شتاب گرمایش بی‌سابقه

یافته‌های گزارش «وضعیت آب‌وهوای جهانی ۲۰۲۴» نشان می‌دهد که هر 3 عامل اصلی تغییرات اقلیمی در طول سال به سطوح رکوردشکن رسیده است؛ غلظت گازهای گلخانه‌ای، دمای جهانی نزدیک سطح و محتوای گرمایی اقیانوس. این 3 شاخص در کنار یکدیگر، تصویری از یک سیستم آب‌وهوایی ارائه می‌دهند که از حالت تعادل خارج شده و با سرعت زیادی در حال انباشت انرژی است.

در سال ۲۰۲۴، غلظت 3 گاز گلخانه‌ای اصلی ـ دی‌اکسیدکربن، متان و اکسید نیتروژن در جو زمین به بالاترین سطوح ثبت‌شده در ۸۰۰ هزار   سال اخیر رسیده است. میانگین جهانی مولکول کسر مولی دی‌اکسیدکربن در سال ۲۰۲۳ به اوج جدیدی معادل ۴۲۰ قسمت در میلیون (ppm) رسید که ۱۵۱ درصد غلظت دوران پیشاصنعتی (۱۷۵۰) را نشان می‌دهد. میانگین جهانی مولکول کسر مولی دی‌اکسیدکربن در سال ۲۰۲۳ به اوج جدیدی معادل ۴۲۰ قسمت در میلیون (ppm) رسید که ۱۵۱ درصد غلظت دوران پیشاصنعتی (۱۷۵۰) را نشان می‌دهد. این غلظت ۴۲۰ (ppm) تقریبا معادل ۳۲۷۶ گیگاتن CO۲ در جو زمین 

است. این افزایش ۲.۳ (ppm) نسبت به سال ۲۰۲۲، نکته حائزاهمیت است. نکته حائزاهمیت دیگر، نرخ رشد شتاب‌یافته این گاز در سال ۲۰۲۳ بود که با افزایش سالانه ۲.۸ (ppm) یکی از بزرگ‌ترین افزایش‌های سالانه ثبت‌شده از دهه ۱۹۵۰ به شمار می‌رود.

این تسریع در نرخ افزایش، عمدتا به‌دلیل انتشار سوخت‌های فسیلی و تغییرات کاربری اراضی است. نکته نگران‌کننده دیگر این است که در طول دهه گذشته (۲۰۱۴ ـ ۲۰۲۳) مخازن طبیعی کربن (اقیانوس‌ها و خشکی) تنها حدود ۵۲درصد از کل انتشار انسانی را جذب کرده، در حالی که ۴۸ درصد باقیمانده در جو انباشته شده است. علاوه بر دی‌اکسیدکربن، غلظت متان به حدود هزار و 934 قسمت در میلیارد و اکسید نیتروژن نزدیک به ۳۳۷ قسمت در میلیارد رسید که هر دو رکورد تاریخی را شکست.

گرم‌ترین سال ثبت‌شده

سال ۲۰۲۴ به‌عنوان گرم‌ترین سال در ۱۷۵ سال رکوردبرداری مشاهداتی شناخته شد و رکورد سال ۲۰۲۳ را با اختلاف قابل‌توجهی شکست. میانگین دمای جهانی نزدیک سطح در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۵۵ درجه سلسیوس بالاتر از میانگین دوره مرجع پیشاصنعتی (۱۸۵۰-۱۹۰۰) قرار گرفت. این نخستین باری است که دمای جهانی یک سال کامل، به این میزان از آستانه ۱.۵درجه سلسیوس فراتر رفته است. این رکورد توسط یک پدیده قوی ال نینو که در نیمه دوم سال ۲۰۲۳ آغاز و در اوایل سال ۲۰۲۴ به اوج خود رسید، تشدید شد؛ با این حال، افزایش دمای پایه که ناشی از انباشت گازهای گلخانه‌ای است، عامل اصلی این رکوردشکنی بود. این روند گرمایش به‌وضوح نشان می‌دهد که ۱۰ سال متوالی ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴، به صورت مجزا گرم‌ترین سال‌های ثبت‌شده در سوابق است. پیامدهای این افزایش دما شامل تقویت رویدادهای شدید آب‌وهوایی، کاهش بازده کشاورزی، تاثیرات منفی گسترده بر سلامت جهانی، ذوب شدن پرمافراست و آسیب به زیرساخت‌ها در سراسر جهان است. اقیانوس‌ها بخش عمده‌ای از گرمای اضافی تولیدشده در سیستم آب‌وهوایی را جذب می‌کنند و از این‌رو، به‌عنوان شاخص اصلی عدم‌تعادل انرژی در سیاره عمل می‌کنند. در سال ۲۰۲۴، محتوای گرمایی اقیانوس ($\text{Ocean Heat Content}$) به بالاترین سطح در ۶۵ سال رکوردبرداری مشاهداتی رسید. 8 سال گذشته (۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴)، هر سال به‌صورت متوالی رکوردی جدید در محتوای گرمایی اقیانوس ثبت کرده است. اقیانوس‌ها حدود ۹۰درصد از گرمای اضافی را به خود اختصاص می‌دهند. نرخ گرم شدن اقیانوس در طول دو دهه گذشته (۲۰۰۵-۲۰۲۴) بیش از دوبرابر نرخ مشاهده شده در دوره ۱۹۶۰-۲۰۰۵ بوده است. این شتاب شدید نشان می‌دهد که انرژی بیشتری در سیستم به دام افتاده است. این تغییرات گسترده در دمای جهانی اقیانوس در مقیاس‌های زمانی طولانی (قرن‌ها و هزاره‌ها) برگشت‌ناپذیر است. گرمایش اقیانوس پیامدهای گسترده‌ای دارد، از جمله ایجاد امواج گرمایی دریایی با شدت و دفعات بیشتر که به سفید شدن مرجان‌ها و تخریب اکوسیستم‌های دریایی منجر می‌شود، لایه‌بندی بیشتر اقیانوس و کاهش اکسیژن در عمق و همچنین کمک به افزایش سطح دریا از طریق انبساط حرارتی.

شتاب بی‌سابقه در تغییرات اقیانوسی

گرمایش اقیانوس به‌طورمستقیم بر سایر شاخص‌های حیاتی سیاره، به‌ویژه سطح آب دریاها و شیمی آب دریا، تاثیر می‌گذارد و شتاب تغییرات در این حوزه‌ها نمایانگر سرعت رسیدن به شرایط اقلیمی جدید است. میانگین سطح جهانی دریا در سال ۲۰۲۴ در سوابق ماهواره‌ای (از سال ۱۹۹۳) به بالاترین سطح ثبت‌شده رسید. آنچه بیشتر نگران‌کننده است، شتاب فزاینده این روند است. نرخ افزایش سطح جهانی دریا در ۱۰ سال گذشته (۲۰۲۴–۲۰۱۵) معادل ۴.۷ میلیمتر در سال بوده که بیش از دوبرابر نرخ ثبت‌شده در دهه اول سوابق ماهواره‌ای (۲۰۰۲–۱۹۹۳) با ۲.۱ میلیمتر در سال است. این افزایش نه‌تنها ناشی از انبساط حرارتی آب به‌دلیل گرمایش اقیانوس است، بلکه به‌دلیل سهم فزاینده ذوب شدن یخچال‌های کوهستانی و به‌ویژه صفحات یخی گرینلند و قطب جنوب است. افزایش سطح دریا در مقیاس‌های زمانی قرن‌ها ادامه خواهد یافت و تاثیرات آبشاری و ترکیبی آن بر مناطق ساحلی بسیار جدی است. این شامل نفوذ آب شور به آب‌های زیرزمینی (شور شدن)، سیلاب‌های شدیدتر و مکرر در مناطق پست ساحلی و آسیب به زیرساخت‌ها و خدمات اکوسیستمی می‌شود. این اثرات به‌صورت مستقیم امنیت غذایی و آبی و همچنین سکونتگاه‌ها و معیشت جوامع ساحلی را به‌خطر می‌اندازد. علاوه بر این، جذب دی‌اکسیدکربن اضافی توسط اقیانوس‌ها منجر به کاهش پیوسته میانگین جهانی pH سطح اقیانوس شده است که به‌عنوان اسیدی شدن اقیانوس شناخته می‌شود. این تغییرات شیمیایی، به‌طورخاص برای ارگانیسم‌های آبزی که پوسته آهکی می‌سازند (مانند مرجان‌ها)، تهدیدی بزرگ به‌شمار می‌رود.

الگوی ال نینو و فاجعه‌های آب‌وهوایی

سال ۲۰۲۴ نشان داد که چگونه گرمایش زمین، همراه با نوسانات طبیعی مانند پدیده ال نینو، منجر به تقویت و توزیع مجدد رویدادهای شدید آب‌وهوایی می‌شود که خسارات انسانی و اقتصادی گسترده‌ای به بار می‌آورند.

پدیده قوی ال نینو که در سال ۲۰۲۳ شکل گرفت و در زمستان ۲۰۲۴/۲۰۲۳ به اوج خود رسید (با شاخص ۲.۰ درجه سلسیوس) یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر توزیع الگوهای آب‌وهوایی جهانی در طول سال بود. در شرایط ال‌‎نینو، دماهای جهانی افزایش می‌یابد و الگوهای بارش به‌شدت تغییر می‌کنند. در سال ۲۰۲۴، بیشتر مناطق خشکی، به‌ویژه در مناطق حاره‌ای مانند امریکای مرکزی و جنوبی، شمال افریقا و بخش‌هایی از آسیا و اروپا، دماهای بسیار بالاتری نسبت به میانگین بلندمدت تجربه کردند. از نظر بارش، ال نینو منجر به خشکی شدیدتر از حد معمول در بخش‌های وسیعی از جنوب افریقا و مناطق داخلی امریکای جنوبی (مانند دشت‌های آمازون واند شمالی) شد. در مقابل، این پدیده باعث بارندگی‌های شدید و سیلاب‌های ویرانگر در برخی مناطق دیگر گشت و الگوهای طبیعی آب‌وهوایی را به هم ریخت.

رویدادهای شدید آب‌وهوایی در سال ۲۰۲۴ پیامدهای فاجعه‌باری برای جوامع داشت. در جنوب افریقا، شرایط خشکی طولانی‌مدت به یک خشکسالی قابل‌توجه تبدیل شد که بر کشاورزی و تولید برق آبی کشورهای متعددی مانند زیمبابوه و زامبیا تاثیر گذاشت و به بحران امنیت غذایی دامن زد. در امریکای‌جنوبی، خشکسالی شدید در مکزیک ادامه یافت و در شیلی، در اوایل فوریه، آتش‌سوزی‌های جنگلی مخرب در اطراف شهر وینیا دل مار منجر به کشته شدن بیش از ۳۰۰ نفر و خسارت گسترده به هزاران ملک شد که از مرگبارترین حوادث آتش‌سوزی در قرن اخیر است. در کانادا، فصل آتش‌سوزی‌های جنگلی دوباره بسیار فعال بود و انتشار کربن ناشی از این آتش‌سوزی‌ها به دومین میزان بالا از زمان آغاز ثبت رکوردها رسید. همچنین در آمازون، تعداد آتش‌سوزی‌های جنگلی به بالاترین سطح از سال ۲۰۱۰ رسید، که مستقیما به شرایط خشکی شدید مرتبط بود.

در مقابل خشکسالی، باران‌های سیل‌آسا در مناطق دیگر فاجعه آفرید. در شرق افریقا، باران‌های شدید و سیلاب‌ها در کشورهایی مانند کنیا، تانزانیا و سومالی، باعث جابه‌جایی صدها هزار نفر و از دست رفتن جان بسیاری شد. فاجعه‌بارترین رویداد سیلاب در اوایل ماه مه در ایالت ریوگراند دو سول در جنوب برزیل رخ داد. بارندگی‌های بی‌سابقه، گسترده و مداوم منجر به سیل‌های ویرانگر شد که بخش‌های وسیعی از شهر پورتو آلگری و ده‌ها شهر دیگر را زیر آب برد و خسارات گسترده‌ای به زیرساخت‌ها، کشاورزی و اقتصاد منطقه وارد ساخت.

موج گرمای قابل‌توجه و طولانی‌مدت، به‌ویژه در طول تابستان نیمکره‌شمالی، مناطق وسیعی از جمله شرق آسیا، جنوب‌شرقی اروپا، مدیترانه، خاورمیانه و جنوب‌غربی ایالات‌متحده را تحت‌تاثیر قرار داد. همچنین، گرمای بی‌سابقه پیش از موسمی از اواخر مارس تا مه در جنوب‌شرقی آسیا و غرب افریقا رخ داد. این امواج گرما، باتوجه به ارزیابی‌های $\text{WMO}$، منجر به مرگ‌ومیرهای قابل‌توجهی شدند که اغلب به‌دلیل کمبود داده‌ها و دشواری انتساب مستقیم، دست کم گرفته می‌شود، و تاکید می‌کنند که خطرات سلامت مرتبط با گرما نیازمند توجه فوری و تدابیر حفاظتی جدی هستند.

سخن پایانی

ثبت دمای بی‌سابقه حدود ۱.۵۵ درجه سلسیوس، رسیدن غلظت گازهای گلخانه‌ای به اوج تاریخی ۸۰۰ هزار ساله و شتاب گرفتن تغییرات گسترده و برگشت‌ناپذیر اقیانوسی (مانند افزایش سطح دریا و گرمایش عمیق آب‌ها)، همگی تاکیدی بر یک وضعیت اضطراری است. این شواهد روشن، زیربنای تصمیم‌گیری‌های حیاتی جهان را فراهم می‌کند و لزوم اتخاذ تدابیر قاطعانه در زمینه کاهش انتشار گازها و سرمایه‌گذاری در سازگاری را برجسته می‌سازد. با این حال تعهدات کشورها و دولت‌های‌شان فاصله زیادی با توقف این روند دارد.