کاهش وابستگی با اتکا به تولید داخل
افغانستان به‌عنوان یک کشور محصور در خشکی، در قلب آسیا واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی، افغانستان را به یک نقطه اتصال مهم میان آسیای میانه، خاورمیانه و جنوب آسیا تبدیل کرده است. افغانستان از نظر تجاری، به‌ویژه برای کشورهای همسایه مانند پاکستان، ایران، چین و هند اهمیت دارد. راه‌های ترانزیتی که از افغانستان عبور می‌کنند، به‌ویژه در زمینه حمل‌ونقل کالاهای وارداتی و صادراتی، می‌توانند نقش حیاتی در رشد اقتصادی ایفا کنند. تجارت و اقتصاد افغانستان همواره تحت‌تاثیر عوامل مختلفی قرار داشته است که شامل موقعیت جغرافیایی، وضعیت سیاسی، امنیتی و فرهنگی می‌شود. پس از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۱، شرایط اقتصادی افغانستان تغییرات قابل‌توجهی داشته است. بسیاری از کشورهای غربی و سازمان‌های بین‌المللی، همکاری خود را با دولت طالبان قطع کرده‌اند که این امر باعث تشدید بحران اقتصادی در افغانستان شده است. بسیاری از پروژه‌های زیرساختی متوقف شده‌اند و سطح زندگی مردم به‌طورچشمگیری کاهش یافته است. با این حال، طالبان نیز به‌دنبال راه‌های جدید برای جلب منابع مالی و تقویت اقتصادی کشور است. یکی از استراتژی‌های طالبان در این زمینه، تقویت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به واردات بوده است.
اقتصاد افغانستان
اقتصاد افغانستان به‌دلیل تاریخچه سیاسی پیچیده، جنگ‌ها و بحران‌های اقتصادی همواره با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده است. از زمان تهاجم‌های خارجی و تغییرات حکومت‌ها تا بی‌ثباتی‌های داخلی، این کشور با چالش‌های متعددی در زمینه رشد اقتصادی، توسعه و رفاه اجتماعی مواجه بوده است. با این حال، افغانستان از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برخوردار است که در صورت مدیریت صحیح می‌تواند به توسعه اقتصادی خود کمک کند. اقتصاد افغانستان طی دهه‌های گذشته تحت‌تاثیر جنگ‌ها، تحریم‌ها، بی‌ثباتی‌های سیاسی و فساد فراگیر قرار داشته است. جنگ‌های داخلی در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، تحولات حکومت‌ها و سپس تسلط طالبان در اواخر دهه ۱۹۹۰، موجب تخریب زیرساخت‌ها، کاهش تولید و توسعه اقتصادی شد. همچنین، در دوران پس از سال ۲۰۰۱، پس از سقوط طالبان، اگرچه کمک‌های بین‌المللی و حضور نیروهای خارجی به اقتصاد افغانستان کمک کرد، اما این کمک‌ها نتواستند اقتصاد افغانستان را به ثبات و رشد پایدار برسانند.
فرصت‌های اقتصادی افغانستان
باوجود چالش‌های ذکرشده، افغانستان دارای ظرفیت‌های اقتصادی فراوانی است که می‌تواند در صورت برنامه‌ریزی درست و بهره‌برداری صحیح از منابع طبیعی و انسانی خود، به توسعه اقتصادی دست یابد.
منابع طبیعی
افغانستان دارای ذخایر غنی معدنی است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که این کشور دارای منابع معدنی باارزشی نظیر طلا، مس، زغال‌سنگ، سنگ‌های قیمتی، نقره و نفت است که می‌توانند به‌عنوان منابع درآمدی مهم برای کشور محسوب شوند. با سرمایه‌گذاری در استخراج و فرآوری این منابع، افغانستان می‌تواند به توسعه اقتصادی خود سرعت بخشد.
کشاورزی و تولید مواد غذایی
کشاورزی بخش مهمی از اقتصاد افغانستان را تشکیل می‌دهد. این کشور دارای زمین‌های حاصلخیز و منابع آبی نسبی است که می‌تواند در تولید محصولات کشاورزی از جمله گندم، برنج، پسته، زعفران، میوه‌ها و سبزیجات نقش مهمی ایفا کند. با بهبود تکنولوژی کشاورزی و مدیریت منابع آبی، می‌توان تولیدات کشاورزی را افزایش داد و به صادرات این محصولات پرداخت و در نتیجه به رشد اقتصادی کمک کرد.
صنایع‌دستی و گردشگری
افغانستان به‌دلیل تاریخ غنی و فرهنگ متنوع خود، دارای ظرفیت بالایی در حوزه صنایع‌دستی و گردشگری است. فرش‌های افغانی، قالی‌های دستباف و مصنوعات چوبی این کشور از معروف‌ترین و باکیفیت‌ترین صنایع‌دستی جهان هستند. همچنین، جاذبه‌های گردشگری تاریخی نظیر شهرهای قدیمی، آثار باستانی و مناظر طبیعی می‌تواند به‌عنوان موتور رشد اقتصادی عمل کند. البته، برای بهره‌برداری از این ظرفیت، نیاز به امنیت و زیرساخت‌های مناسب گردشگری است.
شرکای اصلی تجاری افغانستان
ایران
یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری افغانستان، کشور همسایه ایران است. روابط اقتصادی و تجاری میان این دو کشور به دلیل هم‌مرز بودن و نیازهای مشترک در بخش‌های مختلف از جمله انرژی، کشاورزی و ترانزیت کالا، از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان به افغانستان، کالاهایی مانند مواد غذایی، ماشین‌آلات، مصالح ساختمانی و دارو را به این کشور صادر می‌کند. از سوی دیگر، محصولات صادراتی افغانستان به ایران شامل میوه‌های خشک، مواد معدنی، زعفران و قالی است.
چین
چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان و یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری افغانستان، نقش عمده‌ای در توسعه روابط اقتصادی این کشور ایفا می‌کند. چین نه‌تنها در جایگاه یک شریک تجاری بلکه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در پروژه‌های زیرساختی افغانستان شناخته می‌شود. این کشور به‌ویژه در بخش‌های معدنی و انرژی، سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی انجام داده است. علاوه بر این، چین به افغانستان صادراتی مانند کالاهای الکترونیک، ماشین‌آلات صنعتی و محصولات مصرفی دارد.
پاکستان
پاکستان دیگر همسایه افغانستان است که روابط تجاری گسترده‌ای با این کشور دارد. پاکستان به‌عنوان یکی از شرکای مهم تجاری افغانستان، کالاهایی همچون مواد غذایی، دارو، مصالح ساختمانی و محصولات نساجی را به افغانستان صادر می‌کند. از سوی دیگر، افغانستان نیز محصولات کشاورزی، میوه‌جات و سایر کالاها را به پاکستان صادر می‌کند. باوجود مسائل سیاسی و امنیتی بین این دو کشور، روابط تجاری آنها همچنان اهمیت زیادی دارد.
هند
هند یکی دیگر از شرکای تجاری افغانستان است که در سال‌های اخیر روابط اقتصادی خود را با افغانستان گسترش داده است. هند به‌ویژه در بخش‌های زیرساختی، آموزشی و بهداشتی در افغانستان فعال است. این کشور همچنین یکی از بزرگ‌ترین کمک‌کنندگان به پروژه‌های بازسازی در افغانستان بوده و در سال‌های اخیر صادرات محصولاتش به افغانستان شامل مواد غذایی، دارو، ماشین‌آلات و تجهیزات الکترونیک بوده است. افغانستان نیز به هند محصولات کشاورزی، میوه‌جات خشک، زعفران و قالی صادر می‌کند.
کشورهای آسیای مرکزی
افغانستان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، روابط تجاری قابل‌توجهی با کشورهای آسیای مرکزی از جمله تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان دارد. این کشورها به‌دلیل نزدیکی جغرافیایی و مسیرهای ترانزیتی مشترک، به‌عنوان شرکای مهم افغانستان در صادرات و واردات شناخته می‌شوند. افغانستان از این کشورها انرژی، محصولات معدنی و کالاهای صنعتی وارد می‌کند و در عوض، به آنها محصولات کشاورزی و منابع‌طبیعی خود را صادر می‌کند.
کشورهای اتحادیه اروپا و امریکا
باتوجه به ارتباطات سیاسی و اقتصادی افغانستان با کشورهای غربی، اتحادیه اروپا و ایالات متحده امریکا از جمله شرکای تجاری مهم افغانستان در دهه‌های اخیر بوده‌اند. این کشورها در بخش‌هایی مانند توسعه اقتصادی، کمک‌های بشردوستانه و پروژه‌های زیرساختی فعال هستند. در عین حال، افغانستان نیز از امریکا و اتحادیه اروپا کالاهایی مانند مواد غذایی، پوشاک و تجهیزات پزشکی وارد می‌کند.
کشورهای خلیج‌فارس
کشورهای خلیج‌فارس، به‌ویژه امارات‌متحده‌عربی و عربستان‌سعودی، به‌عنوان شرکای تجاری مهم افغانستان شناخته می‌شوند. این کشورها به‌ویژه در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، تجارت کالاهای مصرفی و انرژی فعال هستند. افغانستان نیز برای تجارت با این کشورها کالاهایی مانند میوه‌های خشک، سنگ‌های قیمتی و قالی صادر می‌کند.
تجارت ایران و افغانستان
براساس تازه‌ترین آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، در ۴ ماه ابتدای ۱۴۰۳ ارزش مبادلات ایران به افغانستان ۷۲۴ میلیون و ۷۵ هزار دلار بوده است در حالی که در مدت مشابه سال گذشته ارزش مبادلات تجاری بین دو کشور ۵۲۳ میلیون و ۸۶۳ هزار دلار بود. در ۴ ماه ابتدای امسال افغانستان رتبه ۵ را در مبادلات تجاری با ایران به خود اختصاص داده است. محصو لات صنعتی، پتروشیمی و صنایع غذایی از جمله کالاهای صادراتی ایران به افغانستان است. همچنین صادرات غیرنفتی ایران به افغانستان توانست بعد از وقفه‌ای که در اوایل تحولات سیاسی در کابل رخ داد، دوباره سیر صعودی به خود بگیرد. صادرات ایران به افغانستان به بیش از ۵۱۷ میلیون دلار رسیده که این میزان، حکایت از افزایش ۳۱درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته را دارد که این میزان، در مقایسه با دوره مشـابه سال گذشـته ۲۳ درصـد در وزن افزایش یافته است.
در سال ۲۰۲۱ میلادی میزان صادرات ایران به افغانستان به 2.5میلیارد دلار رسید، اما در سال ۲۰۲۲ و عمدتا به‌دلیل رخ دادن تحول سیاسی و تغییرات اساسی در حکومت افغانستان، این رقم به یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار کاهش یافت.
منحنی مناسبات تجاری ایران و افغانستان در سال ۲۰۲۳ بار دیگر سیر صعودی به خود گرفت و میزان صادرات ایران به افغانستان به یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار افزایش یافت.
از ابتدای امسال میلادی نیز روند صادرات غیرنفتی ایران به افغانستان به رقم ۳۵۰ میلیون دلار رسیده است که نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۴۱ درصد رشد نشان می‌دهد.
به‌گفته سیدحسن رحیمی‌زاده، مدیر کل گمرک مرزی دوغارون تایباد، ۲۴۶ هزار تن کالا از ابتدای امسال تا پایان تیر از این مرز به افغانستان صادر شد که نسبت به مدت زمان مشابه پارسال ۶۴درصد به لحاظ وزنی افزایش داشته و ارزش کالاهای صادرشده به افغانستان در این مدت ۸۱ میلیون و ۵۲۸ هزار دلار برآورد شده است.
وی بااشاره به ترانزیت کالا به مقصد دوغارون اظهار کرد: در بازه زمانی چهارماهه نخست امسال، ۴۰۰ هزار تن کالا به ارزش 1.5 میلیارد دلار به مقصد دوغارون از سایر کشورها ترانزیت شد که به‌لحاظ وزنی ۱۳۰ درصد و از نظر ارزش ۱۵۰ درصد داشته است.
مدیر کل گمرک مرزی دوغارون تایباد گفت: از ابتدای امسال تاکنون بیش از 5 هزار و ۷۵۶ تن انواع کالا به ارزش 7 میلیون دلار از سمت کشور افغانستان وارد مرز دوغارون شده است.
یکی از مهم‌ترین اقدامات لازم که می‌تواند به افزایش بیش از پیش مبادلات تجاری ایران و افغانستان در سال‌های پیش‌رو بینجامد، توسعه زیرساخت‌ها و بهبود مسیرهای حمل‌ونقل و گذرگاه‌ها و بازارچه‌های مرزی است. توسعه مسیرهای ریلی و جاده‌ای بین دو کشور و تسهیل امور مرزی و گمرکی می‌تواند به جهش مبادلات تجاری دو همسایه منجر شود.
افغانستان به‌عنوان یک کشور همسایه و یک بازار بزرگ مصرف، از اهمیت تجاری ویژه‌ای برای ایران برخوردار است. مردم افغانستان با شناختی که نسبت به انواع کالاها و محصولات ایرانی دارند، از مشتریان علاقه‌مند به محصولات ایرانی به‌شمار می‌روند.
همچنین ایران به‌عنوان یک مسیر ترانزیت می‌تواند یک گذرگاه امن، کوتاه و کاملا اقتصادی برای افغانستان باشد. بندر چهابهار ایران یک مسیر ترانزیت طلایی برای ارتباط تجاری افغانستان با کشورهای مختلف جهان به‌شمار می‌رود.
چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران و یکی از مهم‌ترین بنادر اقیانوسی دنیا بوده از این‌رو خط ریلی چابهار ـ میلک ـ قندهار ـ کابل؛ شاه‌کلید توسعه تجاری ایران و افغانستان است. همچنین مدیریت روند مهاجرت‌های غیرقانونی، تقویت کنترل مرزها، تقویت ثبات و امنیت منطقه‌ای و فراهم کردن زمینه بازگشت مهاجران افغانستانی به کشورشان (توسط حکومت سرپرست افغانستان) نیز می‌تواند از عوامل اثرگذار بر سیر صعودی همکاری‌های تجاری میان دو همسایه باشد.
فرصت‌هایی در تجارت با افغانستان
باوجود چالش‌های زیادی که تجارت در افغانستان با آن روبه‌رو است، چندین فرصت نیز وجود دارد که می‌تواند به توسعه تجاری این کشور کمک کند:
کشاورزی و محصولات طبیعی:
افغانستان به‌دلیل زمین‌های حاصلخیز، می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در منطقه باشد. پسته، زعفران، خشکبار، میوه‌ها و گیاهان دارویی از جمله محصولاتی هستند که در بازارهای جهانی تقاضای زیادی دارند.
ترانزیت کالا
باتوجه به موقعیت استراتژیک افغانستان، این کشور می‌تواند به یک هاب ترانزیتی تبدیل شود. پروژه‌هایی مانند کریدور ترانزیتی چابهار، که افغانستان را به ایران و هند متصل می‌کند و طرح «یک کمربند، یک راه» چین، می‌توانند به تسهیل تجارت منطقه‌ای کمک کنند.
گردشگری
افغانستان با تاریخ و فرهنگ غنی خود، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران خارجی دارد. اگر امنیت و زیرساخت‌های لازم برای گردشگری فراهم شود، این صنعت می‌تواند منبع درآمد خوبی برای افغانستان باشد.
توسعه فناوری
صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در افغانستان در حال رشد است. با سرمایه‌گذاری در این بخش و آموزش نیروی کار متخصص، افغانستان می‌تواند به یک مرکز فناوری در منطقه تبدیل شود.
چالش‌های تجارت در افغانستان
تجارت در افغانستان به دلایل مختلف با چالش‌های زیادی مواجه است:
امنیت
یکی از اصلی‌ترین مشکلات در تجارت افغانستان، بحران‌های امنیتی و جنگ‌های داخلی است. حملات طالبان و گروه‌های تروریستی دیگر، به‌شدت تاثیر منفی بر تجارت و سرمایه‌گذاری در کشور داشته است.
زیرساخت‌های ناکافی
نبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و فناوری‌های ارتباطاتی، باعث شده است که هزینه‌های تجارت در افغانستان بسیار بالا باشد. این امر مانع از رقابت‌پذیری کالاهای افغانستان در بازارهای بین‌المللی می‌شود.
فساد
فساد اداری و حکومتی در افغانستان یکی دیگر از موانع اصلی تجارت در این کشور است. فساد باعث افزایش هزینه‌ها، کاهش اعتماد تجار و سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی و تشویق به فعالیت‌های غیرقانونی می‌شود.
مشکلات بانکی و مالی
سیستم مالی افغانستان نیاز به اصلاحات جدی دارد. بسیاری از بانک‌ها با مشکلات نقدینگی و اطمینان مواجهند و این می‌تواند موجب دشواری در تامین اعتبار برای تجارت و سرمایه‌گذاری در کشور شود.
سخن پایانی
تجارت در افغانستان باوجود ظرفیت‌های فراوان، تحت‌تاثیر چالش‌های امنیتی و زیرساختی قرار دارد. برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها، لازم است که دولت افغانستان به‌دنبال اصلاحات اساسی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی باشد. همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای نیز می‌تواند نقش مهمی در توسعه تجارت و اقتصاد این کشور ایفا کند.
