در چنین شرایطی  انتظار نمی‌رود روابط تجاری ایران مانند کشورهای توسعه‌یافته، پیشرفته و گسترده باشد. وی ادامه داد: در چند مدت اخیر، ایران تلاش زیادی برای برقراری ارتباط با کشورهای شرق و منطقه داشته و یکی از این تلاش‌ها، حضور قطعی ایران در سازمان همکاری شانگهای و نزدیک شدن به تفاهمنامه‌های تجارت با اوراسیا است. چندی پیش نیز، همایش اقتصادی خزر برگزار شد و تمامی این فعالیت‌ها نشان‌دهنده اهمیت روابط تجاری با کشورهای شرق و منطقه برای ایران است. به این موضوع نمی‌توان ایرادی وارد کرد، چرا که بازار کشورهای منطقه، همواره از ظرفیت‌های بالقوه برای صادرات ایران محسوب می‌شود، اما پیش از پرداختن به ظرفیت روابط تجاری ایران با سایر کشورهای همسایه و منطقه، باید به اهمیت وجود بسترهای مناسب برای توسعه بخشیدن به فعالیت‌های بازرگانی اشاره کرد.

کمبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل تجاری

نفر در ادامه صحبت‌های خود، توجه به تکمیل زیرساخت‌های فنی و اسلاح ساختارهای سیاست‌گذاری کلان کشور را یکی از مهم‌ترین الزامات توسعه تجارت معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: در دوره‌های زمانی مختلف، فرصت‌های تجاری متعددی برای ایران شکل گرفت که متاسفانه ایران بیشتر این موارد را از دست داد. پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، در دنیا 2 جبهه غرب و شرق شکل گرفت و کشورهای حامی شرق، تلاش کردند در این مدت روابط تجاری خود را تقویت کنند. افزایش تمایل روسیه برای برقراری تجارت با ایران نیز از همین موضوع سرچشمه گرفته و می‌توان آن را یکی از اتفاقات مثبت برای ایران تلقی کرد، اما بهره‌مندی از این موضوع نیاز به لوازم و بسترهای تجاری مناسب و پیشرفته چه از نظر قانونی و چه فنی و لجستیکی دارد. وی ادامه داد: فراموش نکنیم ایران کشوری پهناور و علاوه بر دارا بودن 4فصل در خود، از شمال و جنوب به راه‌های آبی متصل است، اما تا به امروز تنها توانستیم حداکثر ۱۰ درصد از ظرفیت‌های ایران استفاده کنیم. دلیل اصلی این عدم‌بهره‌مندی نیز نبود زیرساخت‌ها و تجهیزات حمل‌ونقل مثل راه‌آهن، جاده، مسیر هوایی و در نهایت کشتیرانی است.

 زیرساخت‌های حمل‌ونقل فعلی در کشور، جوابگوی نیاز فعالیت‌های تجاری در کشور نبوده و همین مسئله، اصلی‌ترین گره فعالیت‌های بازرگانی ایران است.

استفاده از خزر بدون تجهیزات غیرممکن است

دبیرکل کنفدراسیون صادرات ایران در ادامه صحبت‌های خود به اهمیت تامین زیرساخت‌های ضروری برای تجارت اشاره و در این‌باره تاکید کرد: حضور ایران در سازمان‌های همکاری اقتصادی مختلف مانند شانگهای، اکو یا حتی همایش اقتصادی خزر که در چند مدت اخیر برگزار شد، از جمله اتفاقات مثبتی است که می‌تواند کشور را در پیشرفت‌های تجاری یاری کند، همچنین خزر ظرفیت‌های تجاری متعددی دارد که توجه به آنها می‌تواند مزایای جدی برای اقتصاد کشور به‌همراه داشته باشد، اما بدون دارا بودن بسترهای مناسب، نه‌تنها نمی‌توان از ظرفیت‌های خزر بهره گرفت، بلکه از سایر کشورهای این منطقه نیز در استفاده از موقعیت دریای خزر عقب خواهیم ماند. نفر خاطرنشان کرد: مهم‌ترین مزیت دریای خزر، برقراری ارتباط دریایی ایران با کشورهای حوزه این منطقه است، اما متاسفانه ظرفیت‌های کشتیرانی ایران برای استفاده از این مزیت، ارتقا نیافته‌اند. در حال‌ حاضر نیز خط تولید ایران با بخش محدودی از توانایی خود در حال تولید است. اگر میزان تولیدات ایران افزایش یابد، بسترهای حمل‌ونقل فعلی به‌هیچ عنوان پاسخگوی صادرات و تجارت کالاهای تولیدشده نخواهد بود، از این‌رو اگر خواهان توسعه تجارت ایران هستیم، باید ضمن بهبود روابط خود با کشورهای توسعه‌یافته، چالش‌های ترانزیتی خود را رفع کنیم.

سخن پایانی

دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان شناخته می‌شود، اما تنها وسیع بودن این دریاچه، مزیت آن نیست. برقراری ارتباط دریایی میان مهم‌ترین کشورهای آسیای میانه و قفقاز، دارا بودن ذخایر مهم و ارزشمند نفت و گاز، وجود گونه‌های متعدد جانوری و سایر موارد این‌چنینی، دریای خزر را تبدیل به منطقه‌ای استراتژیک کرده است. این جایگاه ویژه خزر سبب شده تا کشورهای حاشیه آن هرازچندگاهی نشست‌ها و همایش‌های گوناگونی را برای مسائلی مانند تعیین حدود بهره‌برداری کشورها از این دریاچه یا الزامات حفاظت از این منطقه، برگزار کنند. پنجشنبه هفته گذشته نیز دومین همایش اقتصادی خزر در مسکو روسیه برگزار شد. در این همایش، به تمامی فرصت‌های اقتصادی خزر و همچنین بسترهای افزایش روابط تجاری کشورهای منطقه اشاره شد. باوجود حضور جدی ایران در این همایش، بخش زیادی از کارشناسان و فعالان تجاری معتقدند ایران هنوز شرایط مناسبی برای توسعه فعالیت بازرگانی خود را ندارد و در ابتدا باید مشکلات داخلی و زیرساختی خود را برطرف کند. به عبارت دیگر، بخش زیادی از تجارت ایران، وابسته به مسائل غیردیپلماتیکی است که طی دهه‌های گذشته نسبت به آن بی‌توجه بوده‌ایم.