آب مجازی می‌فروشیم، ورشکستگی می‌خریم
ایران کشوری که در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد، عملا به ورشکستگی آبی در ابعاد ملی رسیده است. در قلب این فاجعه، یک خطای استراتژیک در سیاست‌های تجاری نهفته است؛ «صادرات آب مجازی» از طریق محصولات کشاورزی آب‌بر با ارزش اقتصادی پایین. آب مجازی، به مقدار آبی اطلاق می‌شود که به‌صورت پنهان در تمام مراحل تولید یک کالا، از بذر تا محصول نهایی، مصرف شده است. باوجود محدودیت شدید منابع آبی تجدیدپذیر، ایران به‌دلیل نادیده گرفتن ارزش واقعی این آب پنهان، حجم عظیمی از ذخایر حیاتی، به‌ویژه آب‌های تجدیدناپذیر زیرزمینی، خود را برای کسب سودهای اندک ارزی از دست می‌دهد. براساس گزارش‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، ایران در زمره ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات پرآب‌بر مانند هندوانه، گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی قرار دارد. برای مثال، هندوانه که با صرف حداقل ۲۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم در مناطق کم‌آبی نظیر یزد و فارس تولید می‌شود، در سال گذشته در حجم بیش از ۷۳۲ میلیون کیلوگرم صادر شده و صدها میلیارد لیتر آب حیاتی را از کشور خارج کرده است. این روند که تهی شدن آبخوان‌ها و پدیده فرونشست زمین را تشدید می‌کند، به‌معنای حراج میراث ملی و به‌خطر انداختن امنیت غذایی بلندمدت کشور است.
صادرات آب مجازی و ورشکستگی آبی ایران
بحران آب در ایران در عمل به یک «ورشکستگی آبی» در ابعاد ملی تبدیل شده است. کشوری که در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد، باوجود محدودیت شدید منابع آبی تجدیدپذیر، همچنان به اتلاف بزرگ‌ترین سرمایه خود، یعنی «آب»، ادامه می‌دهد. یکی از مسائل کلیدی این موضوع در مفهوم «آب مجازی»(Virtual Water) نهفته است که پروفسور تونی آلن در سال ۱۹۹۳ آن را مطرح کرد. آب مجازی، مقدار آبی است که به‌صورت غیرمستقیم در تمام مراحل تولید یک کالا یا خدمت، از مرحله بذر تا محصول نهایی، مصرف می‌شود. در کشوری چون ایران، نادیده گرفتن ارزش واقعی این آب پنهان در سیاست‌های تجاری، منجر به یک خطای استراتژیک بزرگ شده است؛ «صادرات آب مجازی» به‌صورت محصولاتی با ارزش اقتصادی پایین و آب‌بر بالا. این امر یعنی خروج حجم عظیم آب‌های آبی (سطحی و زیرزمینی) تجدیدناپذیر کشور به‌صورت نهفته در محصولات تولیدی. صادرات آب مجازی نه‌تنها ذخایر حیاتی کشور را تهی می‌کند، بلکه به‌طورمستقیم، امنیت غذایی بلندمدت، پایداری اکوسیستم‌ها و زیرساخت‌های ملی را به‌خطر می‌اندازد.
ابعاد صادرات آب مجازی ایران
آمارهای کلی نشان می‌دهد که هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد که بیش از ۶۵ درصد آن به‌دلیل نبود بهره‌وری و تکنولوژی‌های خاص آبیاری، تلف می‌شود.همچنین به‌ازای مصرف هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول حاصل می‌شود؛ در حالی که متوسط جهانی آن بیش از ۳ هزار گرم است. براساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات آب‌بر در دنیا محسوب می‌شود که محصولاتی همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، مرکبات و… را صادر می‌کند. در واقع، در چنین صادراتی، آب کشور است که از طریق این محصولات به سایر کشورها صادر می‌شود. این امر بر بحران آب موجود در کشور دامن زده و چالش‌هایی را درباره کاهش منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد خواهد کرد.
آمارها به‌وضوح نشان می‌دهد که بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۷۷ تا ۹۳ درصد از کل منابع آب کشور (حدود ۸۰ میلیارد مترمکعب سالانه)، بازیگر اصلی در میدان بحران است. صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر از مناطقی که خود در معرض تنش آبی شدید قرار دارند، مصداق بارز تاراج منابع سرزمینی در ازای سودی به جیب جمعیتی اندک است.
هندوانه به‌عنوان یک محصول صیفی‌جات آب‌بر، نمونه‌ای کلاسیک از صادرات زیانبار آب مجازی است. طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از 2 میلیون و۲۰۰هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در 4 فصل کشت شده و سالانه بیش از ۱۰۰هزار تن از آن به کشورهای منطقه صادر می‌شود. در حالی که میانگین آب مصرف‌شده برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشورهای با راندمان بالا حدود ۳۰۰ لیتر است، در خوشبینانه‌ترین حالت، برای تولید هر یک کیلو هندوانه در ایران ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود (بسته به منطقه کشت، این مقدار بیشتر هم می‌شود). این بدان معناست که صادرات سالانه ۱۰۰هزار تن هندوانه، منجر به خروج ده‌ها میلیارد مترمکعب آب حیاتی از کشور می‌شود. این کشت‌های پرخطر در مناطق کم‌آبی نظیر یزد و فارس که دارای بیلان منفی آب زیرزمینی هستند، نه‌تنها غیراقتصادی است، بلکه به‌صورت مستقیم به کاهش سطح آبخوان‌ها و پدیده‌ای چون فرونشست زمین دامن می‌زند.
حتی در محصولات استراتژیک نیز، صادرات آب مجازی رخ می‌دهد. آب مجازی گندم آبی در ایران به‌طورمتوسط ۱۴۰۰ مترمکعب بر تن است که ۵۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. بیشترین آب مجازی گندم در استان‌های کم‌آبی نظیر کرمان، سمنان، اصفهان، یزد و فارس تولید می‌شود؛ جایی که تولید هر تن گندم به ۲هزار و۶۱۰ مترمکعب آب نیاز دارد. این تولید پرهزینه در مناطق کویری، مصداق بارز عدم‌تناسب اکولوژیکی است. همچنین، کشت برنج (با آب مجازی بالا) در استان‌های کم‌آب مانند آذربایجان‌شرقی، خوزستان و اصفهان که با تبخیر رطوبت شدید مواجه است، منجر به مصرف تا ۲۵هزار لیتر آب برای تولید هر کیلوگرم می‌شود. این کشت، حقابه‌های محیط‌زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌ها را مختل کرده و بحران‌های محیط‌زیستی بزرگ مانند خشک شدن دریاچه ارومیه و تالاب گاوخونی را تشدید کرده است.
در سال گذشته، صادرات محصولات آب‌بر به‌ویژه هندوانه، نقش قابل‌توجهی در تامین درآمد ارزی کشور ایفا کرده است. هندوانه با صادرات ۷۳۲ میلیون و ۱۸هزار و ۶۴۹ کیلوگرم، بالاترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده و توانسته است درآمد ارزی معادل ۱۹۱ میلیون و ۹۳۴ هزار و ۸۰۳ دلار را به ارمغان آورد. لازم به ذکر است که برای تولید هر کیلوگرم هندوانه، ۲۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود.
در رتبه دوم صادرات، گوجه‌فرنگی قرار دارد که با صادرات ۷۱۹میلیون و ۳۳۶ هزار و ۶۹۸ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۲۳میلیون و ۲۹۷ هزار و ۲۲۷ دلار داشته است. سیب‌زمینی نیز با صادرات ۳۴۱ میلیون و ۶۵ هزار و ۹۶۳ کیلوگرم، درآمدی معادل ۱۰۷ میلیون و ۸۴۳ هزار و ۴۶۹ دلار را به کشور وارد کرده است. برای تولید هر کیلوگرم سیب‌زمینی، نیاز به ۲۱۰ لیتر آب است.
پرتقال با صادرات ۳۳۶ میلیون و ۳۰۳ هزار و ۴۱ کیلوگرم، ارزآوری قابل‌توجهی معادل یک میلیارد و ۱۱۵ میلیون و ۷۳۰هزار و ۴۵۲ دلار داشته است. همچنین، پیاز تازه، سیب و فلفل نیز در این زمینه فعال بوده‌اند؛ به‌طوری‌که ۳۳۳ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۸۳۵ کیلوگرم پیاز، ۲۲۰ میلیون و ۶۷۵ هزار و ۵۱۷کیلوگرم سیب تازه و ۲۱۲ میلیون و ۹۴۳ هزار و ۲۳۶کیلوگرم فلفل صادر شده است. ارزآوری این محصولات به‌ترتیب برابر با ۱۶۶ میلیون و ۴۲۵ هزار و ۷۸۰ دلار برای پیاز، ۱۱۰میلیون و ۸۲۹ هزار و ۶۵۹ دلار برای سیب و ۸۴ میلیون و ۹۲۲ هزار و ۶۷۰ دلار برای فلفل بوده است. تولید هر کیلوگرم پیاز به ۲۸۰ لیتر آب نیاز دارد.
صادرات طالبی و خربزه نیز با مجموع ۱۴۹ میلیون و ۴۸۹ هزار و ۳۳۳ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۵۲ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۷۱۸دلار را به‌همراه داشته است. این آمارها اهمیت محصولات آب‌بر در اقتصاد کشور و نیاز به مدیریت بهینه منابع آبی را به‌روشنی نشان می‌دهد.
بررسی این ۱۲محصول آب‌بر کشاورزی (هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه‌فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه) نشان می‌دهد که میزان صادرات آب پنهان این محصولات در مجموع ۸۴۶ میلیارد و ۸۵۴ میلیون و ۱۴۵هزار و ۱۲۲ لیتر بوده است. هندوانه در رتبه اول با صادرات ۱۸۷ میلیارد و ۳۹۶ میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۴۴ لیتر آب قرار می‌گیرد. در رتبه دوم پرتقال با مصرف آب ۱۵۴ میلیارد و ۶۹۹ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۸۶۰ لیتر بیشترین آب پنهان در خود را در سال گذشته در صادرات داشته است.
هزینه آب مصرفی برای تولید یک محصول کشاورزی در ایران به‌صورت یارانه‌ای پرداخت می‌شود، در حالی که صادرکنندگان بزرگ بخش کشاورزی به‌صورت دلاری درآمد دارند، بنابراین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی هزینه واقعی انرژی را برای تولیدات خود پرداخت نمی‌کنند. میزان ارزی که از طریق محصولات آب‌بر همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی و… وارد کشور می‌شود، جایگزین آب از دست رفته نیست و صادرات چنین محصولاتی جز زیان بیشتر در ساختار شکننده آب ایران، آورده‌ای برای کشور و منابع آبی ندارد. براساس آمار اعلامی، باتوجه به مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آب‌های زیرزمینی برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل‌دسترس ایران تخلیه شود.
آمارهای کلی نشان می‌دهد که هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد که بیش از ۶۵ درصد آن به‌دلیل نبود بهره‌وری و تکنولوژی‌های خاص آبیاری، تلف می‌شود.همچنین به‌ازای مصرف هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول حاصل می‌شود؛ در حالی که متوسط جهانی آن بیش از ۳ هزار گرم است. براساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات آب‌بر در دنیا محسوب می‌شود که محصولاتی همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، مرکبات و… را صادر می‌کند. در واقع، در چنین صادراتی، آب کشور است که از طریق این محصولات به سایر کشورها صادر می‌شود. این امر بر بحران آب موجود در کشور دامن زده و چالش‌هایی را درباره کاهش منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد خواهد کرد.
آمارها به‌وضوح نشان می‌دهد که بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۷۷ تا ۹۳ درصد از کل منابع آب کشور (حدود ۸۰ میلیارد مترمکعب سالانه)، بازیگر اصلی در میدان بحران است. صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر از مناطقی که خود در معرض تنش آبی شدید قرار دارند، مصداق بارز تاراج منابع سرزمینی در ازای سودی به جیب جمعیتی اندک است.
هندوانه به‌عنوان یک محصول صیفی‌جات آب‌بر، نمونه‌ای کلاسیک از صادرات زیانبار آب مجازی است. طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از 2 میلیون و۲۰۰هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در 4 فصل کشت شده و سالانه بیش از ۱۰۰هزار تن از آن به کشورهای منطقه صادر می‌شود. در حالی که میانگین آب مصرف‌شده برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشورهای با راندمان بالا حدود ۳۰۰ لیتر است، در خوشبینانه‌ترین حالت، برای تولید هر یک کیلو هندوانه در ایران ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود (بسته به منطقه کشت، این مقدار بیشتر هم می‌شود). این بدان معناست که صادرات سالانه ۱۰۰هزار تن هندوانه، منجر به خروج ده‌ها میلیارد مترمکعب آب حیاتی از کشور می‌شود. این کشت‌های پرخطر در مناطق کم‌آبی نظیر یزد و فارس که دارای بیلان منفی آب زیرزمینی هستند، نه‌تنها غیراقتصادی است، بلکه به‌صورت مستقیم به کاهش سطح آبخوان‌ها و پدیده‌ای چون فرونشست زمین دامن می‌زند.
حتی در محصولات استراتژیک نیز، صادرات آب مجازی رخ می‌دهد. آب مجازی گندم آبی در ایران به‌طورمتوسط ۱۴۰۰ مترمکعب بر تن است که ۵۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. بیشترین آب مجازی گندم در استان‌های کم‌آبی نظیر کرمان، سمنان، اصفهان، یزد و فارس تولید می‌شود؛ جایی که تولید هر تن گندم به ۲هزار و۶۱۰ مترمکعب آب نیاز دارد. این تولید پرهزینه در مناطق کویری، مصداق بارز عدم‌تناسب اکولوژیکی است. همچنین، کشت برنج (با آب مجازی بالا) در استان‌های کم‌آب مانند آذربایجان‌شرقی، خوزستان و اصفهان که با تبخیر رطوبت شدید مواجه است، منجر به مصرف تا ۲۵هزار لیتر آب برای تولید هر کیلوگرم می‌شود. این کشت، حقابه‌های محیط‌زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌ها را مختل کرده و بحران‌های محیط‌زیستی بزرگ مانند خشک شدن دریاچه ارومیه و تالاب گاوخونی را تشدید کرده است.
در سال گذشته، صادرات محصولات آب‌بر به‌ویژه هندوانه، نقش قابل‌توجهی در تامین درآمد ارزی کشور ایفا کرده است. هندوانه با صادرات ۷۳۲ میلیون و ۱۸هزار و ۶۴۹ کیلوگرم، بالاترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده و توانسته است درآمد ارزی معادل ۱۹۱ میلیون و ۹۳۴ هزار و ۸۰۳ دلار را به ارمغان آورد. لازم به ذکر است که برای تولید هر کیلوگرم هندوانه، ۲۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود.
در رتبه دوم صادرات، گوجه‌فرنگی قرار دارد که با صادرات ۷۱۹میلیون و ۳۳۶ هزار و ۶۹۸ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۲۳میلیون و ۲۹۷ هزار و ۲۲۷ دلار داشته است. سیب‌زمینی نیز با صادرات ۳۴۱ میلیون و ۶۵ هزار و ۹۶۳ کیلوگرم، درآمدی معادل ۱۰۷ میلیون و ۸۴۳ هزار و ۴۶۹ دلار را به کشور وارد کرده است. برای تولید هر کیلوگرم سیب‌زمینی، نیاز به ۲۱۰ لیتر آب است.
پرتقال با صادرات ۳۳۶ میلیون و ۳۰۳ هزار و ۴۱ کیلوگرم، ارزآوری قابل‌توجهی معادل یک میلیارد و ۱۱۵ میلیون و ۷۳۰هزار و ۴۵۲ دلار داشته است. همچنین، پیاز تازه، سیب و فلفل نیز در این زمینه فعال بوده‌اند؛ به‌طوری‌که ۳۳۳ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۸۳۵ کیلوگرم پیاز، ۲۲۰ میلیون و ۶۷۵ هزار و ۵۱۷کیلوگرم سیب تازه و ۲۱۲ میلیون و ۹۴۳ هزار و ۲۳۶کیلوگرم فلفل صادر شده است. ارزآوری این محصولات به‌ترتیب برابر با ۱۶۶ میلیون و ۴۲۵ هزار و ۷۸۰ دلار برای پیاز، ۱۱۰میلیون و ۸۲۹ هزار و ۶۵۹ دلار برای سیب و ۸۴ میلیون و ۹۲۲ هزار و ۶۷۰ دلار برای فلفل بوده است. تولید هر کیلوگرم پیاز به ۲۸۰ لیتر آب نیاز دارد.
صادرات طالبی و خربزه نیز با مجموع ۱۴۹ میلیون و ۴۸۹ هزار و ۳۳۳ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۵۲ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۷۱۸دلار را به‌همراه داشته است. این آمارها اهمیت محصولات آب‌بر در اقتصاد کشور و نیاز به مدیریت بهینه منابع آبی را به‌روشنی نشان می‌دهد.
بررسی این ۱۲محصول آب‌بر کشاورزی (هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه‌فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه) نشان می‌دهد که میزان صادرات آب پنهان این محصولات در مجموع ۸۴۶ میلیارد و ۸۵۴ میلیون و ۱۴۵هزار و ۱۲۲ لیتر بوده است. هندوانه در رتبه اول با صادرات ۱۸۷ میلیارد و ۳۹۶ میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۴۴ لیتر آب قرار می‌گیرد. در رتبه دوم پرتقال با مصرف آب ۱۵۴ میلیارد و ۶۹۹ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۸۶۰ لیتر بیشترین آب پنهان در خود را در سال گذشته در صادرات داشته است.
هزینه آب مصرفی برای تولید یک محصول کشاورزی در ایران به‌صورت یارانه‌ای پرداخت می‌شود، در حالی که صادرکنندگان بزرگ بخش کشاورزی به‌صورت دلاری درآمد دارند، بنابراین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی هزینه واقعی انرژی را برای تولیدات خود پرداخت نمی‌کنند. میزان ارزی که از طریق محصولات آب‌بر همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی و… وارد کشور می‌شود، جایگزین آب از دست رفته نیست و صادرات چنین محصولاتی جز زیان بیشتر در ساختار شکننده آب ایران، آورده‌ای برای کشور و منابع آبی ندارد. براساس آمار اعلامی، باتوجه به مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آب‌های زیرزمینی برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل‌دسترس ایران تخلیه شود.
آمارهای کلی نشان می‌دهد که هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد که بیش از ۶۵ درصد آن به‌دلیل نبود بهره‌وری و تکنولوژی‌های خاص آبیاری، تلف می‌شود.همچنین به‌ازای مصرف هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول حاصل می‌شود؛ در حالی که متوسط جهانی آن بیش از ۳ هزار گرم است. براساس آمارهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، ایران یکی از ۱۰ کشور اول صادرکننده محصولات آب‌بر در دنیا محسوب می‌شود که محصولاتی همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، مرکبات و… را صادر می‌کند. در واقع، در چنین صادراتی، آب کشور است که از طریق این محصولات به سایر کشورها صادر می‌شود. این امر بر بحران آب موجود در کشور دامن زده و چالش‌هایی را درباره کاهش منابع آب زیرزمینی و فرونشست زمین ایجاد خواهد کرد.
آمارها به‌وضوح نشان می‌دهد که بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۷۷ تا ۹۳ درصد از کل منابع آب کشور (حدود ۸۰ میلیارد مترمکعب سالانه)، بازیگر اصلی در میدان بحران است. صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر از مناطقی که خود در معرض تنش آبی شدید قرار دارند، مصداق بارز تاراج منابع سرزمینی در ازای سودی به جیب جمعیتی اندک است.
هندوانه به‌عنوان یک محصول صیفی‌جات آب‌بر، نمونه‌ای کلاسیک از صادرات زیانبار آب مجازی است. طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از 2 میلیون و۲۰۰هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در 4 فصل کشت شده و سالانه بیش از ۱۰۰هزار تن از آن به کشورهای منطقه صادر می‌شود. در حالی که میانگین آب مصرف‌شده برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشورهای با راندمان بالا حدود ۳۰۰ لیتر است، در خوشبینانه‌ترین حالت، برای تولید هر یک کیلو هندوانه در ایران ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود (بسته به منطقه کشت، این مقدار بیشتر هم می‌شود). این بدان معناست که صادرات سالانه ۱۰۰هزار تن هندوانه، منجر به خروج ده‌ها میلیارد مترمکعب آب حیاتی از کشور می‌شود. این کشت‌های پرخطر در مناطق کم‌آبی نظیر یزد و فارس که دارای بیلان منفی آب زیرزمینی هستند، نه‌تنها غیراقتصادی است، بلکه به‌صورت مستقیم به کاهش سطح آبخوان‌ها و پدیده‌ای چون فرونشست زمین دامن می‌زند.
حتی در محصولات استراتژیک نیز، صادرات آب مجازی رخ می‌دهد. آب مجازی گندم آبی در ایران به‌طورمتوسط ۱۴۰۰ مترمکعب بر تن است که ۵۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. بیشترین آب مجازی گندم در استان‌های کم‌آبی نظیر کرمان، سمنان، اصفهان، یزد و فارس تولید می‌شود؛ جایی که تولید هر تن گندم به ۲هزار و۶۱۰ مترمکعب آب نیاز دارد. این تولید پرهزینه در مناطق کویری، مصداق بارز عدم‌تناسب اکولوژیکی است. همچنین، کشت برنج (با آب مجازی بالا) در استان‌های کم‌آب مانند آذربایجان‌شرقی، خوزستان و اصفهان که با تبخیر رطوبت شدید مواجه است، منجر به مصرف تا ۲۵هزار لیتر آب برای تولید هر کیلوگرم می‌شود. این کشت، حقابه‌های محیط‌زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌ها را مختل کرده و بحران‌های محیط‌زیستی بزرگ مانند خشک شدن دریاچه ارومیه و تالاب گاوخونی را تشدید کرده است.
در سال گذشته، صادرات محصولات آب‌بر به‌ویژه هندوانه، نقش قابل‌توجهی در تامین درآمد ارزی کشور ایفا کرده است. هندوانه با صادرات ۷۳۲ میلیون و ۱۸هزار و ۶۴۹ کیلوگرم، بالاترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده و توانسته است درآمد ارزی معادل ۱۹۱ میلیون و ۹۳۴ هزار و ۸۰۳ دلار را به ارمغان آورد. لازم به ذکر است که برای تولید هر کیلوگرم هندوانه، ۲۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود.
در رتبه دوم صادرات، گوجه‌فرنگی قرار دارد که با صادرات ۷۱۹میلیون و ۳۳۶ هزار و ۶۹۸ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۲۳میلیون و ۲۹۷ هزار و ۲۲۷ دلار داشته است. سیب‌زمینی نیز با صادرات ۳۴۱ میلیون و ۶۵ هزار و ۹۶۳ کیلوگرم، درآمدی معادل ۱۰۷ میلیون و ۸۴۳ هزار و ۴۶۹ دلار را به کشور وارد کرده است. برای تولید هر کیلوگرم سیب‌زمینی، نیاز به ۲۱۰ لیتر آب است.
پرتقال با صادرات ۳۳۶ میلیون و ۳۰۳ هزار و ۴۱ کیلوگرم، ارزآوری قابل‌توجهی معادل یک میلیارد و ۱۱۵ میلیون و ۷۳۰هزار و ۴۵۲ دلار داشته است. همچنین، پیاز تازه، سیب و فلفل نیز در این زمینه فعال بوده‌اند؛ به‌طوری‌که ۳۳۳ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۸۳۵ کیلوگرم پیاز، ۲۲۰ میلیون و ۶۷۵ هزار و ۵۱۷کیلوگرم سیب تازه و ۲۱۲ میلیون و ۹۴۳ هزار و ۲۳۶کیلوگرم فلفل صادر شده است. ارزآوری این محصولات به‌ترتیب برابر با ۱۶۶ میلیون و ۴۲۵ هزار و ۷۸۰ دلار برای پیاز، ۱۱۰میلیون و ۸۲۹ هزار و ۶۵۹ دلار برای سیب و ۸۴ میلیون و ۹۲۲ هزار و ۶۷۰ دلار برای فلفل بوده است. تولید هر کیلوگرم پیاز به ۲۸۰ لیتر آب نیاز دارد.
صادرات طالبی و خربزه نیز با مجموع ۱۴۹ میلیون و ۴۸۹ هزار و ۳۳۳ کیلوگرم، ارزآوری معادل ۵۲ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۷۱۸دلار را به‌همراه داشته است. این آمارها اهمیت محصولات آب‌بر در اقتصاد کشور و نیاز به مدیریت بهینه منابع آبی را به‌روشنی نشان می‌دهد.
بررسی این ۱۲محصول آب‌بر کشاورزی (هندوانه، پرتقال، سیب، فلفل، سیب زمینی، خیار، گوجه‌فرنگی، طالبی و خربزه، پسته، انار و پیاز تازه) نشان می‌دهد که میزان صادرات آب پنهان این محصولات در مجموع ۸۴۶ میلیارد و ۸۵۴ میلیون و ۱۴۵هزار و ۱۲۲ لیتر بوده است. هندوانه در رتبه اول با صادرات ۱۸۷ میلیارد و ۳۹۶ میلیون و ۷۷۴ هزار و ۱۴۴ لیتر آب قرار می‌گیرد. در رتبه دوم پرتقال با مصرف آب ۱۵۴ میلیارد و ۶۹۹ میلیون و ۳۹۸ هزار و ۸۶۰ لیتر بیشترین آب پنهان در خود را در سال گذشته در صادرات داشته است.
هزینه آب مصرفی برای تولید یک محصول کشاورزی در ایران به‌صورت یارانه‌ای پرداخت می‌شود، در حالی که صادرکنندگان بزرگ بخش کشاورزی به‌صورت دلاری درآمد دارند، بنابراین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی هزینه واقعی انرژی را برای تولیدات خود پرداخت نمی‌کنند. میزان ارزی که از طریق محصولات آب‌بر همچون هندوانه، گوجه‌فرنگی و… وارد کشور می‌شود، جایگزین آب از دست رفته نیست و صادرات چنین محصولاتی جز زیان بیشتر در ساختار شکننده آب ایران، آورده‌ای برای کشور و منابع آبی ندارد. براساس آمار اعلامی، باتوجه به مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آب‌های زیرزمینی برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۱۰ حدود ۵۰ درصد از آب‌های زیرزمینی قابل‌دسترس ایران تخلیه شود.
تراز تجاری آب مجازی
تجارت آب مجازی، ظرفیت کاهش فشار بر منابع آب کشورهای کم‌آب را فراهم می‌کند.
براساس این ایده، کشورهای کم‌آب باید محصولات با آب‌بر بالا را وارد کرده (واردات آب مجازی) و محصولات کم‌آب‌بر یا با مزیت نسبی را صادر کنند. با این حال، تراز تجاری آب مجازی در ایران، نشان‌دهنده یک وضعیت پارادوکسیکال و نگران‌کننده است.
برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ایران، باوجود قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک، بالاترین صادرکننده آب مجازی در خاورمیانه است. این به‌معنای آن است که ایران به‌شکل سیستماتیک، بخش قابل‌توجهی از آب‌های حیاتی و تجدیدناپذیر خود را از طریق صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای منطقه و جهان از دست می‌دهد.
صادرات آب مجازی تنها به بخش کشاورزی محدود نمی‌شود. توسعه صنعتی بدون آمایش سرزمین نیز به این بحران دامن می‌زند. برای مثال، مصرف سالانه آب برای فولاد مبارکه اصفهان بالغ بر ۶۰ میلیون مترمکعب است که معادل حجم یک سد است. صادرات محصولات صنعتی (مانند فولاد و مواد معدنی فرآوری‌شده) از مناطق کم‌آب نیز به‌معنای صادرات آب مجازی است که هزینه‌های اکولوژیک سنگینی را بر مناطق مرکزی و کویری کشور تحمیل می‌کند.
برای یک کشور کم‌آب، تغییر جهت از صادرات به «واردات آب مجازی» ضرورتی روشن دارد. واردات محصولات پرآب‌بر مانند نهاده‌های دامی و علوفه‌ای، که در ایران به‌دلیل تبخیر بالا و راندمان پایین تولید، آب زیادی مصرف می‌کند، یک استراتژی مهم برای حفظ منابع آب داخلی محسوب می‌شود.
در واقع، واردات این محصولات به‌معنای «خرید آب از بازارهای بین‌المللی با قیمتی ارزان‌تر» از هزینه تخریب منابع داخلی است. این رویکرد، فشار را از روی آبخوان‌ها برداشته و منابع آب داخلی را برای مصارف حیاتی‌تر (شرب، صنعت کم‌آب‌بر و کشت‌های صادراتی با مزیت نسبی) آزاد می‌سازد.
سخن پایانی
بحران آب ایران، بیش از هر چیز، یک بحران تصمیم‌گیری است که در آن، منافع کوتاه‌مدت صادرات و شعارهای خودکفایی مطلق، بر پایداری اکولوژیک و امنیت غذایی بلندمدت کشور اولویت یافته است. «صادرات آب مجازی» از طریق محصولات پرآب‌بر در مناطق خشک، به معنای حراج میراث سرزمینی و تهدید حیات نسل‌های آینده است. تداوم این رویه، کشور را به‌سمت یک فاجعه محتوم، یعنی تخلیه کامل آبخوان‌های زیرزمینی و فرونشست زمین به‌صورت غیرقابل‌بازگشت سوق خواهد داد.
