اهمیتی که نیروی انسانی در رشد و شکوفایی اقتصاد کشور دارد، برکسی پوشیده نیست و دولت باید بتواند با فراهم کردن بسترهای مناسب، توجه به نیروی انسانی را در دستورکار قرار دهد. معادن کشور، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی هستند که به‌طورمستقیم با نیروی انسانی سر و کار دارند، اما توجهی به سرمایه انسانی نمی‌شود. همین امر سبب شده است تا بسیاری از افراد شاغل در معدن، تصمیم به مهاجرت گرفته و به کشورهای اطراف برای کار بروند.

تعریف و مفهوم سرمایه انسانی

سرمایه انسانی، به زبان ساده به هر چیزی غیر از سرمایه فیزیکی از قبیل اموال، تجهیزات و سرمایه مالی گفته می‌شود. سرمایه انسانی در واقع یک مفهوم اقتصادی است و از دو واژه «سرمایه» و «انسان» تشکیل شده است. سرمایه انسانی عبارت است از: ذخیره دانش، مهارت، صلاحیت و توانایی‌هایی که عمدتا از طریق آموزش کسب می‌شوند و بر کیفیت کار تاثیر مثبت می‌گذارند و ارزش اقتصادی آن را در بازار کار افزایش می‌دهند. براساس نگرش مدیریتی، سرمایه انسانی، منبع تجاری یا دارایی است که از ارزش بازار شکل می‌گیرد.

نگرش اقتصادکلان، سرمایه انسانی را به‌عنوان یکی از فاکتورهای تولید می‌بیند، به این ترتیب در منابع رشد اقتصادی، مفهوم سرمایه انسانی با توسعه دانش اقتصادی مرتبط است. تئوری‌های جدید رشد اقتصادی سرمایه انسانی را به‌عنوان مجموع مهارت‌های کسب‌شده و ذاتی فردی شخصیت می‌بخشد. آرمسترانگ سرمایه انسانی را در جایگاه دانش و مهارت‌هایی که فردیت را خلق می‌کند و به‌کار می‌گیرد، معرفی می‌کند.

بسیاری از پژوهشگران و کارشناسان مدیریت و بهره‌وری اعتقاد دارند که دستیابی یک کشور به سطح بالایی از بهره‌وری، منوط به داشتن سازمان‌ها و بنگاه‌هایی است که به‌اندازه کافی، توانایی رقابت‌پذیری، سودآوری مناسب و ایجاد ارزش‌افزوده بالا داشته باشند. برای ایجاد چنین سازمان‌هایی، وجود انسان‌های بهره‌ور ضروری است.

 

بسیاری از کارشناسان مجرب، بازنشسته شده‌اند

بهروز برنا، کارشناس حوزه معدن در ارتباط با وضعیت اکتشافات معدنی و نبود نیروی متخصص در این زمینه به صمت گفت: نبود نیروی انسانی متخصص و جوان باعث شده است تا فرآیندهای اکتشافی با کندی مواجه شوند؛ بسیاری از کارشناسان مجرب بازنشسته شده‌اند و انتقال دانش میان نسل‌ها به‌خوبی انجام نگرفته است. همچنین تجهیزات به‌روز اکتشافی مانند ژئوفیزیک هوایی نیاز به نوسازی دارد؛ برای مثال، موتور تنها هلی‌کوپتر سازمان زمین‌شناسی از کار افتاده و به‌دلیل تحریم‌ها امکان تامین تجهیزات جدید محدود است.

برنا ادامه داد: ایران دارای تنوع قابل‌توجهی از مواد معدنی و شانس بالایی برای اکتشاف موفق است، بنابراین اگر مدیریت معادن در قالب یک وزارتخانه مستقل و چالاک‌تر صورت گیرد، بازخورد بهتری حاصل می‌شود؛ تجربه دوره وزارت معادن و فلزات نشان داده که ساختار متمرکزتر در این حوزه موفق‌تر عمل کرده است. اهمیت ایجاد توازن میان عرضه و تقاضای نیروی انسانی متخصص را نباید نادیده گرفت. در شرایط کنونی، نه‌تنها تعداد کارشناسان کم شده، بلکه دانش و تجربه نیز از دست رفته، بنابراین لازم است باید مکانیزمی طراحی شود که نیروهای متخصص تربیت شوند و تجارب قدیمی‌ها را منتقل کنند.

مقررات فعلی باید بازنگری شود

وی گفت: مقررات فعلی باید بازنگری شود، به‌ویژه درباره اکتشاف مواد استراتژیک. اگر مدیران بالادستی تخصص لازم را نداشته باشند، تصمیمات غیرکارشناسی موجب کند شدن یا بسته شدن مسیر کارشناسان می‌شود که برای بهبود وضعیت، نگاه تخصصی و چابک‌سازی ساختارها ضروری است. سیستم آموزش دانشگاهی نمی‌تواند نیروی ماهر در بخش معدن را به بازار کار این حوزه تحویل بدهد و هر مجموعه‌ای باید با اتخاذ نگاه طولانی‌مدت، درصدد تربیت نیروی انسانی در سطح مدیریت باشد.

وی افزود: بی‌توجهی به ایجاد انگیزه و آموزش برای تربیت نیروی انسانی متخصص، دانشگاه‌ها را با خالی ماندن صندلی‌های این رشته‌ها مواجه کرده است؛ این وضعیت خطرناک خواهد بود و در آینده مجبوریم برای ساده‌ترین امور معدنی نیز، به متخصصان خارجی و چشم‌آبی‌ها متکی باشیم.

 

۱۰ سال آینده نیروی متخصص نخواهیم داشت

رضا بسطامی، رئیس سازمان نظام‌مهندسی معدن ایران گفت: انتظار جامعه غیرمعدنی از جامعه معدنی بیشتر شده و هیچ کمکی به این حوزه نمی‌کند. آمارهای ارائه‌شده در این نشست، نشان می‌دهد این وضعیت زنگ خطری برای بخش معدن است.

بسطامی با بیان اینکه انتظار جامعه غیرمعدنی از جامعه معدن بالاست، افزود: دستگاه‌های ماده ۲۴ قانون معادن بلای جان معدن شده است. ۴ درصد سطح کشور، فعالیت معدنی انجام می‌شود که ۳.۳ درصد پروانه اکتشاف دارند و در واقع ما یک درصد امکان بهره‌برداری داریم. از طرفی می‌گویند ۸۱ نوع ماده معدنی داریم و ۶۰ تا ۸۰ تن ذخیره داریم. برای هدف‌گذاری رشد ۱۳درصدی در برنامه هفتم توسعه با سازمان نظام مهندسی معدن مشورت نشد.

وی ادامه داد: عملیات معدنی از شناسایی تا استخراج و فرآوری ادامه دارد و هزینه سرمایه‌گذاری در سطوح پیشرفته‌تر پایین می‌آید. بیشترین ریسک در اکتشاف است. الان هم با همین مشکل معادن روبه‌رو هستیم.

بسطامی همچنین بااشاره به ناوگان حوزه معادن، اظهار کرد: سن۴۲ درصد ناوگان معادن ۲۰ سال به بالاست و امکان واردات سخت است. در کشور سالی هزار درخواست پروانه اکتشاف داده و ۵۰۰ گواهی کشف صادر می‌شود.

رئیس سازمان نظام‌مهندسی معدن ایران درباره منابع انسانی هم گفت: منابع انسانی ما، هر سال نسبت ‌به‌ سال قبل پیرتر می‌شود و 3 دسته نیروی کار یعنی کارگر، تکنسین و کارشناس همه در حال پیر شدن هستند. از این نیروها ۴۲درصد بین ۳۰ تا ۴۰ ساله هستند. اگرچه جذب نیرو در حوزه معدن بیشتر است،اما به این حوزه علاقه نشان نمی‌دهند. باید رسانه‌ها به این حوزه توجه کافی نشان دهند. ۱۰ سال آینده حوزه معدن با کمبود نیروی متخصص نیز روبه‌رو خواهد بود.

 

معدنکاری یکی از بحث‌های مهم اقتصاد کشور است

رضا جدیدی، مدیر برنامه‌ریزی و فناوری و بودجه سازمان زمین‌شناسی در ارتباط با نیروی انسانی کارآمد در فعالیت‌های معدنی به صمت گفت: معدنکاری یکی از بحث‌های مهم اقتصاد کشور است که به نیروی انسانی متخصص و فعال وابسته است. در این رابطه هرچند فناوری و تکنولوژی جدید ظهور کرده است و می‌تواند اقداماتی که بشر تاکنون انجام داده را به شیوه‌ای اصولی‌تر و بهتر عملیاتی کند، اما در حوزه معدن و زمین‌شناسی، مسائل زیست‌محیطی، مهندسی، اکتشاف و… به نیروی انسانی وابسته و نیازمند بهره‌گیری از نیروی انسانی برای پیمایش‌های صحرایی خواهیم بود. چنین موضوعی در حالی است که طی سال‌های اخیر، نیاز مطالعات اکتشافی با نیروی انسانی متخصص را به‌دلیل ضعف پشتیبانی و ضعف نظام برنامه‌ریزی از دست داده‌ایم که اتفاق خوشایندی نیست.

وی گفت: تبلور نیروی انسانی متخصص، از دانشگاه‌ها شکل می‌گیرد، اما متاسفانه طی سال‌های گذشته، دانش‌آموختگان رشته گرایش‌های زمین‌شناسی، جغرافیا و معدن در کلیه گرایش‌ها حدود ۵۴ درصد افت کرده‌اند. بنابراین امروز، بخش بالایی از نیروی انسانی متخصص خود را از دست داده‌ایم. این نکته دارای اهمیت است که اوج معدنکاری و فعالیت‌های زمین‌شناسی که در سال‌های قبل‌تر داشته‌ایم هم، امروز به نصف رسیده است.

شاهد مهاجرت قشر تحصیلکرده هستیم

وی افزود: در رابطه با وضعیت بدنه بخش‌خصوصی کشور، باید اشاره کرد که امروز ظرفیت شرکت‌های مهندسی مشاور از نظر کمیت و کیفیت، وارد روند کاهشی شده است. این محدودیت‌ها باعث شده است که در مناقصه‌های دولتی هم این بخش نتواند فعال باشد و عملا مناقصه‌ها و برون‌سپاری خدمت هم نتواند برای این شرکت‌ها به‌شکل مناسبی صورت بگیرد. مدتی است که شاهد افزایش آمار مهاجرت دانشجویان رشته معدن هستیم و در ۳ سال اخیر، پدیده مهاجرت در رشته‌های مختلف، وارد روند افزایشی شده است؛ به‌صورتی‌که از مهاجرت فردی به مهاجرت گروهی تبدیل شده است. در بخش زمین‌شناسی اکتشاف هم، چنین پدیده‌ای را شاهد هستیم. دیده می‌شود که دانشجویان به کشورهایی که در همسایگی ما هستند و تازه فعالیت‌های معدنی را آغاز کرده‌اند، می‌روند؛ چراکه آینده کاری خود را بهتر از ماندن در ایران می‌بینند.

جدیدی خاطرنشان کرد: وقتی نیروی انسانی متخصص را از دست می‌دهیم، ناچار می‌شویم که برای انجام فعالیت‌ها از نیروی خارجی استفاده کنیم. با این وجود که در رشته‌های دیگر از جمله پزشکی شاهد ورود پزشک خارجی به کشور بوده‌ایم. در حال‌ حاضر، در مرحله‌ای قرار گرفته‌ایم که در برخی گرایش‌های معدنی، به ورود خدمات فنی ـ مهندسی نیازمند شده‌ایم.. در این میان، می‌توان به وضعیت بخش دولتی اشاره کرد. در بخش دولتی طی برنامه ششم توسعه که از 1396تا ۱۴۰۲ تمدید شده بود، ما صرفا در سازمان زمین‌شناسی نزدیک به ۱۸۰نفر بازنشسته یا ترک خدمت داشته‌ایم و این موضوع در حالی است که به‌ازای آن، نتوانسته‌ایم نیرویی جذب کنیم. این موضوع به این معنی است که بدنه هزار و 300 نفری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در یک برنامه ۵ساله توسعه کشور، نزدیک به ۲۰ درصد نیروی خود را کاهش داده و این وضعیت ترمیم هم نخواهد شد. در نتیجه شاهد آن هستیم که نیروی انسانی متخصص را در بخش دولتی و خصوصی از دست داده‌ایم.

جدیدی ادامه داد: با اینکه در مجموعه‌های دانش‌بنیان، افرادی متخصصی حضور دارند که ایفای نقش می‌کنند، اما نیاز کشور بیشتر از این رقم است. بنابراین، باید تا دیر نشده به فکر ترمیم و برنامه‌ریزی در حوزه نیروی انسانی باشیم. البته مجوزهای جدیدی در سازمان اداری استخدامی کشور طراحی شده و به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی تحویل داده شده است و در حال ‌حاضر منتظر تامین اعتبار آن از طرف سازمان برنامه بودجه کشور هستیم. ایران با داشتن یک‌ درصد جمعیت جهان، دارای ۷ درصد ذخایر معدنی جهان است که بر همین اساس منابع عظیم زیرزمینی، موقعیت استثنایی جغرافیایی میان شرق و غرب و شمال و جنوب، بازار بزرگ ملی، بازار بزرگ منطقه‌ای با داشتن ۱۵ همسایه و ۶۰۰ میلیون جمعیت، سواحل دریایی طولانی، حاصلخیزی زمین با محصولات متنوع کشاورزی و باغی، اقتصاد بزرگ و متنوع بخش‌هایی از ظرفیت‌های کشور است که دست‌نخورده باقی ‌مانده است.

 

سخن پایانی . . . .

نیاز است تا کارفرمایان در تمام بخش‌های کشور، قدر نیروی انسانی را دانسته و در راستای ارتقای آنها تلاش کنند. وجود نیروی انسانی کارآمد و متخصص، در تمام بخش‌های کشور لازم و ضروری است. نقش نیروی انسانی در معادن کشور، پررنگ‌تر از سایر حوزه‌های اقتصادی کشور است و معدنکاری به‌طورمستقیم با نیروی انسانی سر و کار دارد. یکی از بزرگ‌ترین دلایلی که حوزه معدن، نیروی انسانی را از دست می‌دهد، نبود توجه به کارگران معدن است. بسیاری از کارگران معدن، به‌علت فراهم نبودن بستر مناسب، تصمیم به مهاجرت می‌گیرند که چنین امری برای کشور، اتفاق ناخوشایندی است.