غفلت از ارزش زمین جایز نیست!
معدن و محیط‌زیست را نمی‌توان جدا از هم دانست و با یکدیگر در ارتباط هستند. هرگونه فعالیت معدنکاری می‌تواند آسیب‌هایی را به طبیعت برساند که این آسیب‌ها در سایر کشورها به‌حداقل رسیده است. سایر کشورها با استفاده از فناوری‌های نوین و تکنولوژی هوش‌مصنوعی، توانسته‌اند در راستای معدنکاری دیجیتال، گام‌های مهمی بردارند و آسیب به طبیعت را به کمترین میزان ممکن برسانند. اما به‌طورکل، فعالیت‌های معدنکاری، آسیب‌هایی را حتی اندک، به محیط‌زیست وارد می‌کند. در این راستا گفت‌وگویی را با کارشناس و فعال محیط‌زیست داشته‌ایم که در ادامه این گزارش می‌خوانید.
معدنکاری و آسیب به محیط‌زیست
توسعه معدنکاری یکی از اشکال مهم تخریب طبیعت است که معمولا در قلب طبیعت و در بسیاری از زیستگاه‌های بکر نظیر زیستگاه‌های کوهستانی اتفاق می‌افتد که به‌دلیل نیاز به ایجاد دسترسی جاده‌ای به تخریب زیستگاه می‌انجامد.
معدنکاوی به‌طورمستقیم به تخریب پوشش گیاهی و خاک منجر می‌شود، در حقیقت خود به خود اثرات مخرب معدن‌سازی بر زیستگاه‌ها بالا است و متاسفانه بازسازی مناسبی هم پس از اتمام کار معدن انجام نمی‌گیرد، گاهی جاده‌های متعددی برای دسترسی به معادن ایجاد می‌شود که خود آنها آسیب‌زا بوده و در حال حاضر به‌طورهمزمان در بسیاری از نقاط کشور توسعه معدنی در حال رخ دادن است.
شاید در مدت کوتاه متوجه آسیب‌هایی که فعالیت‌های انسانی به محیط‌زیست وارد می‌کند، نباشیم یا خلأهایی را که با نبود نظم در اکوسیستم و طبیعت ایجاد می‌شود، احساس نکنیم، به‌همین‌دلیل بدون توجه به تاثیراتی که فعالیت‌های ما می‌تواند بر نظم طبیعت ایجاد کند، با ایجاد معادن، تخریب زیستگاه، تخریب پوشش گیاهی و... آسیب‌هایی را به طبیعت وارد می‌کنیم که در بلندمدت نتیجه این فعالیت‌ها خود را در قالب سیل، توفان، گردوغبار، گرمایش زمین، تغییرات اقلیمی و کمبود آب نشان می‌دهد.
چالش‌های معادن و محیط‌زیست
عباس جعفری، کارشناس محیط‌زیست در ارتباط با تاثیرات معدنکاری بر محیط‌زیست به صمت گفت: سال‌های بسیاری است که پیگیری اثرات تخریبی معدنکاری بر محیط‌زیست از بزرگ‌ترین کنشگری‌های فعالان محیط‌زیستی کشور به‌شمار می‌رود، به‌طوری‌که تاکنون، فعالان و مسئولان محیط‌زیست، چالش‌ها و مشکلات بسیاری با صاحبان معادن داشته‌اند؛ بیشتر فعالان معدنی، چه در بخش خصوصی و چه دولتی، محیط‌زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع را یک مانع بزرگ و جدی در مقابل توسعه فعالیت‌های معدنی کشور می‌دانند و بر این باورند که معدن و محیط‌زیست جدا از یکدیگر نیستند.
جعفری ادامه داد: به‌مرور زمان هزینه‌هایی که در راستای احیای محیط‌زیست پرداخت می‌شود، می‌تواند بر اقتصاد جوامع انسانی تاثیرات بسیار منفی وارد کند و به سلامت عمومی نیز آسیب برساند. اما از این منظر آن‌طور که باید و شاید، کارشناسان اقتصادی به آن نپرداخته‌اند. البته چنانچه معادن به‌صورت پایدار مدیریت شوند، می‌توانند به توسعه پایدار و کاهش آثار منفی بر محیط‌زیست کمک کنند، اما این شامل بهینه‌سازی فرآیندهای استخراج و بازیافت مواد معدنی می‌شود که ضعف فناوری‌های پیشرفته و تجهیزات به‌روز، کارآیی فرآیندهای استخراج و فرآوری را کاهش داده است.
فعالیت‌های معدنی تحت قوانین
وی گفت: فعالیت‌های معدنی در ایران تحت مجموعه‌ای از قوانین و مقررات هستند که به‌دلیل تعدد معادن و ضعف نظارت به دلایل مختلف از جمله کمبود نیروی انسانی و تجهیزات لازم در اجرا ضعیف عمل کرده‌اند. قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست که مصوب ۱۳۵۳ است،به سازمان حفاظت محیط‌زیست این اختیار را می‌دهد که نظارت بر فعالیت‌های معدنی را به‌منظور حفظ و بهبود محیط‌زیست انجام دهد؛ همچنین قانون معادن مصوب ۱۳۷۷ که چارچوب حقوقی فعالیت‌های معدنی و حقوق بهره‌برداران را مشخص می‌کند، به رعایت مقررات زیست‌محیطی اشاره دارد. آیین‌نامه اجرایی قانون معادن که جزئیات مربوط به مدیریت بهره‌برداری، ارزیابی‌های زیست‌محیطی و الزام به رعایت دستورالعمل‌های محیط‌زیستی را برای صاحبان معادن ارائه می‌دهد و قانون ارزیابی زیست‌محیطی مصوب ۱۳۷۶ که همه پروژه‌های بزرگ، از جمله پروژه‌های معدنی، ملزم به ارزیابی اثرات زیست‌محیطی پیش از اجرا هستند، همگی قوانین نظارتی مطلوبی برای این حوزه هستند که طی یک دهه اخیر بیش از گذشته نهادهای مسئول بر اجرای آنها مصمم شده‌اند. همین موضوع سبب گلایه بیشتر معدنکاران کشور شده است.
وی افزود: سازمان حفاظت از محیط‌زیست، وظیفه نظارت بر رعایت مقررات و تعهدات زیست‌محیطی را در طول بهره‌برداری از معادن دارد و در صورت تخلف، می‌تواند جریمه‌های مختلفی اعمال یا حتی مجوز فعالیت‌های معدنی را لغو کند؛ همچنین سازمان به‌صورت دوره‌ای اجازه دارد پایش‌های محیطی انجام دهد تا اطمینان حاصل کند که فعالیت‌های معدنی موجب آلودگی‌های زیست‌محیطی نمی‌شوند. باید تقویت ارزیابی‌های زیست‌محیطی و نظارت مستمر با دقت و جدیت بیشتری دنبال شود. ترویج فناوری‌های پاک و سازگار با محیط‌زیست می‌تواند به کاهش مصرف انرژی و آلودگی‌ها و مدیریت بهتر پسماندهای معدنی کمک کند.
نگاه اقتصاد محیط‌زیست به فعالیت‌های معدنی
جعفری خاطرنشان کرد: برخی دستورالعمل‌ها به‌میزان کافی به مسائل ایمنی و بهداشت کارگران توجه نداشته یا الزامات اجرایی در این بعد ضعیف است. بنابراین بازنگری، تقویت نظارت و افزایش شفافیت در فرآیندها برای بهبود کیفیت و اجرای دستورالعمل‌های برداشت از معادن در کشور ضروری است. اگر از لحاظ اقتصاد محیط‌زیست به فرآیند استخراج معادن کشور پرداخته شود، عمده فعالیت‌های معادن کشور زیانده خواهند بود؛ نگاه تک‌بعدی به معادن و تنها تمرکز بر جنبه اقتصادی می‌تواند آسیب‌های جدی به محیط‌زیست و اقتصاد کشور در آینده وارد کند، بنابراین با تمرکز به استخراج مواد معدنی به‌عنوان منبع اصلی درآمد، قطعا، اقتصادی آسیب‌پذیر را به‌دنبال خواهد داشت.
بررسی تاریخی عملکرد نهادهای دولتی و مدیریتی در حوزه معدن به‌روشنی نشان می‌دهد که ضعف نظارت کافی بر فعالیت‌های معدنی، منجر به تخلفات زیست‌محیطی، اجتماعی و بهره‌برداری‌های غیرمجاز متعددی در کشور شده، به‌ویژه وزارت صنعت، معدن و تجارت کنونی در برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌های مناسب در این زمینه ضعیف عمل کرده است.
وی گفت: محیط‌زیست محل تلاقی جوامع انسانی، اقتصاد و منابع‌طبیعی است. فعالیت‌های معدنی می‌تواند به جابه‌جایی جمعیت، از بین رفتن فرهنگ‌های محلی و افزایش نابرابری‌های اجتماعی منجر شوند. بسیاری از ایستگاه‌های ارزشمند حیات کشور بر اثر فعالیت‌های معدنی دچار آسیب جدی شده‌اند، کمتر نقاطی از کشور را می‌توان پیدا کرد که فعالیت‌های معدنی در آن مناطق، سبب رشد و اعتلای اقتصادی و اجتماعی شده باشد. بنابراین باید به‌طورجدی به این آسیب‌ها پرداخته شود تا از بروز آسیب‌های بعدی با فعالیت‌های استخراج معادن جلوگیری و تا حد امکان این مسئله مدیریت شود.
ارتباط مستقیم معادن و محیط‌زیست
شوذب جباری، عضو هیات‌مدیره انجمن سنگ ایران در ارتباط با موضوع معدنکاری و توجه به محیط‌زیست به صمت گفت: معدنکاری و محیط‌زیست، ارتباط مستقیم و موثری را با یکدیگر دارند و چنین موضوعی را نمی‌توان انکار کرد. قطعا همه ما وظیفه داریم تا در حفظ محیط‌زیست، تلاش و کوشش کنیم که چنین امری در بحث معادن، باید بیشتر رعایت شود. بقای انسان‌ها و دیگر موجودات کره زمین، بستگی به حفظ محیط‌زیست دارد و معدنکاران همواره در تلاش هستند تا با حفظ محیط‌زیست، فعالیت‌های معدنی و اکتشافی خود را انجام دهند.
جباری ادامه داد: معادن، چالش‌های بسیاری را در گذشته با بحث محیط‌زیست و معدنکاری داشته‌اند. موضوع اصلی، ایجاد شفافیت در مسائل زیست‌محیطی و رابطه آن با معدنکاری است که باید به‌صورت جدی پیگیری شود تا به نتیجه موردنظر برسد. نتیجه آن باید ایجاد راه‌حل پایدار برای طرفین در راستای بهره‌برداری از معادن و مسائل زیست‌محیطی باشد. مورد دیگر، پرداخت جریمه‌های سنگین تخریب محیط‌زیست و منابع‌طبیعی و همچنین دریافت مبلغی به‌عنوان حقوق دولتی به‌صورت ثابت و سالانه از بهره‌برداران معادن در راستای بازسازی مناطق تخریب‌شده محیط‌زیست در بهره‌برداری از معدن است. لازم به ذکر است که این مبلغ به‌صورت‌کامل به سازمان‌های مربوطه پرداخت نشده است.
نگاه درآمدزایی دولت به معادن
وی گفت: متاسفانه در مواقعی، دیده شده که نگاه دولت به معادن، یک نگاه درآمدزایی است که اگر چنین موضوعی ادامه‌دار باشد، مسائل محیط‌زیست و منابع‌طبیعی نادیده گرفته می‌شود و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به زمین و منابع‌طبیعی وارد خواهد شد. موضوع نبود شفافیت، در بسیاری از مواقع، سبب تقابل میان بهره‌بردار و محیط‌زیست می‌شود که نیازمند هستیم چنین امری با جدیت و شفافیت دنبال و اصلاح و قانون مدون تنظیم شود. متاسفانه در این مورد و سایر موارد مشابه، توسعه پایدار و سرمایه‌گذاری در بخش معادن، آسیب بزرگی خواهد دید و سرمایه‌گذاران حاضر به سرمایه‌گذاری در این زمینه نمی‌شوند و در ادامه، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست، آسیب‌های جدی خواهند دید.
وی افزود: موضوع مورد بحث دیگر، تدوین قوانین مدون در این حوزه و ایجاد فضای کسب‌وکار مناسب و سرمایه‌گذاری و استفاده از ظرفیت‌های معدنی و ایجاد معدنکاری سبز توسط بهره‌برداران است که باید به‌درستی انجام گیرد. معدنکاران باید معدنکاری سبز را در دستور کار خود قرار دهند تا آسیب به محیط‌زیست کاهش پیدا کند. معدنکاری سبز، نوع مدرنی از الگوی معدنکاری است که به‌طورفراگیر، کارآیی استخراج منابع و اثرات زیست‌محیطی را مدنظر قرار داده و بیشینه کردن کارآیی معدنکاری (بازیابی منابع)، کمینه کردن آثار زیست‌محیطی و ایجاد توازن و بهینه‌سازی منافع سرمایه‌گذاری و جامعه را دنبال می‌کند. می‌توان اشاره کرد معدنکاری سبز، مجموعه‌ای از روش‌های علمی و فنی برای کاهش اثرات زیانبار محیط‌زیستی معدنکاری در مراحل اکتشاف، استخراج، فرآوری، بهره‌برداری و رهاسازی معادن متروکه است.
جباری خاطرنشان کرد: معدنکاری برای توسعه اقتصادی کشور، خودکفایی و همچنین ایجاد اشتغال، سودهای بسیاری دارد و باید تحت هر شرایطی حفظ و پروتکل‌های آن رعایت شود. معدنکاری و محیط‌زیست در بسیاری از مواقع، نزدیک به یکدیگر شده و نقاط اصطکاک پیدا می‌کنند. در چنین مواردی، طبیعی خواهد بود که محیط‌زیست در اولویت باشد. توجه به محیط‌زیست، لازمه بقای معدن است و هر میزان محیط‌زیست و منابع‌طبیعی سالم‌تری داشته باشیم، معدنکاری به شیوه اصولی‌تر انجام خواهد گرفت. قانون و مقررات تفسیرناپذیر می‌تواند کمک بزرگی برای نزدیکی معادن و محیط‌زیست باشد.
سخن پایانی
آسیب‌هایی را که محیط‌زیست به‌واسطه فعالیت انسانی دیده است، نمی‌توان نادیده گرفت. اصولا تمام فعالیت‌های انسانی می‌تواند سبب تخریب محیط‌زیست شود. معدنکاری یکی از اقداماتی است که به‌طورمستقیم با زمین سر و کار دارد. اگر با رعایت اصول زیست‌محیطی نباشد، می‌تواند آسیب‌های بزرگی را به منابع‌طبیعی وارد کند. آن‌طور که مشخص شد، معدنکاری در کشور با رعایت اصول زیست‌محیطی صورت می‌گیرد و گویا کمترین آسیب را به محیط‌زیست می‌زند. محیط‌زیست، میراث ارزشمندی است که باید برای آیندگان بماند و ما وظیفه داریم در نگهداری آن کوشا باشیم.
