زلزله یکی از مشهورترین و ویرانگرترین مخاطرات در میان مخاطرات طبیعی است که کاهش صدمات و آسیب‌های جانی و مالی ناشی از وقوع آن برای کشورهایی که در معرض جدی این مخاطره قرار دارند، یک دغدغه مهم به‌شمار می‌رود. طبق برآوردهای سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده ( USGS ) سالانه یک میلیون زلزله در سراسر جهان رخ می‌دهد که بیشتر این زلزله‌ها بسیار کوچک هستند و موجب آسیب‌های جدی نمی‌شوند، اما برخی دیگر مانند زلزله سال ۲۰۱۱ در ساحل ژاپن یا فاجعه ایتالیا، خسارت‌های جانی و مالی بسیاری برجای می‌گذارند که تا چندین سال، عواقب آن بر مکان وقوع زلزله باقی می‌ماند. بی‌شک شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند افزون بر ساخت دستگاه‌ها و ابزارهای مرتبط با کاهش خسارت‌های زلزله و ایمن‌سازی در برابر آن، در زمینه اطلاع‌رسانی هم تاثیر جدی داشته باشند؛ نظیر بازی‌های رایانه‌ای که در نهایت منجر به آگاهی‌بخش عموم مردم می‌شوند. صمت به‌مناسبت روز ملی ایمنی در برابر زلزله به گفت‌وگو با دانش‌بنیان‌های فعال در این عرصه پرداخته است.

شبیه‌سازی دقیق زلزله در یک اتاق

آرش امین، موسس یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت درباره فناوری خود به‌نام اتاق شبیه‌ساز هوشمند زلزله‌آزما گفت: تاکنون آموزش بیش از ۱۲هزار نفر را در بحث پیشگیری و آشنایی با مباحث زلزله برعهده داشته‌ام. گفتنی است، آموزش منحصر به فرد ما برای گروه‌های ۲۰نفره براساس تخصص آنها در اتاق زلزله‌آزما انجام می‌شود. برای مثالريال مهندسین عمران که باید اطلاعات جامعی نسبت به طراحی سازه براساس آیین‌نامه ۲۸۰۰ داشته باشند، مطالب مهم و کاربردی لازم را به‌صورت ترکیب تئوری و مشاهده عینی واقعه، همراه با تجربه زلزله به‌صورت دقیق در زلزله‌آزما، آموزش می‌بینند. مخاطب اصلی، مهندسان عمران هستند تا درک ملموسی از زلزله و نیرویی که بر یک سازه وارد می‌شود، داشته باشند، همچنین اینکه اشکالات اجرایی در کدام بخش ساختمان می‌تواند پاشنه‌آشیل زیان و آسیب جدی به ساختمان باشد را درک کنند.

وی گفت: نزدیک به یک دهه پیش بود که فعالیت خود را در زمینه پیشگیری از خسارت‌های زلزله در حوزه فرهنگ‌سازی ساخت‌وساز اصولی آغاز کردیم و به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان شناخته شدیم. از آنجایی که ایران کشوری لرزه‌خیز است، احتمال وقوع زلزله در اقصی نقاط کشور،به‌ویژه در کلانشهر تهران غیرقابل‌اجتناب است. در این میان، اغلب افراد دست‌اندرکار ساخت‌وساز و حتی مدیریت شهری، نسبت به رخداد زلزله دید تئوری دارند و فاقد نگرش عملی هستند. در واقع، فعالان در این زمینه تجربه ملموسی از زمین‌لرزه‌های بزرگ ندارند. به‌همین‌دلیل، دستگاه شبیه‌ساز زلزله‌آزما را به‌ شکل یک اتاق بزرگ و به‌صورت دستگاه رباتیک و قابل‌حمل (سیار) ساختیم تا این دستگاه برای آموزش کاربردی افراد و درک دقیق آنها از زلزله قابل‌اعزام به اماکن در دسترس باشد.

وی افزود: اتاق بزرگی را تصور کنید که افراد می‌توانند با ورود به آن، افزون بر آموزش‌های عملی و ارتقای هوش هیجانی خود، میزان شدت زلزله را در ریشترهای مختلف دقیق، تجربه و به‌طورعینی لمس کنند. برای مثال، وقتی راجع به یک زلزله ۷یا ۸ ریشتری صحبت می‌کنیم، دقیقا منظورمان از بزرگا و شدت آن چیست؟

به‌گفته امین، این دستگاه قابل‌حمل و با دقت بسیار بالا ساخته شده و به‌دلیل ساخت آن، سازنده در سال ۲۰۱۲ در رنکینگ اختراعات آلمان موفق به دریافت مدال طلا و ۲ دوره هم کاندیدای جایزه کاهش خطرپذیری سازمان ملل متحد شده است.

امین گفت: اتاق شبیه‌ساز زلزله‌آزما ۴ تن وزن دارد و قابلیت بارگذاری تا ۳ تن، روی عرشه ۲۰ مترمربعی آن پیش‌بینی شده است. به‌عبارت‌روشن‌تر، کلاسی است که افراد می‌توانند آموزش کافی و ملموس درباره زلزله ببینند. در این شبیه‌ساز زلزله، ارتعاشات لرزه‌ای در ۳ و ۶ درجه آزادی به‌صورت طولی، عرضی و عمودی برمبنای PGA و PGD یا به‌اصطلاح پیک شتاب و جابه‌جایی رکوردهای ثبت‌شده از زلزله‌های مهم دنیا، با دقت بالا شبیه‌سازی می‌شود تا اثر ارتعاشات حوزه‌های دور و نزدیک هر زلزله و دلایل علمی تخریب آنها به‌شکل ملموس قابل‌تجربه و تفکیک برای مخاطبان تجزیه و تحلیل شود.

وی ادامه داد: رکوردهای زلزله‌های مهم ایران و جهان؛ همچون زلزله‌های بم، طبس، لوماپریتا، کوبه و... از مرجع‌های معتبر دانشگاهی همچون سایت معتبر peer استخراج و به سیستم هوشمند این دستگاه داده شده است و تمام اتاق به همان میزان با دقت بالا می‌لرزد. عرشه این دستگاه ۲۰ مترمربع است که هم قابلیت آموزش افراد دارد و هم می‌تواند به‌عنوان یک میز لرزان دقیق برای تست محصولات ساختمانی نیز مورداستفاده قرار گیرد و حتی مدل‌سازی ساختمان‌های عملکردی نیز روی این دستگاه قابل انجام است.

این فعال دانش‌بنیان گفت: می‌توانیم روی عرشه این شبیه‌سازی زلزله، سازه‌های قاب خمشی ویژه و عملکردی را با محصولات و مصالح دانش‌بنیان به‌صورت‌عینی مدل‌سازی کنیم که به‌فراخور ویژگی مناطق برای کاهش خسارت‌ها در برابر زلزله موردتحلیل قرار گیرد و براساس دوری و نزدیکی به گسل‌ها، رفتار سازه‌ای و غیرسازه‌ای و الگوهای ارتقای ذاتی و بنیادی کیفیت ساختمان‌ها در این شبیه‌ساز موردتحلیل و بررسی و مروج مصالح نوین دانش‌بنیان ساختمانی برای دست‌اندرکاران قرار گیرد.

وی در ادامه، درباره چالش‌های رشد دانش‌بنیان‌های فعال در حوزه ایمنی و زلزله گفت: متاسفانه حمایت درخوری از جانب سازمان‌های دولتی که متولی رشد و توسعه فناوران حوزه ایمنی به‌شمار می‌روند، وجود ندارد. یک دلیل عمده عدم‌حمایت، سیاست‌های انقباض پولی دولت در یک دهه گذشته بوده که مسبب عدم‌تزریق مالی به نهادهای تصمیم‌ساز در حوزه پیشگیری بوده است، لاجرم نهادهای متولی به‌جای تمرکز و برنامه‌ریزی روی مبانی پیشگیری، بر مقابله با بحران‌ها و بازسازی پس از سانحه تمرکز کرده‌اند. دلیل دیگر این بوده که ارتقای آگاهی مردم،به‌ویژه متخصصان درباره زلزله، متولی جدی ندارد.

آموزش، راهکار کاهش خسارت‌های زلزله

مهرداد شیروانی، طراح بازی‌های رایانه‌ای در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت یادگیری موضوعات حول محور ایمنی در جریان بازی‌ها گفت: زلزله از جمله حوادث طبیعی است که سالانه به‌صورت خفیف یا شدید در کشور رخ می‌دهد. زلزله‌های خفیف با لرزش چند ثانیه‌ای همراه هستند و خسارت‌های جدی وارد نمی‌کنند، اما زلزله‌های شدید از نظر مالی و جانی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری برجای خواهند گذاشت. عمده پیشرفت‌هایی که در ۵۰ سال گذشته حاصل شده است، به آمادگی برای زلزله و به‌ویژه حیطه مهندسی عمران مربوط می‌شود.

وی افزود: در چند دهه گذشته، استانداردهایی برای ساخت ساختمان‌ها در نظر گرفته شده تا مقاومت آنها را در برابر نیروی امواج زمین‌لرزه افزایش دهد. از استانداردهای جدید می‌توان به تقویت مصالح اشاره کرد. طراحی بناها به شیوه‌ای که از انعطاف‌پذیری لازم برای جذب ارتعاش‌ها برخوردار باشند، بدون آنکه تخریب شوند، یکی دیگر از این روش‌ها به‌شمار می‌رود، اما خوب است به این موضوع هم اشاره کنیم که در کنار ایمنی، مولفه‌ای به نام آموزش هم از درجه اهمیت بالایی برخوردار است. گفتنی است، آموزش مهم‌ترین اقدام برای پیشگیری از خسارت‌های جبران‌ناپذیر زلزله است. در یک دهه اخیر به‌طورمعمول، آموزش‌ها از طریق مدارس و در کلاس‌های درس و در قالب یک مانور یا در بخش‌هایی از کتاب‌های درسی به مردم به‌ویژه افراد کم سن و سال داده می‌شد، اما خوب است، بدانیم آموزش به‌منظور کاهش خسارت‌های زلزله به‌ویژه خسارت‌های جانی، تنها برای کودکان و دانش‌آموزان نیست و بزرگسالان هم نیازمند کسب اطلاعات ضروری برای کاهش خسارت در هنگام وقوع زلزله هستند.

به‌گفته وی، «بومهن» یک بازی جدی است که بازیکنان در طول بازی یاد می‌گیرند، در هنگام زلزله برای حفظ امنیت و آسیب کمتر، چه واکنشی باید داشته باشند. به‌طورطبیعی درصد زیادی از مردم در هنگام زلزله به‌دلیل آموزش‌های پراکنده و گاهی نادرست در پناه‌گیری اشتباه می‌کنند؛ ما در این بازی تلاش کردیم تا این اشتباهات را بدون آموزش‌های کتابی و به‌شکل سلسله‌مراتبی به بازیکن آموزش دهیم. طی این روند وقتی بازیکن اشتباهاتی را مرتکب شد، توصیه‌هایی در قالب بازی به فرد داده می‌شود.

شیروانی گفت: مراحلی که بازیکن در قالب بازی پشت‌سر می‌گذارد، در بخشی دیگر ذخیره می‌شود و بعد از اتمام بازی می‌تواند واکنش‌هایی را که در قالب بازی داشته است، مشاهده کند. در نتیجه، فرد متوجه می‌شود که در هنگام رخداد زلزله چه مکان‌هایی از نظر او امن به‌نظر رسیده است که به‌راحتی می‌تواند دانش خود را اصلاح کند. در نهایت، یک نمودار به بازیکن داده می‌شود تا بداند که آیا در هنگام رخداد زلزله، عملکرد قابل‌قبولی داشته و اینکه با گذر از مراحل مختلف آموزش‌های پیشین را یاد گرفته است یا خیر؟

وی افزود: از آنجایی که در فاز نخست بازی، مخاطبان اصلی دانش‌آموزان هستند، به‌همین‌دلیل تلاش کردیم مکان‌هایی را در بازی نمایه کنیم که با واقعیت همخوانی داشته باشند؛ مکان‌هایی نظیر کلاس‌های درسی، اداره‌ها، کتابخانه و.... در نسخه‌های بعدی این بازی، محیط‌های شهری نمایه می‌شود تا جامعیت بیشتری از مخاطبان را دربگیرد.

شیروانی گفت: باتوجه به اینکه هدف ما از طراحی این بازی آموزش است، برای پیشگیری از بروز اضطراب، فضاسازی‌ها به‌گونه‌ای نیست که فرد به این احساس یا مشابه آن دچار شود، به‌ویژه آنکه مخاطبان اصلی ما دانش‌آموزان هستند که طیف سنی کودک تا نوجوان را تشکیل می‌دهند. برای مثال، هیچ نوع آسیب‌دیدگی در بازی طراحی نشده است و ما در روند طراحی تنها به انجام فرآیندهای درست و غلط پرداختیم که در بطن آن تلاش کردیم، هیجان بازی حفظ شود، در واقع هدف اصلی این بود که شبیه‌سازی به‌گونه‌ای باشد که برای مخاطب، واقعی به‌نظر برسد. گفتنی است، بازی در سیستم‌های رایانه‌ای اجرا می‌شود و سه‌بعدی است. در حال ‌حاضر بازی ۳ مرحله‌ای است که هر مرحله از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است.

وی افزود: مرحله اول، ویژه آموزش دانش‌آموزان است که فضای مدرسه با تمام جزئیات و مکان‌های موجود در آن شبیه‌سازی شده است. بخش دیگر، مربوط به منازل مسکونی است که مخاطبان آن را عموم مردم تشکیل می‌دهند؛ در این بخش هم تمامی اجزای ساختمان‌های مسکونی نظیر آشپزخانه، اتاق‌ها و راه‌پله نمایه‌سازی شده است. از آنجایی که اصلی‌ترین جامعه هدف ما دانش‌آموزان هستند، این بازی قابلیت آن را دارد که در مدارس برای آموزش دانش‌آموزان عملیاتی شود، به‌گونه‌ای که هر فرد می‌تواند با شماره اعتباری ویژه خود بازی خود را پیش ببرد و استفاده چند نفر از بازی یک سیستم امکان‌پذیر است.

سخن پایانی

تقریبا اغلب مردم به‌ویژه ساکنان مناطق لرزه‌خیز به این نتیجه رسیده‌اند که زلزله پدیده‌ای جدانشدنی در زندگی آنها است و برای کاهش خسارت‌های ناشی از آن، علاوه بر مطالعه و کاربرد فناوری در ساخت‌وسازها، باید اطلاعات و آگاهی خود را افزایش دهند. برای مثال، بعد از زلزله ۹.۵ ریشتری که در کشور شیلی در سال ۱۹۶۰ رخ داد، آنها این پدیده را همچون باران و برف تلقی کردند و به این نتیجه رسیدند که با هر بار زمین‌لرزه، نباید خسارت‌های جانی و مالی زیادی را متحمل شوند. شاید به‌همین‌دلیل است که امروز کشور شیلی از کشورهای نسبتا پیشرفته در زمینه مطالعات زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مدیریت بحران است.