سهل و ممتنع یک قاعده جهانی
ضرورت پیوستن یا عدم پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف سال‌هاست محل بحث میان کارشناسان اقتصادی کشور در طیف‌های گوناگون رویکردی است. موافقان الحاق به این قاعده جهانی هزینهزا بودن این عدم الحاق را موردتاکید قرار می‌دهند و بر همین مبنا خواستار تصمیم گیری سیاست‌گذار در جهت پذیرش قواهد این سازکار بین‌المللی هستند، اما در مقابل عده‌ای معتقدند الحاق به گروه ویژه اقدام مالی به‌طور قطع ایران را در دور زدن تحریم‌های غرب دچار مشکل خواهد کرد. البته علاوه بر این دو گروه عده‌ای نیز بر این عقیده‌اند که آنچه تجارت کشور را تحت تاثیر قرار داده تحریم‌های امریکا است و حتی در صورت الحاق ایران به این گروه، اگر تحریم‌هایی چون تحریم یوترن برقرار باشد، دست ایران چندان برای برقراری ارتباط با نظام مالی جهان باز نخواهد بود. بر این مبنا شاید بتوان در شرایط فعلی پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی را سهل‌وممتنعی برای تجارت ایران تصور کرد! صمت در گزارش پیش رو در گفت‌وگو با کارشناسان تاثیر بلاتکلیفی ایران در موضوع اف‌ای‌تی‌اف بر تجارت را بررسی کرده است.
اف‌ای‌تی‌اف و اهداف آن
اف‌ای‌تی‌اف که مخفف عبارت (Financial Action Task Force گروه ویژه اقدام مالی) است، یک سازمان بین‌المللی نظارتی در حوزه مالی محسوب می‌شود که با هدف مبارزه با پول‌شویی و تامین مالی تروریسم تاسیس شده است.
این نهاد در سال ۱۹۸۹ توسط کشورهای گروه هفت (G7) شکل گرفت و با تدوین استانداردهایی، از کشورها می‌خواهد که سیستم‌های مالی خود را شفاف‌تر و از ورود پول‌های غیرقانونی به شبکه بانکی جلوگیری کنند و اگر کشوری این قوانین را رعایت نکند، در لیست خاکستری یا سیاه این سازمان قرار میگیرد که می‌تواند باعث محدودیت‌های اقتصادی و مالی شدید برای آن کشور شود.
وضعیت ایران در FATF
ایران یکی از کشورهایی است که در لیست سیاه FATF قرار دارد. این وضعیت به این معناست که این نهاد، ایران را به‌دلیل عدم اجرای برخی اصلاحات مالی، کشوری پرریسک از نظر پول‌شویی و تامین مالی تروریسم می‌داند؛ بنابراین، اکثر بانک‌ها و موسسات مالی بین‌المللی از همکاری با ایران خودداری می‌کنند تا مشمول جریمه‌های بین‌المللی نشوند.
در سال‌های گذشته، ایران اقداماتی برای خروج از لیست سیاه FATF انجام داد، اما تصویب نهایی لوایحی مانند CFT (کنوانسیون مبارزه با تامین مالی تروریسم) و پالرمو (کنوانسیون مبارزه با جرایم سازمان‌یافته فراملی) با مخالفت‌هایی مواجه و در نهایت عدم اجرای این قوانین باعث شد ایران از سال ۲۰۲۰ دوباره در لیست سیاه FATF قرار بگیرد. این موضوع روابط مالی ایران را با بانک‌های جهانی بسیار پیچیده و دشوار کرده است.
تاثیر FATF بر اقتصاد ایران
قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF پیامدهای اقتصادی مختلفی داشته که یکی از مهم‌ترین آن، قطع ارتباطات بانکی ایران با سیستم مالی جهانی است. بانک‌های خارجی برای جلوگیری از جریمه شدن توسط FATF و تحریم‌های مرتبط، از انجام تراکنش‌های مالی با ایران اجتناب می‌کنند که این موضوع باعث شده ایران نتواند به‌راحتی نقل و انتقالات مالی خود را انجام دهد و برای تجارت خارجی، مجبور به استفاده از روش‌های غیرمستقیم و پرهزینه شود. به‌دلیل محدودیت ارتباطات بانکی، هزینه واردات کالا به ایران افزایش یافته و بسیاری از شرکت‌های ایرانی مجبورند از واسطه‌ها برای انتقال پول استفاده کنند که این موضوع موجب افزایش هزینه‌های تجاری و کاهش سودآوری کسب‌وکارها شده است. علاوه بر این، سرمایه‌گذاران خارجی نیز تمایلی به ورود به بازار ایران ندارند، زیرا نبود شفافیت مالی و حضور در لیست سیاه FATF باعث شده که ریسک سرمایه‌گذاری در کشور بالا باشد. از سوی دیگر، محدودیت در ورود ارزهای خارجی به ایران باعث کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای بین‌المللی شده است.
اف‌ای‌تی‌اف؛ منافع اکثریت قربانی منافع اقلیت
درباره تاثیر اف‌ای‌تی‌اف بر روند صادرات یک استاد اقتصاد بر این باور است که ما اکنون در یک دوراهی گرفتار شده‌ایم؛ اگر اف‌ای‌تی‌اف را بپذیریم، ناچار به شفاف‌سازی معاملات‌مان هستیم که در آن صورت دور زدن تحریم و به‌تبع صادرات به بازارهای جهانی بسیار سخت خواهد شد، اما اگر هم آن را نپذیریم تمامی معاملات ما، حتی آنهایی که معاف از تحریم هستند، عملا از ابزارهای مرسوم مبادله جهانی بی‌بهره خواهند بود و تجارت مشمول هزینه‌هایی مضاعف می‌شود. بر این مبنا بهتر است منافع و مضرات الحاق به این سازکار را در کنار هم بررسی کنیم تا به نتیجه‌ای معقول برسیم.
سهراب دل‌‌انگیزان، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: چارچوب تعیین‌شده تحت عنوان FATF این‌گونه تکلیف می‌کند که در یک مبادله مالی باید هم مبدا عملیات مشخص باشد و هم مقصد آن؛ باید مورد معامله شفاف و مستندات آن ارائه شود؛ باید زمان وقوع تراکنش مالی مشخص باشد؛ باید واسطه‌ها مشخص باشند و...؛ در یک کلام باید اطلاعات مربوط به تمام عناصر دخیل در آن معامله کاملا شفاف باشد تا تخلفات احتمالی به‌راحتی کشف شود. تا اینجا، سازکار شکل‌گرفته نه‌‌تنها مشکلی ایجاد نمی‌کرد، بلکه باعث افزایش سلامت اقتصادها می‌شد، اما زمانی مشکل خود را نشان داد که این ابزار، مسیر و راه فرار برخی کشورهای تحت تحریم همچون ایران از پیامدهای تحریم را مسدود و در واقع مبادلاتی که در قالب تحریم، دیگر وجه قانونی نداشتند را عیان کرد.
این اقتصاددان با تاکید بر هزینهزا بودن الحاق ایران برای بخش تحریمی اقتصاد گفت: پذیرش قواعد گروه ویژه اقدام مالی به‌طور قطع دور زدن تحریم را سخت خواهد کرد، اما باید در نظر داشته باشیم که حوزه تحت تحریم حدود ۱۵ درصد و حوزه غیرتحریمی حدود ۸۵ درصد اقتصاد ما را در بر میگیرد. آیا منطقی است که ما منافع ۸۵ درصد را قربانی ۱۵ درصد کنیم؟ پاسخ روشن است؛ خیر. با این توضیح به‌نظر می‌رسد ما باید برای نشان دادن حسن نیت‌مان این قاعده جهانی را بپذیریم؛ ضمن اینکه این ساختار فرآیند سالم‌سازی و کاهش فساد در داخل را نیز تسریع خواهد کرد.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه باید مسیر جدیدی برای دور زدن تحریم‌ها تعریف شود، الحاق به اف‌ای‌تی‌اف را دارای پیامدهای مثبتی در زمینه مبادلات با نظام مالی دنیا دانست و در این باره توضیح داد: نظام بانکی ما اکنون رابطه آنچنانی با نظام بانکی بین‌الملل ندارد؛ بر همین مبنا حوزه تجارت درگیر چالش‌هایی در نقل‌وانتقال مالی است که همین مسئله باعث افزایش هزینه تجارت و به‌تبع آن کاهش انگیزه صادرکنندگان می‌شود، زیرا وقتی قرار صادرکننده با پذیرش هزینه مضاعف برای حضور در بازارهای بین‌المللی قدرت رقابت خود را از دست دهد، طبیعتا عطای این کار را به لقایش می‌بخشد.
تحریم‌های یوترن، مانعی جدی‌تر از اف‌ای‌تی‌اف
درباره تاثیر الحاق ایران به اف‌ای‌تی‌اف بر صادرات، یک کارشناس اقتصاد بین‌الملل معتقد است شکی وجود ندارد که عدم دسترسی به ابزارهای نقل‌وانتقال مالی جهان هزینه تجارت را برای ما افزایش داده است؛ اما مسئله این است که الحاق به اف‌ای‌تی‌اف نیز این هزینه را کاهش نمی‌دهد و تاثیر محسوس الحاق به این سازکار جهانی زمانی آشکار می‌شود که تحریم‌های امریکا علیه ایران برداشته شود.
برزین جعفرتاش، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: به‌طور قطع امکان برقراری روابط با نظام مالی جهان موضوعی بسیار مهم در تجارت است؛ این مسئله قابل‌کتمان نیست و الحاق به گروه ویژه اقدام مالی نیز مسئله‌ای است که دقیقا در همین بحث جای میگیرد، اما درباره ایران موضوع مهم این است که آنچه ایران و اقتصاد آن و مشخصا تجارت را تحت تاثیر قرار داده تحریم‌های مربوط U-turn و تحریم‌های اولیه و ثانویه است؛ نه اف‌ای‌تی‌اف.
این کارشناس اقتصاد با بیان اینکه در واقع این تحریم‌های امریکاست که ایران را از دسترسی به سوئیف و پیام‌رسان مالی جهانی محروم کرده است، ادامه داد: حتی اگر به گروه ویژه اقدام مالی بپیوندیم، تا زمانی که تحریم‌های امریکا علیه ایران برقرار باشد، تغییر وضعیت چشمگیری را در حوزه مناسبات مالی‌مان شاهد نخواهیم بود. جعفرتاش بهره‌گیری ایران از ظرفیت‌های نقل‌وانتقال مالی جهان را منوط به خواست امریکا دانست و در این باره توضیح داد: سوئیفت ساختاری است تحت کنترل امریکا و طبیعتا بهره‌برداری از ظرفیت‌های آن هم دقیقا امری است متاثر از اراده این کشور؛ این در حالی است که اکنون امریکا تمام تلاش خود را برای عدم دسترسی ایران به ظرفیت‌های تسهیلگر جهانی به‌کار گرفته است. با این شرایط آیا ایران به‌فرض الحاق به اف‌ای‌تی‌اف شانسی برای استفاده از ابزارهای نقل‌و انتقال مالی جهان خواهد داشت؟
این کارشناس اقتصاد در پایان تاکید کرد: شکی وجود ندارد که عدم دسترسی بازرگانان ما به ابزارهای نقل‌وانتقال مالی جهان هزینه تجارت را برای آنها افزایش داده است؛ اما مسئله این است که کاهش این هزینه از مسیر الحاق ایران به اف‌ای‌تی‌اف محقق نخواهد شد و اگر هم چنین شود باید همزمان تحریم‌های مالی امریکا علیه ایران نیز برداشته شود تا شاهد تاثیر مثبت الحاق ایران به گروه ویژه اقدام مالی بر مناسبات مالی‌مان با جهان باشیم.
رشد هزینه‌ها با عدم الحاق به اف‌ای‌تی‌اف
نایب‌رئیس اتاق بازرگانی ایران اما بر این باور است که تصویب FATF به توسعه صادرات کشور کمک خواهد کرد، زیرا اکنون حتی شرکای استراتژیک ما مثل روسیه و چین، علاوه بر تحریم‌ها در کار با ایران نگرانی بابت محدودیت‌های اف‌ای‌تی‌اف دارند.
قدیر قیافه، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی ایران، با انتقاد از مسکوت ماندن موضوع اف‌ای‌تی‌اف در سال‌های گذشته، بیان کرد: اگر این موضوع حل شود، ما می‌توانیم روابط مناسب بانکی با دنیا داشته باشیم. در حالی که حضور در لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف ما را از بسیاری از ارتباطات و امکانات مالی دنیا محروم می‌کند.
او افزود: درست است که تحریم وجود دارد، اما ما نیاز داریم اعتماد لطمه‌دیده مراکز بانکی دنیا نسبت به خودمان را نوسازی و ترمیم کنیم تا انتقال وجوه صادرات کالاهای ایرانی یا پرداخت بابت کالاهای سرمایه‌ای و مواد اولیه و واسطه‌ای بنگاه‌های ایرانی، از مسیرهای قانونی انجام شود.
قیافه با بیان اینکه عدم پذیرش اف‌ای‌تی‌اف تا امروز هزینه‌های زیادی به ما تحمیل کرده، اظهار کرد: در این شرایط کالاها گران‌تر به دست ما می‌رسند و ما برای جابه‌جایی وجوه قانونی‌مان ناچاریم درصدها و کارمزدهای زیادی پرداخت کنیم و نمی‌توانیم پول‌هایی که متعلق به دولت یا متعلق به بخش خصوصی است را به‌راحتی به کشور منتقل کنیم.
او تاکید کرد: پذیرش قواعد اف‌ای‌تی‌اف به توسعه صادرات کشور کمک خواهد کرد و توانایی بیشتری در چانه‌زنی با طرف‌های خارجی به طرف‌های تجاری ما می بخشد.
سخن پایانی
موضوع پیوستن یا نپیوستن به اف‌ای‌تی‌اف یکی از چالش‌های بزرگ سیاست‌گذاری در ایران است. برخی کارشناسان اقتصادی بر این باورند که پذیرش اف‌ای‌تی‌اف و اجرای استانداردهای آن، می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کند و باعث شود بانک‌های بین‌المللی راحت‌تر با ایران همکاری کنند و هزینه‌های تجارت خارجی کاهش یابد. اما در مقابل، برخی تحلیلگران نگران این هستند که پیوستن به اف‌ای‌تی‌اف، محدودیت‌هایی را بر سیاست‌های مالی و منطقه‌ای ایران اعمال کند؛ به‌ویژه، برخی بر این باورند کشورهای غربی ممکن است از اف‌ای‌تی‌اف به‌عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن ایران استفاده کنند. بر همین مبنا تصمیم‌گیری درباره اف‌ای‌تی‌اف نیازمند بررسی دقیق مزایا و معایب آن است.
