در شرایط کنونی که در حوزه‌های گوناگون اقتصاد با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستیم، یکی از ظرفیت‌هایی که می‌توان در راستای بهبود این وضعیت از آنها بهره گرفت، شرکت‌های دانش‌بنیان است که به نوعی بسترساز توسعه هستند. دولت سیزدهم نیز از این ظرفیت غافل نبوده و در این راستا همواره برنامه‌هایی را به‌ویژه برای بخش اقتصاد و صنعت کشور مدنظر داشته است. در اواسط آبان ماه امسال عباس علی‌آبادی، وزیر صنعت، معدن و تجارت در نامه‌ای به مدیران کل صمت سراسر کشور، نسبت به تعیین اولویت‌ها و برنامه‌های توسعه در حوزه‌های مختلف صنعتی با رویکرد حمایت از صنایع دانش‌بنیان تاکید کرد. احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد نیز به تازگی بر دو موضوع ایجاد بانک تخصصی و همچنین تقویت صندوق نوآوری و شکوفایی به موازات یکدیگر برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تاکید کرد تا در این راستا برنامه‌های حمایتی و توسعه‌ای ویژه‌ای دنبال شود. بر این اساس، سیاست‌های حمایتی و تشویقی از دانش‌بنیان‌ها برای ورود به عرصه صنعت انجام می‌شود تا با رغبت بیشتری بتوانند چالش‌ها صنعتگران را برطرف کنند و منجر به عرضه محصولات رقابت‌پذیر در جامعه شوند. در این میان، سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی، جزو حیاتی استراتژی صنعتی کشور است که شامل همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ برای پیاده‌سازی بومی‌سازی و توسعه بخش صنعتی مبتنی بر دانش و فناوری خواهد شد. در این گزارش صمت نظر کارشناسان را درباره این سازکار جویا شده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

بومی‌سازی تحت مکانیسم «تولید بار اول»

سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی، جزو حیاتی استراتژی صنعتی کشور است که شامل همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ برای پیاده‌سازی بومی‌سازی و توسعه بخش صنعتی مبتنی بر دانش و فناوری خواهد شد. این سازکار در قانون جهش تولید دانش‌بنیان تقویت و مجوز ترک تشریفات برای همه پروژه‌های تعریف‌شده ذیل تولید بار اول اعطا شد. بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک تحت سازکار تولید بار اول منجر به صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی در کشور شده و نقش مهمی در خنثی کردن تحریم‌های صنعتی ایفا کرده است. تحریم‌ها همیشه علیه کشورمان وجود داشته و تحریم‌کنندگان به‌دنبال تشدید هر چه بیشتر آنها در طول سالیان گذشته بوده‌اند. از سال ۱۳۹۰ تحریم‌ها وارد فاز جدیدی شد و اعمال‌کنندگان تحریم‌ها در چندین مسیر به‌دنبال ضربه‌زدن به اقتصاد ایران بودند. آنها از وابستگی ما به تجهیزات استراتژیک و گلوگاهی استفاده کردند و با تحریم این بخش‌ها توانستند ضربه‌های سنگینی به اقتصاد کشور وارد کنند. در این راستا البته دو روش دور زدن تحریم‌ها و رفع آنها از طریق مذاکره به اجرا گذاشت شد که نتیجه‌ای نداشت. دولت سیزدهم به فکر مقابله هدفمند با تحریم‌ها افتاد. در این ارتباط، اتکا بر توان داخلی و اعتماد به نخبگان و نیروی انسانی کشور مدنظر قرار گرفت. برای عملیاتی‌سازی این ایده نیاز به استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیانی کشور احساس شد.

در گذشته تولید بار اول ذیل شورای‌عالی امنیت ملی شکل گرفته بود و قانون پشتیبان نداشت. با پیگیری معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری و در قالب ماده ۱۰ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، آیین‌نامه اجرایی برنامه تولید بار اول توسط دولت ابلاغ شد تا در ادامه دانش‌بنیان‌ها با یک پشتوانه بسیار قوی قانونی توانستند محصولات بومی‌سازی شده خود را به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی عرضه کنند. سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی به فرآیند تولید یک محصول یا فناوری جدید برای نخستین‌بار در کشور اشاره دارد که شامل همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ کشور با هدف بومی‌سازی و توسعه بخش صنعتی مبتنی بر دانش و فناوری است. یکی از دلایل اصلی اهمیت سازکار تولید بار اول این است که امکان بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک را فراهم می‌کند. بومی‌سازی فرآیند انطباق یک محصول یا فناوری برای برآوردن نیازهای است. با بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک، ایران می‌تواند وابستگی خود به واردات را کاهش دهد و در صنایع کلیدی خودکفا شود. سناریوی پیاده‌سازی بومی‌سازی شامل چندین مرحله است. اول، شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ برای شناسایی تجهیزات و فناوری‌های خاص که نیاز به بومی‌سازی دارند، همکاری می‌کنند. این موضوع می‌تواند شامل هر چیزی از تجهیزات ساخت پیشرفته گرفته تا راه‌حل‌های نرم‌افزاری پیشرفته باشد. پس از شناسایی تجهیزات و فناوری‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ همکاری نزدیکی دارند تا تغییرات و سازگاری‌های لازم را اعمال کنند. یکی از چالش‌هایی که در تولید اول یک سازکار وجود دارد، بحث مناقصات دولتی به‌ویژه در همکاری در حوزه تولید بار اول بین شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین شرکت‌های صنعتی مرتبط با دولت است. از همین‌رو اعطای مجوز خروج از تشریفات تولید بار اول در این زمینه برای شکل‌گیری این همکاری بسیار مهم است، زیرا به شرکت‌های صنعتی اجازه می‌دهد برای تولید و بومی‌سازی تجهیزات استراتژیک خود ترغیب شوند. بدون مجوزهای ترک تشریفات، شرکت‌های صنعتی مرتبط با دولت ممکن است برای سرمایه‌گذاری در تاسیسات تولید جدید یا متعهد شدن به تلاش‌های بومی‌سازی مردد باشند و برایشان صرفه نداشته باشد.علاوه بر مجوز ترک تشریفات تولید بار اول، این سازکار استراتژی بازاریابی تضمینی نیز برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد می‌کند که این موضوع نیز مهم است، زیرا سازکار تولید بار اول ایجاب می‌کند که تجهیزات و فناوری‌های بومی‌سازی شده پس از تولید بازاری خواهند داشت و بدین‌ترتیب یک بازار مهم تضمین‌شده در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا قرار می‌گیرد. بدون بازار تضمین‌شده، شرکت‌های دانش‌بنیان عمدتا برای فروش محصولات خود و جبران سرمایه‌گذاری خود دچار مشکل می‌شوند.

بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک تحت مکانیسم و سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی نتایج قابل‌توجهی را به همراه داشته است. بیش از ۹۲ قرارداد نهایی منعقدشده که بیش از ۱.۳۶ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور داشته است. این مقدار قابل‌توجهی از پول است که می‌تواند در سایر بخش‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری شود. همچنین سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی نقش بسزایی در خنثی‌سازی تحریم‌های صنعتی علیه کشور دارد. کشور با توسعه و تولید تجهیزات و فناوری‌های استراتژیک خود می‌تواند وابستگی خود به واردات را کاهش دهد و تاثیر تحریم‌ها را کاهش دهد. این امر نه‌تنها بخش صنعتی کشور را تقویت می‌کند، بلکه تاب‌آوری آن را در برابر فشارهای خارجی افزایش

می‌دهد. در نتیجه، سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی جزو حیاتی استراتژی صنعتی کشور است که شامل همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع بزرگ برای پیاده‌سازی بومی‌سازی و توسعه بخش صنعتی مبتنی بر دانش و فناوری خواهد شد. این سازکار در قانون جهش تولید دانش‌بنیان تقویت شد و مجوز ترک تشریفات برای همه پروژه‌های تعریف‌شده ذیل تولید بار اول اعطا شد. بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک تحت سازکار تولید بار اول منجر به صرفه‌جویی قابل‌توجهی در ارز کشور شده و نقش مهمی در خنثی کردن تحریم‌های صنعتی ایفا کرده است.

حمایت‌ها همه‌جانبه و حساب‌شده باشد

رحمان سعادت، مدیر گروه اقتصاد دانشگاه سمنان با اشاره به این موضوع که امروزه تکیه‌بر توان دانش‌بنیانی برای کشورها اهمیت خاصی پیدا کرده و برای ما نیز این موضوع مهم است، به صمت گفت: در دنیای امروز کسانی برنده هستند که به صنایع دانش‌بنیان و اطلاعات و دانش‌های نوین تکیه کنند. آنها می‌توانند در حوزه اقتصادی و حتی در بخش سیاسی دست بالا را داشته باشند.

وی ادامه داد: از آنجایی‌که هنوز بازارها شناسایی نشده و هزینه‌های ثابت بالاست، کسانی که در ابتدای کار هستند و برای نخستین‌بار به تولید یک محصول می‌پردازند، هزینه و درآمدشان برابر است و گاهی اوقات هزینه‌هایشان بیشتر می‌شود. عضو هیات علمی اقتصاد دانشگاه سمنان خاطرنشان کرد: معمولا شرکت‌هایی که به تولید محصولات برای بار اول می‌پردازند، دانش‌بنیان هستند. نیاز است این شرکت‌ها با جدیت به کارشان ادامه دهند، تا جایی‌که به تولید در مقیاس بالا برسند و بازارها را کشف کنند و در نهایت به سودآوری دست یابند. سعادت گفت: این روند نیاز به پشتکار زیادی دارد. قانون تولیدات بار اول می‌تواند به‌عنوان یک پشتوانه برای تولیدکنندگان دانش‌بنیان مطرح باشد و به آنها در این مسیر کمک کند. عضو هیئت علمی اقتصاد دانشگاه سمنان خاطرنشان کرد: به‌ویژه باید توجه داشته باشیم که معمولا جوانان به پشتوانه علمی که دارند تلاش می‌کنند به تولیدات بار اول رو بیاورند. این افراد تجربه چندانی ندارند و باید موردحمایت قرار بگیرند.

وی ادامه داد: دانش‌بنیان‌ها در ابتدای راه تولید هستند و معمولا راه ارتباطی با صنایع بزرگ کشور به‌منظور تامین نیازهای آنها ندارند، قانون تولیدات بار اول و ترک تشریفات بسیار می‌تواند کمک‌کننده باشد تا این جوانان به‌عنوان تامین‌کنندگان محصولات موردنیاز شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی مطرح شوند.

لزوم کاهش بروکراسی اداری

سعادت گفت: باید ملاحظه‌ای را مدنظر داشته باشیم و آن این است که معمولا افراد سودجو در کمین هستند تا از قوانین به نفع خودشان استفاده کنند. باید مراقبت لازم را به عمل بیاوریم که قانون تولید بار اول و ترک تشریفات مشمول جوانان متخصص و نخبه که در تلاش هستند، نیازی از کشور را رفع کنند، بشود. وی ادامه داد: اگر شرکتی توانست محصولی را برای بار اول در کشور تولید کند و گرهی از مشکلات کشور باز کند، حتما باید موردحمایت جدی قرار بگیرد. اینکه براساس قانون، این شرکت‌ها از فرآیند مناقصه معاف هستند، کمک زیادی می‌کند که به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی نهادها و سازمان‌های دولتی مطرح شوند و به تولید انبوه برسند. این‌طور حمایت‌ها از شرکت‌های نوپا که اغلب دانش‌بنیان هستند، بسیار کمک‌کننده خواهد بود. وی در پایان گفت: سازکار تولید بار اول همچنین به‌عنوان تنها الگوی موفق بومی‌سازی در کشور در قانون جهش تولید دانش‌بنیان مصوب مجلس شورای اسلامی نیز آمده است و در آن برای شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین شرکت‌های صنعتی و مدیران دولتی که در جهت تولید بار اول تجهیزات راهبردی صنعت خود اقدام کنند؛ مجوز ترک تشریفات مناقصه و کاهش بروکراسی اداری در این بخش را داشته است.

طرح تولید بار اول و صرفه‌جویی ارزی

سیدمحمدرضا میرتاج‌الدینی، عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس نیز با اشاره به این موضوع که یکی از مسائل مهم سالیان اخیر بحث ارتباط سازنده بین دانش‌بنیان‌ها و شرکت‌های صنعتی برای پر کردن این خلأ بزرگ در بحث سازکارهای بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک و راهبردی صنایع کشور بوده، به صمت اظهار کرد: این موضوع مهم ذیل مدل موفق تولید بار اول معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام شد. از آنجایی‌که این معاونت از یک طرف توانمندی‌های دانش‌بنیان‌ها را می‌شناسد و از سوی دیگر به نیازهای صنایع واقف است، به خوبی توانسته به‌عنوان حلقه واسطه بین آنها عمل کند و زمینه را برای تولید بار اول تجهیزات موردنیاز کشور به وجود بیاورد.

وی ادامه داد: قطعات صنعتی استراتژیک بسیاری برای صنایع موردنیاز است که آنها را از خارج وارد می‌کنیم. در حالی که با برنامه‌ریزی‌های درست و حمایت‌های دقیق می‌توانیم با استفاده از توان داخلی و دانش‌بنیانی کشور به تولید این قطعات بپردازیم و وابستگی خود را به خارجی‌ها در تجهیزات گلوگاهی و استراتژیک کم کنیم. عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه و محاسبات مجلس خاطرنشان کرد: تولید بار اول محصولات در داخل کشور مزیت‌های زیادی دارد. در نهایت به کاهش ارزبری منجر می‌شود و زمینه را برای مقابله با تحریم‌ها مهیا می‌کند.

میرتاج‌الدینی گفت: آمارها حاکی از آن است که با اجرای قانون ترک تشریفات برای تولیدات بار اول توانسته‌ایم تا حد قابل‌توجهی به افزایش تولید ناخالص داخلی کشور بپردازیم و حدود ۷۰ هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی ارزی داشته باشیم که دستاورد بزرگی به‌شمار می‌رود. وی ادامه داد: بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک و راهبردی صنایع ذیل سازکار تولید بار اول با عقد بیش از ۹۲ قرارداد نهایی پیش رفت. این سازکار مهم و کلیدی تولید بار اول نقش بسزایی در خنثی کردن تحریم‌های صنعتی علیه کشور دارد. اساسا، تمامی حمایت‌ها از دانش‌بنیان‌ها و روندهای موجود مانند ترک تشریفات برای تولیدات بار اول باهدف نهایی خنثی‌سازی تحریم‌ها به اجرا گذاشته شده است. میرتاج‌الدینی در ادامه تأکید کرد: سازکار تولید بار اول به‌عنوان تنها الگوی موفق بومی‌سازی در کشور در قانون جهش تولید دانش‌بنیان به تصویب مجلس رسید. در این قانون، برای شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین شرکت‌های صنعتی و مدیران دولتی که در جهت تولید بار اول تجهیزات راهبردی صنعت خود اقدام کنند، مجوز ترک تشریفات مناقصه و کاهش بروکراسی اداری در نظر گرفته شده است. این اقدام را می‌توان به‌منزله ایجاد بستری برای فعالیت مدیران شجاع دولتی در راستای افزایش خوداتکایی و کاهش وابستگی به دیگران قلمداد کرد. وی در پایان اظهار کرد: مزیت بزرگ ترک تشریفات تولید بار اول برای شرکت‌های دانش‌بنیان در جهت انجام پروژه بومی‌سازی شرکت‌ها و ارگان‌های دولتی و بازارسازی تضمینی برای این شرکت‌هاست و همچنین به‌دلیل ترک تشریفات تولید بار اول، شرکت‌های دانش‌بنیان، نیازمند هزینه‌های مربوط به حضور در فرآیند مناقصه نیستند و از این نظر هزینه عقد قرارداد نیز به‌شدت کاهش می‌یابد.

سخن پایانی

بنابر این گزارش، بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای استراتژیک تحت مکانیسم و سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی نتایج قابل‌توجهی را به همراه داشته است. در این راستا بیش از ۹۲ قرارداد نهایی منعقدشده که بیش از ۱.۳۶ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور داشته است. این مقدار قابل‌توجهی نقدینگی است که می‌تواند در سایر بخش‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری شود. همچنین سازکار تولید بار اول و بومی‌سازی تجهیزات و فرآیندهای راهبردی صنعتی نقش بسزایی در خنثی‌سازی تحریم‌های صنعتی علیه کشور دارد. کشور با توسعه و تولید تجهیزات و فناوری‌های استراتژیک خود می‌تواند وابستگی خود به واردات و همچنین تاثیر تحریم‌ها را کاهش دهد. این امر نه‌تنها بخش صنعتی کشور را تقویت می‌کند، بلکه تاب‌آوری آن را در برابر فشارهای خارجی افزایش می‌دهد.