ایران در مقام میزبان نیست
بیش از ۴ دهه، به افزایش سهم گردشگری در اقتصاد کشور پرداختیم، اما تا امروز اتفاق خاصی در این زمینه رخ نداده که این نشان می‌دهد عزم مسئولان برای حل معضلات این صنعت جزم نشده است.
درآمدزایی و ارزآوری از محل جذب گردشگر به یکی از فاکتورهای مهم رشد اقتصادی در کشورها تبدیل شده است؛ به‌عبارت دیگر از مزیت و ظرفیت گردشگری می‌توان برای ایجاد توازن منطقه‌ای و دستیابی به توسعه پایدار بهره گرفت، اما در ایران چندان به درآمدزایی از این محل پرداخته نشده و آمارها نشان می‌دهد مجموع درآمدهای ارزی گردشگران خارجی در ایران حدود ۳ میلیارد دلار بوده که این عدد نسبت به کشورهای منطقه از جمله ترکیه و امارات بسیار ناچیز است. کارشناسان بر این باورند که گردشگری در ایران جزو اولویت‌های نظام نیست و معمولا با ریزش درآمدهای نفتی مسئولان به این نتیجه می‌رسند که از گردشگری غافل شده‌اند.
نقش ناچیز گردشگری در اقتصاد
سید محمد بهشتی شیرازی، عضو پیشین شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با صمت با اشاره به سهم ناچیز صنعت گردشگری در اقتصاد کشور، گفت: بیش از ۴ دهه، به افزایش سهم گردشگری در اقتصاد کشور پرداختیم، اما تا امروز اتفاق خاصی در این زمینه رخ نداده که این نشان می‌دهد عزم مسئولان برای حل معضلات این صنعت جزم نشده است.
وی با بیان اینکه گردشگری یکی از ظرفیت‌های جدی در پهنه کسب درآمد تلقی می‌شود، خاطرنشان کرد: نظام مدیریتی و برنامه‌ریزی در حوزه گردشگری جدی نیست و نمی‌توان متولیان این امر را به‌عنوان مقصران اصلی عقب‌ماندگی در این بخش معرفی کرد. به‌نظر می‌رسد برای برون‌رفت از چالش‌های پیش روی این صنعت اراده وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کافی نیست و مراتب بالاتری، باید در این زمینه ورود کنند که متاسفانه این همت در کشور شکل نگرفته است.
بهشتی شیرازی با اشاره به غفلت از صنعت گردشگری در مقایسه با دیگر صنایع، ادامه داد: حساسیت‌ها در ایران نسبت به گردشگری زیاد نیست. اگر در یک بازه زمانی یک‌ماهه ۲ بشکه از حجم فروش نفت ریزش کند، بسیاری از مسئولان معترض می‌شوند و زمینه‌ها را برای افزایش و تشویق تولید فراهم خواهند کرد اما در نقطه مقابل همتی جدی برای رونق صنعت گردشگری شکل نگرفته و باوجود تقلیل تعداد مسافران خارجی، اتفاق خاصی رخ نمی‌دهد.
نقش تحریم‌ها در جذب گردشگران خارجی
عضو پیشین شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری با تاکید بر اینکه امکان وضع ممنوعیت در گردشگری داخلی وجود ندارد، گفت: تحریم‌های بین‌المللی در کاهش حجم گردشگران بی‌تاثیر نیست. تجربه نشان می‌دهد بعد از امضای برجام بخش قابل‌توجهی از ظرفیت هتل‌ها در ایران رزرو شدند و این نشان می‌داد تحریم‌ها فاکتور مهمی در جذب گردشگران تلقی می‌شوند.
به‌گفته وی در دوره شیوع بیماری کرونا حجم گردشگری در تمام دنیا تقلیل پیدا کرد و این موضوع امری عمومی بوده و منحصر به کشور ما نبود. با اتمام همه‌گیری این بیماری، بسیاری از کشورها مانند ترکیه در جذب گردشگر با قدرت بیشتری وارد عمل شدند، اما در ایران هنوز همت واقعی برای جذب گردشگران در مسئولان تصمیم‌گیرنده ایجاد نشده است.
بهشتی شیرازی سهم گردشگردی در اقتصاد ایران را ناچیز دانست و افزود: پیش از هر چیز باید دید صنعت گردشگردی در ایران چگونه تعریف شده است؟ ایران در حوزه فرهنگی برای گردشگران جذابیت دارد، اما در زمینه گردشگری خوشگذارنی صاحب‌امتیاز نیستیم. کسانی‌که با عملکردشان مانع رونق گردشگری در کشور می‌شوند، این ذهنیت را دارند که رونق گردشگری عیاشی خواهد آورد، این در حالی است که کمترین سود در صنعت گردشگری افزایش درآمد ارزی و بیشترین سود توسعه دیپلماسی عمومی است.
این کارشناس گردشگری با اشاره به پیامدهای رونق گردشگری در ایجاد تصویر درست از ایران واقعی، ادامه داد: بی‌تردید جذب گردشگر درآمد ارزی ما را افزایش خواهد داد و به رونق گردشگری، اصلاح تصویر ایران و توسعه مناسبات ما با جهان کمک خواهد کرد. نظام نگاه به صنعت گردشگری منحصر به درآمد اقتصادی است؛ آن هم اقتصاد زودبازده.
گردشگری، اولویتی بعد از نفت
بهشتی شیرازی تاکید کرد: زمانی‌که درآمدهای نفتی در ایران ریزش می‌کند، مسئولان به این نتیجه می‌رسند که از گردشگری غافل شده‌اند و باید برای رشد این بخش برنامه‌ریزی کنند؛ اما این تعارفات بی‌معنی است و برخی عامدانه تلاش دارند که گردشگری در ایران رونق پیدا نکند. وی با تاکید بر اینکه حاصل برنامه‌ریزی در زمینه توسعه گردشگری در خیابان فردوسی تهران و میدان نقش‌جهان اصفهان عینیت پیدا می‌کند، افزود: نتیجه برنامه‌ریزی‌ها را باید در عمل مشاهده کرد؛ صرف اینکه اعلام شود در یک حوزه موفق شده‌ایم نمی‌تواند قانع‌کننده باشد و به نتایج مثبت ختم شود. متاسفانه در بخش گردشگری به شعار بسنده کرده‌ایم. عضو پیشین شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری در پایان بیان کرد: وقتی گردشگری در کشور رونق پیدا کند، به‌طور طبیعی مسیرها برای توسعه زیرساخت‌ها هموار خواهد شد. تا زمانی‌که تعداد گردشگر در کشور کم است، لزومی برای سرمایه‌گذاری و سروسامان دادن فرودگاه‌ها وجود ندارد. ورود گردشگران به‌طور طبیعی زیرساخت‌ها را توسعه می‌دهد؛ همان‌گونه که وجود ظروف گرانقیمت در یک خانه زمانی موضوعیت پیدا می‌کند که مهمان به آن خانه رفت‌وآمد داشته باشد؛ به‌عبارت دیگر تردد مهمان به‌طور طبیعی صاحبخانه را ملزم به تجهیز می‌کند تا نیازهای مهمانان پاسخ داده شود، اما متاسفانه ایران هنوز در مقام میزبان مستقر نشده است.
سهم گردشگری در تولید ناخالص ملی
رحیم یعقوب‌زاده، مدیر مرکز گردشگری علمی-فرهنگی دانشجویان جهاد دانشگاهی در گفت‌وگو با صمت، ضمن مقایسه سهم گردشگری در اقتصاد ایران با سایر کشورهای دنیا، گفت: میانگین سهم گردشگری در تولید ناخالص ملی ایران حدود ۶.۴ درصد است که این عدد در مقایسه با سایر کشورهای جهان بسیار ناچیز تلقی می‌شود، چراکه سهم گردشگری در تولید ناخالص ملی سایر کشورهای جهان به حدود ۱۰.۵درصد رسیده است.
این کارشناس گردشگری ادامه داد: گردشگری باوجود جاذبه‌های متنوع و ظرفیت‌های بسیار ایران نتوانسته سهم قابل‌توجهی در اقتصاد داشته باشد. به‌نظر می‌رسد مشکل ایجادشده در این صنعت ریشه‌ای است و نمی‌توان شخص یا نهادی خاصی را به‌عنوان مقصر اصلی این ضعف‌ها معرفی کرد؛ واقعیت این است که برای توسعه گردشگری باید اراده جدی ایجاد و این مهم به اولویت اصلی دولت تبدیل شود.بنا به اظهارات این کارشناس، متاسفانه در ایران توسعه صنعت گردشگری در حد حرف و شعار باقی مانده و جزو اولویت‌های حاکمیتی نیست و در عرصه عمل این مهم چندان جدی گرفته نمی‌شود.
نویسنده کتاب اقتصاد گردشگری با تاکید بر اینکه اعتقادی به گردشگری و توسعه این صنعت شکل نگرفته، گفت: به نظر می‌رسد درآمدزایی از حوزه گردشگری به باور مسئولان تبدیل نشده، زیرا شاهد افزایش سرمایه‌گذاری دولتی در این بخش نیستم. علاوه بر سرمایه‌گذاری دولتی باید حمایت از بخش خصوصی فعال در این عرصه افزایش یابد و زمینه‌ها برای ورود و بالندگی بخش خصوصی در این بخش فراهم شود.
وی با اشاره به سهم بالای گردشگری در درآمد ارزی، تصریح کرد: از ۲۰۲۲ تا امروز حدود ۱۰۰ هزار گردشگر خارجی وارد ایران شد که مجموع درآمد ارزی این گردشگران حدود ۳ میلیارد دلار بوده است. برخی آمارها نشان می‌دهد هر گردشگر ۹۵۰ تا هزار و ۱۰۰ دلار ارز با خود می‌آورد. واقعیت این است که عمده گردشگرانی که وارد ایران می‌شوند از کشورهایی مانند عراق، جمهوری آذربایجان (باکو) و... هستند و این گردشگران هزینه چندانی هم در سفرهای خود نمی‌کنند و هزینه رفت‌وآمد آنها حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ دلار تمام می‌شود.به‌گفته این کارشناس گردشگری، درآمد ارزی امارات متحده عربی از محل گردشگری سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار و درآمد ترکیه حدود ۴۵ میلیارد دلار است.
ریزش گردشگران خارجی
یعقوب‌زاده با اشاره به عقب‌ماندگی ایران به نسبت کشورهای همسایه، تصریح کرد: گردشگری در عربستان دیگر منحصر به گردشگری مذهبی نیست و آنها از طریق فوتبال و ساخت شهرهای مدرن تلاش دارند توریسم را به کشور خود بکشانند. این موضوع بیانگر این مهم است که اگر در گذشته دامنه گردشگری مذهبی بود، امروز ابعاد وسیع‌تری پیدا کرده است.
وی با تاکید بر اینکه باید سهم بخش خصوصی در توسعه و رونق صنعت گردشگری افزایش پیدا کند، افزود: به‌نظر می‌رسد بدون حمایت‌های دولتی نمی‌توانیم بخش خصوصی پرتوانی داشته باشیم، زیرا آنها توان رقابت با شرکت‌های دولتی و خصولتی را ندارند. شرکت‌های دولتی از حمایت‌هایی چون معافیت‌های مالیاتی و تخصیص بودجه‌های کلان برخوردارند، اما چنین حمایت‌هایی متوجه بخش خصوصی نمی‌شود.
مدیر مرکز گردشگری علمی-فرهنگی دانشجویان جهاد دانشگاهی ادامه داد: بخش خصوصی برای رقابت به حمایت، برنامه‌ریزی و نظارت نیاز دارد. یک سال بعد از کرونا کشورهایی مانند ترکیه، قطر، بحرین و عربستان توانستند ریزش گردشگران خارجی به کشور خود را جبران و در یک بازه زمانی کوتاه‌مدت زمینه‌های احیای این صنعت را فراهم کردند و تعداد گردشگران خارجی این کشورها به‌شدت افزایش پیدا کرد، اما در ایران میزان ورود گردشگر خارجی هنوز به رقم قبل از کرونا نرسیده است.
یعقوب‌زاده در پاسخ به این پرسش که آیا تحریم‌ها در کاهش ورود گردشگر به ایران نقش داشتند؟ گفت: لغو تحریم و تحریم نقش موثری در جذب و دفع گردشگران خارجی ایفا می‌کند. متاسفانه در شرایط تحریمی به‌دلیل مدیریت ناکارآمد نتوانستیم از ظرفیت‌ها حداقل بهره را ببریم. همچنین رفع تنش‌های سیاسی بین ایران و عربستان و روابط خوب ما با چین به جذب گردشگر از این کشورها منجر نشد.
وی در پایان با طرح این پرسش که چرا در حوزه گردشگری اتفاق خاصی رخ نداد؟ گفت: صنعت گردشگری جزو اولویت‌های مدیریتی مسئولان ارشد نبود. اگر می‌خواهیم در این زمینه موفق شویم باید روابط خود را با سایر کشورها بهبود ببخشیم و این صنعت را به‌گونه‌ای مدیریت کنیم که تحریم‌ها حداقل دامن‌گیر این حوزه نشود، اما متاسفانه برای کاهش تبعات تحریمی اقدامی انجام نداده‌ایم.
سخن پایانی
توسعه صنعت گردشگری برای کشورهای درحال توسعه که با معضلاتی چون نرخ بیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک‌محصولی مواجهند، از اهمیت فراوانی برخوردار است، اما در ایران این مهم چندان جدی گرفته نشده است. ایران بیشتر مقصد مسافرت گردشگران عراق و جمهوری آذربایجان است که این مسافران ارز قابل‌توجهی با خود به ایران نمی‌آورند و مسافرت خود را با ۳۰۰ تا ۳۵۰ دلار تمام می‌کنند؛ از این رو ارزآوری با اتکا به این کشورها چندان قابل‌توجه نیست. کارشناسان بر این باورند که لغو تحریم‌ها می‌تواند در جذب گردشگران خارجی موثر باشد، اما ضعف‌های مدیریتی در دوره تحریم باعث شد حتی نتوانیم از امکان‌های حداقلی خود در این دوره بهره بگیریم.
