گرچه به‌لحاظ عددی، مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه افزایش یافتند، اما واقعیت این بود که به‌دلیل بزرگ شدن بخش سفته‌بازی و دلالی، منابع و سرمایه کشور در بازارهای موازی استفاده شده و این بخش اقتصادی نتوانسته است، سرمایه‌های داخلی را جذب کند، همچنین درباره سرمایه‌گذاری خارجی، موانع متعددی سر راه بود. به هر حال اکنون کشور نیاز مبرم به رشد اقتصادی کلان دارد و امیدواریم با بازتعریف دوباره مناطق آزاد تجاری و استفاده دانش جدید و همچنین تقویت دیپلماسی تجاری، به‌ویژه دیپلماسی منطقه‌ای، دوباره شاهد رونق این مناطق باشیم و مانند احیای واحد تولید، مناطق آزاد تجاری را به‌گفته وزیر اقتصاد، به نقطه اوج خود برسانیم. گفتنی است، با این استراتژی، رسیدن به رشد ۸ درصدی دور از دسترس نیست.

صنعت گردشگری یکی از بزرگ‌ترین و پربازده‌ترین فعالیت‌های اقتصادی در دنیا است که بالاترین میزان ارزش‌افزوده را ایجاد می‌کند و به‌طورمستقیم و غیرمستقیم، سایر فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

بسیاری از کشورهای پویا، این صنعت را به‌عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغالزایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می‌دانند. باتوجه به تاثیر گردشگری بر تمامی شئون اقتصادی یک کشور، می‌توان گردشگری را صادرات نامرئی نامید؛ چراکه هر دلار آن، همچون دیگر اقلام صادراتی، وارد اقتصاد کشور می‌شود؛ همچنان که دلارهای حاصله در اقتصاد یک کشور به‌گردش درمی‌آیند، میزان اثرگذاری آن افزایش یافته و ضریب تکاثر درآمدی نیز محاسبه می‌شود. به‌همین‌ترتیب اثر دلارهای حاصل از گردشگری روی مالیات‌ و مشاغل برآورد خواهد شد. بر این اساس گردشگری یک صنعت صادراتی است. مناطق آزاد ایران دارای مجموعه وسیعی از فرصت‌های گردشگری است و آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی این مناطق از جمله فرصت‌ها و امکاناتی هستند که اگر درست و به‌موقع موردبرنامه‌ریزی و بهره‌برداری قرار گیرند، می‌توانند به گنجینه‌ای برای کشور و تحقق اهداف مناطق آزاد تبدیل شوند.

گردشگری فصلی مناطق آزاد

به‌تازگی مهدی مزینانی، معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد گفته؛ برای جذب سرمایه‌گذار و توسعه اقتصادی، حوزه گردشگری به‌عنوان بالاترین منبع سرمایه‌گذاری اقتصادی دنیا مطرح است و تمام سیاست‌ها باید در این راستا قرار گیرد.

امیدواریم با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه‌هایی چون طبیعت‌گردی، امور اجتماعی و آموزش، بتوانیم به توسعه اقتصادی مناطق کمک کنیم. به‌گفته این مقام مسئول اگر بتوانیم مسئولیت خود را در حوزه‌های فرهنگی و گردشگری به‌درستی انجام دهیم، تغییرات مهمی در این مناطق ایجاد خواهد شد. طبق قانون سازمان جهانی گردشگری، جذب گردشگر باید بر 3 اصل منافع مردم بومی، حفظ منابع برای نسل‌های آینده و رضایت گردشگر استوار باشد و اقدامات در مناطق این اصول را مدنظر قرار داده است. وی به تدوین برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت این معاونت اشاره کرد و افزود: برنامه‌هایی مانند آماده‌سازی مناطق برای سفرهای نوروزی، برگزاری تورهای فرهنگی، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های هنری و صنایع‌دستی، کارگاه‌های فرهنگی و مسابقات در سطح بومی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و همچنین برنامه‌های مشترک فرهنگی با کشورهای همسایه از جمله این اقدامات است.

مزینانی همچنین به ظرفیت‌های گردشگری فصلی مناطق آزاد در زمستان اشاره کرد و گفت: گردشگری فصلی می‌تواند درآمد اقتصادی خوبی برای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به‌همراه داشته باشد و صنعت بوم‌گردی در این مناطق رونق خواهد یافت.

وی افزود: برای جذب توریسم بین‌المللی، صدور مجوزهای گردشگری نیاز به تفویض اختیارات قانونی به مدیران گردشگری مناطق آزاد دارد. مدیران باید با اختیارات قانونی کافی و حمایت نهادهای اجرایی قادر به تصمیم‌گیری و جذب گردشگر باشند. اگر قوانین مناطق آزاد به‌طورکامل اجرایی شوند و مسئولان اختیارات لازم را داشته باشند، تحولی در حوزه گردشگری و اقتصاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور خواهیم دید.

تمرکز بر رفع مشکلات داخلی

بی‌شک گسترش گردشگری در مناطق آزاد نیز یکی از راه‌های توسعه این مناطق و از سوی دیگر، پیشرفت صنعت گردشگری است.

محمد معزالدین، معاون سابق برنامه‌ریزی شورای‌عالی مناطق آزاد در گفت‌وگو با صمت گفت: باتوجه به شرایط موجود به‌نظر می‌رسد معاونت گردشگری نتواند نسبت به اجرای برنامه‌های راهبردی خود درباره توسعه گردشگری خارجی متمرکز شود؛ یعنی حداقل در 4 سال آینده نمی‌توان در حوزه توریسم خارجی کار خاصی انجام داد و بیشتر باید بر رفع مشکلات داخلی متمرکز شد. وی بااشاره به اینکه به‌دلیل محدودیت‌های قوانین داخلی نمی‌توان از فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی به‌درستی بهره ‌برد، افزود: به‌عنوان نمونه فرصتی ایجاد شد و سرمایه‌گذاران از گرجستان، عمان و کشورهای همسایه به ایران آمدند تا سرمایه‌گذاری در بخش هتل‌ها را انجام دهند اما اجازه مدیریت هتل توسط خارجی‌ها داده نشد، بنابراین طبیعی است که سرمایه‌گذاران حاضر به سرمایه‌گذاری نشوند. در حال‌ حاضر راهبرد ما خیلی نباید روی توریسم خارجی متمرکز شود. خیلی از کشورها اعلام می‌کنند ایران در برنامه گردشگری آنها جایی ندارد و من این تجربه را در فرانسه دارم. باتوجه به شرایط جنگی ایران، شاید تا 4 سال آینده، تمرکز در این حوزه به‌نتیجه‌ای نرسد. معاون سابق برنامه‌ریزی شورای‌عالی مناطق آزاد درباره گردشگری داخلی گفت: این حوزه ظرفیت خوبی برای توسعه دارد و برای تحقق هدف‌گذاری‌ها باید روی فعالیت زیربنایی و تکمیل طرح‌های زیربنایی تمرکز کرد. وی افزود: باید با برنامه‌ریزی مشخص و هدفدار این ظرفیت‌ها را محور به محور بررسی و مشکلات زیرساختی آنها را احصا کرد و در مسیر حل مشکلات زیرساختی از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های متبوع کمک گرفت. وزیر حوزه گردشگری باید خودش این حوزه را فعال کند. برای توسعه گردشگری باید به ایجاد مناطق ویژه گردشگری توجه شود.

تسلط مدیریت‌های سیاسی، مشکل بزرگ مناطق آزاد

موارد فوق در حالی بیان می‌شود که یکی از دلایل اصلی ایجاد مناطق آزاد، توسعه تجارت است، اما متاسفانه براساس نظر کارشناسان هیچ‌گاه این مناطق نتوانستند آن‌طور که باید، حق مطلب را ادا کنند و تنها بستری برای ورود کالا قاچاق شدند. محمدرضا مودودی، کارشناس تجاری بااشاره به اهداف تعیین‌شده برای ایجاد مناطق آزاد به صمت گفت: از ابتدا مناطق آزاد با هدف تسهیل واردات شکل گرفتند و هیچ مبنایی برای صادرات وجود نداشت. اما به‌مرور و با افزایش صادرات غیرنفتی و جایگاه ایران در بازارهای جهانی بنا شد از ظرفیت‌های مناطق آزاد برای صادرات نیز استفاده شود. از آنجا که هیچ‌گونه آمادگی و برنامه‌ریزی برای استفاده از این ظرفیت وجود نداشت، زمان بسیاری صرف شد تا سازکار ویژه‌ای برای صادرات از این مناطق تدوین و اجرایی شود. در صورتی که زیرساخت‌های مناسب در مناطق آزاد فراهم می‌شد، امکان بهره‌برداری از ظرفیت موجود به‌نفع صادرات وجود داشت. وی بااشاره به مشکلاتی که مانع بهره‌برداری مناسب از مناطق آزاد می‌شوند، افزود: یکی از مشکلات جدی این مناطق عدم‌اتخاذ سیاست‌های ثابت است. برای مثال باید برخی معافیت‌های تعرفه‌ای و مالیاتی در این مناطق در نظر گرفته شود تا به این واسطه جذب سرمایه‌گذاری در این مناطق افزایش یابد. اما ساختار فعلی به‌‎گونه‌ای است که همان سیاست‌های حاکم بر کشور برای مناطق آزاد نیز لحاظ می‌شود. در نتیجه این مناطق آزادی عمل و جذابیت‌های متمایزی از سایر مناطق ندارند. مودودی بااشاره به دلایل عدم‌‎موفقیت مناطق آزاد گفت: استفاده از نظرات غیرکارشناسی در بخش توسعه مناطق آزاد یکی از مهم‌ترین مشکلات این حوزه است.تسلط مدیریت‌های سیاسی بر مناطق آزاد از دیگر مشکلات این حوزه بوده و گاهی به‌نظر می‌رسد هدف مشخصی نیز برای ایجاد مناطق آزاد وجود ندارد. این کارشناس تجاری با انتقاد از تعدد مناطق آزاد بیان کرد: دلیل اصلی ایجاد مناطق آزاد، جذابیت نام این مناطق است.

مناطق آزاد؛ راه ورودی کالاهای غیررسمی

مودودی با انتقاد از ورود کالاهای قاچاق از طریق مناطق آزاد ظهار داشت: متاسفانه مناطق آزاد بیشتر راه ورودی کالاهای غیررسمی هستند. در واقع بخش اعظمی از این چند میلیارد قاچاق از طریق مناطق آزاد وارد کشور می‌شود.

وی باتوجه به افزایش مناطق آزاد گفت: متاسفانه نگاه کمی به این مناطق حاکم است و رویکرد کشور برای ایجاد مناطق آزاد، یک نگاه آماری است که تنها به تعداد مناطق آزاد توجه می‌شود. این در حالی است که طی این سال‌ها، افزایش تعداد مناطق آزاد، هیچ کمکی به توسعه آمارهای اقتصادی نکرده که نشان‌دهنده ناکارآمدی این مناطق است. مودودی در ادامه بیان کرد: مشکل اصلی این است که مدیریت بخشی در مناطق آزاد حاکم است و هیچ‌یک به‌طور‌زنجیروار عمل نمی‌کنند، همچنین باید مناطق آزاد با هدف استفاده از ظرفیت‌های زیرساختی ایران و تولید محصولات صادراتی توسعه یابند.

توافقات تنها روی کاغذ جذاب هستند

این کارشناس تجاری در رابطه با توافق اخیر برای ایجاد مناطق آزاد مشترک با عراق، سوریه و ازبکستان گفت: از آنجایی که قالب تفاهمنامه‌ها عملیاتی نشدند؛ بیم آن می‌رود که این توافق نیز همان راه قبلی را برود و نباید انتظار یک نتیجه متفاوت را داشت. در کل تا زمانی که مشکلات بین‌الملی حل نشود، توافقات تنها روی کاغذ جذاب هستند و در عمل هیچ کمکی به توسعه تجارت نمی‌کنند.

غفلت از ظرفیت‌های گردشگری

امیرارسلان حجت‌زاده، کارشناس گردشگری، بااشاره به جاذبه‌های گردشگری در مناطق آزاد اشاره و اذعان کرد: اماکن تاریخی، جاذبه‌های طبیعی و گردشگری مناطق آزاد باید به‌خوبی شناسایی و در سایت‌های گردشگری جهانی به‌صورت مصور معرفی شوند. جاذبه‌های دست‌ساز و مصنوعی همچون آسمانخراش‌های بزرگ، پل‌های طویل، تونل‌های زیرآب، آکواریوم‌های بزرگ دریایی و… تلفیق فناوری با جاذبه‌های طبیعی، جاذبه‌های دستسازی را خلق می‌کند که می‌توانند در جذب گردشگر موثر باشند. همان‌گونه که گفته شد، یکی از مهم‌ترین اهداف تاسیس مناطق آزاد، توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش مناسبات تجاری با کشورهای خارجی است که طی سال‌های متمادی از سوی مسئولان امر موردتاکید قرار داشته است. حجت‌زاده اظهار کرد: بررسی عملکرد مناطق آزاد در بحث تحقق برنامه‌های تعیین‌شده از نگاه کارشناسان، نتایج متفاوتی را ارائه می‌دهد که عمدتا با اهداف اولیه تاسیس این مناطق تاحدودی فاصله دارد که آن هم نشأت‌گرفته از شرایط کلی کشور است؛ اما یک نکته را نمی‌توان نادیده گرفت و آن موقعیت مناطق مذکور در توسعه فعالیت‌های گردشگری و جذب توریست است. منطقه آزاد کیش به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین منطقه گردشگری در جنوب کشور سالانه پذیرای میلیون‌ها نفر از مردم ایران و اتباع سایر کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه است. این منطقه زمانی نه‌چندان دور مقصد هزاران نفر از مردم کشورمان بود که به‌قصد سیاحت و تجارت به آنجا می‌رفتند و از سفر خود لذت می‌بردند. منطقه آزاد قشم و به‌نوعی منطقه آزاد چابهار نیز همین وضعیت را داشته و به‌همین‌منظور مراکز اقامتی و تجاری بسیار زیادی در این مناطق تاسیس شده است. طی سال‌های اخیر، استقبال بخش خصوصی برای مشارکت در ساخت‌وساز مراکز اقامتی و سیاحتی به‌ویژه در جزیره کیش و قشم، قابل‌توجه بوده است. وی به نادیده گرفتن حوزه گردشگری مناطق آزاد توسط مسئولان اشاره کرد و گفت: واقعیت این است که بسیاری از شگفتی‌ها و آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی در مناطق آزاد کشورمان باوجود تمام تلاش‌ها، هنوز ناشناخته مانده‌اند و چنانچه با یک برنامه‌ریزی صحیح و تخصصی، امکانات و بودجه لازم و همچنین جلب مشارکت بخش خصوصی بتوان آنها را به مردم و به‌ویژه جامعه بین‌المللی معرفی کرد، به‌طورقطع از میزان سفرهای گردشگران داخلی و خارجی به برخی کشورهای همسایه و منطقه به‌نحو بارزی کاسته خواهد شد و درآمد ناشی از توریسم که امروز به منبع قابل‌توجهی برای کسب درآمد دولت‌ها تبدیل شده، افزایش خواهد یافت.

سخن پایانی

متاسفانه باوجود امکانات بسیار خوب مناطق آزاد که می‌تواند بستری برای بهبود صنعت گردشگری و تجارت باشد، نه‌تنها هرگز به آنها توجه نشده، بلکه این مناطق تنها به بستری برای رانت و قاچاق تبدیل شده‌اند. امیدواریم باتوجه به برنامه‌های خوبی که دولت چهاردهم برای بهبود وضعیت تجارت و گردشگری دارد، شاهد تغییر نگاه به مناطق آزاد در این دولت باشیم.