همسایه هم‌فرهنگ، بازار پرسود
دولت سیزدهم بارها بر لزوم توسعه تجارت با همسایگان تاکید کرده و خواستار برقراری دیپلماسی اقتصادی مناسب برای افزایش مبادلات با ۱۵ کشور هم‌مرز با ایران شده، زیرا در تجارت با کشورهای همسایه ایران مشکلات انتقال پول کالاها کمتر است.
دولت سیزدهم بارها بر لزوم توسعه تجارت با همسایگان تاکید کرده و خواستار برقراری دیپلماسی اقتصادی مناسب برای افزایش مبادلات با ۱۵ کشور هم‌مرز با ایران شده، زیرا در تجارت با کشورهای همسایه ایران مشکلات انتقال پول کالاها کمتر است. علاوه بر این به‌دلیل تشابه فرهنگ و تاریخ با همسایگان، کالاهای ایرانی به‌سهولت در بازار این کشورها پذیرفته می‌شوند و نیاز کمتری به تبلیغات دارند که همین امر موجب صرفه‌جویی در هزینه تجارت خواهد شد. به‌عقیده کارشناسان بازار کشورهای همسایه نه‌تنها می‌توانند خلأهای تجاری کشور را پر کنند، بلکه امکان دسترسی به مقاصد دورتر را نیز فراهم می‌کنند. براساس گزارش وزارت اقتصاد، مجموع مبادلات بازرگانی کشور با ۱۵ کشور همسایه در سال گذشته ۹۶۷۶۷ تن به ارزش ۵۸ هزار و ۸۴۳ میلیون دلار بوده که سهم ۶۱ درصدی از وزن و ۵۲ درصدی از ارزش تجارت خارجی را داشته و به‌لحاظ ارزشی نسبت به سال ۱۴۰۰ از رشد ۱۴.۵ درصدی برخوردار بوده است. در این گزارش به بررسی میزان تجارت با افغانستان که یکی از کشورهای همسایه در غرب کشور است پرداخته‌ایم. در حالی که اخیرا افغانستان خواستار تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با ایران شد باید دید ایران می‌تواند چقدر روی تجارت با این کشور حساب باز کند؟
تلاش برای افزایش تجارت ایران با افغانستان
ایران با ۵۴۴۰ کیلومتر مرز زمینی، بیست‌وهفتمین کشور جهان از نظر طول مرزهای زمینی است. این حدود ۵۵۰۰ کیلومتر مرز سهم مشترک با ۷ کشور دیگر است. ارمنستان با ایران دارای مرز ۳۵ کیلومتری، جمهوری آذربایجان با احتساب نخجوان دارای مرز ۴۳۲ کیلومتری و ترکیه دارای مرز ۴۹۹ کیلومتری است. در شرق اما مرزها کمی طولانی‌تر است و مرز شمالی ۹۹۲ کیلومتری با ترکمنستان داریم. طول مرز ما با افغانستان ۹۳۶ کیلومتر، با پاکستان ۹۰۹ کیلومتر و رکورددار مرزهای ایران، همسایه غربی عراق است که ۱۴۵۸ کیلومتر مرز دارد. به‌تازگی محمدصادق قنادزاده، معاون ارتقای کسب‌وکارهای بین‌المللی سازمان توسعه تجارت ایران از رشد ۲۰ درصدی تجارت ایران و افغانستان در سال جاری خبر داده و گفته است: برای اجرای پروژه‌های مشترک برای بازسازی و توسعه افغانستان آماده هستیم. ایران شریک تجاری افغانستان است و طی سال‌های متمادی نیز در همین جایگاه قرار داشتیم و سال ۱۴۰۱ نیز میزان تجارت دو کشور بیش از ۹۷۰ میلیون دلار بوده است. البته از ۹۷۰ میلیون دلار تجارت، ۹۵۰ میلیون دلار صادرات ایران و ۲۰ میلیون دلار واردات بوده که با مذاکرات بیشتر و افزایش تولیدات افغانستان این روند به سمت تعادل پیش خواهد رفت. همچنین خان‌جان الکوزی، معاون اتاق تجارت و سرمایه‌گذاری طالبان تلاش دارد حجم تجاری میان ایران و افغانستان به مرز ۸ میلیارد دلار برسد.
صادرات به افغانستان
براساس آمارهای منتشرشده ازسوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، سایر روغن‌های سبک و فرآورده‌ها جز بنزین در رتبه نخست کالاهای صادرشده به این کشور قرار دارند و سهم بیش از ۱۲.۹۹ درصدی را در فهرست کالاهای صادراتی به این کشور به خود اختصاص داده‌اند.روغن و سایر محصولات که از تقطیر قطران‌های زغال سنگ در درجه حرارت زیاد به‌دست می‌آیند، در رتبه دوم محصولات صادراتی به افغانستان جای دارند که تاجران این کشور برای خرید آن بیش از ۷۸ میلیون دلار هزینه کرده‌اند.
واردات از افغانستان
همچنین براساس آمارهای منتشرشده ازسوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، واردات ایران از افغانستان با جهش نسبی مواجه شده است. سرب تصفیه شده به‌صورت کارنشده نخستین کالا در فهرست کالاهای وارداتی از افغانستان است که برای ایران بیش از ۵میلیون دلار خرج برداشته و ۱۷.۴۳ درصد واردات افغانستان به کشورمان را شامل می‌شود. گروه سایر با ارزشی بالغ بر ۳.۳ میلیون دلار و سهم ۱۱.۵۵ درصدی دومین رتبه را به خود اختصاص می‌دهد. این محصول در گروه محصولات نباتی در جداول تعرفه‌های گمرکی و در کنار محصولاتی مانند دانه آفتابگردان، حتی خرد شده قرار دارد. سایر نباتات و اجزای آنها موردمصرف در عطر‌سازی و داروسازی غیرمذکور در جای دیگر، دانه کنجد به استثنای بذر آن، ماش سبز، لوبیا چیتی، فلفل خردنشده و... دیگر کالاهای خریداری‌شده تجار ایرانی از همتایان افغانستانی در سال گذشته هستند.
سهم کشورها از صادرات به افغانستان
عمده تجارت افغانستان با همسایگان بوده که در این میان، پاکستان شریک تجاری اصلی آن است. پاکستان به همراه هند حدود ۷۵ درصد صادرات افغانستان را دریافت می‌کنند و پس از آن امارات متحده عربی، چین و ترکیه قرار دارند. همچنین، ایران تامین‌کننده اصلی کالا در افغانستان است و پس از آن چین، پاکستان و قزاقستان قرار دارند. براساس گزارش بانک دولتی پاکستان، اسلام‌آباد در سال ۲۰۲۲ به تجارت دوجانبه ۱.۵۱۳ میلیارد دلاری دست یافته است. داده‌های وزارت بازرگانی هند نشان می‌دهد تجارت با افغانستان در سال گذشته به ۴۵ میلیون دلار رسید. براساس گزارش بانک جهانی، سهم تجارت خارجی افغانستان در سال ۲۰۱۸ به ۴۹.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی رسید که در سال ۲۰۱۹ به ۴۵.۶ درصد کاهش یافت. البته پس از قدرت‌گیری طالبان در سال ۲۰۲۱ سقوط بیشتر در این شاخص مشاهده شد. افغانستان به‌طور سنتی اقلامی با ارزش افزوده پایین مانند میوه‌های خشک، فرش، پنبه، غلات و نوشیدنی‌های غیرالکلی صادر می‌کند و عمده اقلام وارداتی آن نیز شامل گندم، زغال‌سنگ، نساجی و فرآورده‌های نفتی است.باتوجه به آمار یادشده و صادرات ۹۵۰ میلیون دلاری ایران در مقایسه با سایر کشورها حفظ این بازار می‌تواند ارزآوری خوبی برای کشور داشته باشد. اما سوال این است که برای حفظ این بازار باتوجه به مزیت‌های مکانی و مالی چه اقداماتی صورت گرفته است؟ آیا می‌توان به افزایش حجم مبادلات امیدوار بود؟
نمی‌توان به حضور پایدار در این بازار امیدوار بود
مجیدرضا حریری، عضو اتاق بازرگانی ایران درباره تجارت ایران با افغانستان در گفت‌وگو با صمت گفت: در تمام دنیا شرکای تجاری در ابتدا همسایگان هستند. حال ما با کشوری مانند افغانستان علاوه بر همسایگی، فرهنگ مشترک نیز داریم که این خود یک مزیت است. از سوی دیگر تعداد زیادی افغانستانی در ایران ساکن هستند که این افراد فرهنگ مصرفی بسیار نزدیک به ایران دارند؛ در نتیجه برای طرح برند ایرانی در افغانستان موانع و مشکلات خاصی نداریم. وی با اشاره به جایگاه خوب ایران در بازار افغانستان اظهار کرد: بیش از ۴۰ درصد مجموع واردات افغانستان از ایران است. بی‌شک بازار افغانستان اکنون سر جای خودش هست و باتوجه به اتفاقات ممکن است تغییراتی در آن رخ دهد، اما نمی‌توان به پایداری حضور ایران در این بازار امیدوار بود. یعنی اگر افغانستان در بلندمدت به آرامش برسد، رقبای دیگر در بازارهای جهانی به این بازار می‌آیند و افغانستان تبدیل به بازاری می‌شود که باید در آن به رقابت بپردازیم. این در حالی است که متاسفانه کشور ما بارها ثابت کرده که در رقابت از نظر کیفیت و نرخ همیشه برنده نیست.
مزیت‌های افغانستان
عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به مزیت‌های افغانستان برای تجارت بیان کرد: یکی از مزیت‌های بازار افغانستان فروش کالاهای مصرفی به این بازار است. ما باید فروشگاه‌ها و بازارهای خودمان را در این کشور داشته باشیم؛ این در حالی است که اکنون تجار افغانی برای خرید به کشور ما می‌آیند و کالا را می‌برند و ایران پایگاه صادراتی ندارد. لازم است ما هم مانند ترکیه پایگاه‌های ثابت و مراکز تجاری و سوپرمارکت خود را در افغانستان داشته باشیم.
شناخت کالای ایرانی رمز صادرات موفق به افغانستان
مسعود دانشمند، کارشناس تجاری درباره تجارت ایران با افغانستان به صمت گفت: حضور و رفت‌وآمد تعداد زیاد افغانستانی در کشور موجب می‌شود نسبت به کالاهای ایرانی شناخت کافی داشته باشند و حتی می‌توانند معرف خوبی برای کالاهای ایرانی در بازار افغانستان باشند که این یک سرمایه برای حفظ بازار افغانستان است. در این فضا با شناخت کافی از اجناس ایرانی، ما چه تلاشی برای دستیابی به سهم بیشتر در بازار این کشور داشتیم؟ در کل ایران بازار برخی از کشورها را به‌دلیل عدم کیفیت محصول و نرخ از دست داده و اگر هرچه زودتر چاره‌اندیشی نکند، بازار افغانستان را نیز از دست خواهد داد. وی در بیان راهکاری برای بهبود تجارت بین افغانستان و ایران اظهار کرد: بهترین روش این است که از چند تجار بزرگ افغانستانی به‌دور از مسائل سیاسی از طرف اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان دعوت و با حمایت مرکز توسعه صادرات، خط اعتباری برای آنها در نظر گرفته شود. با این اقدام شاهد افزایش تجارت با کشور افغانستان خواهیم بود.
رشد صادرات، عامل رشد تولید
دانشمند با اشاره به ارزش صادرات ایران به افغانستان بیان کرد: در صورتی که صادرات نداشته باشیم چرخ تولید در بسیاری از بخش‌ها از کار می‌افتد. از سوی دیگر کاهش تولید با صدمات بسیاری چون بیکاری، کاهش قدرت خرید و... همراه است. در نتیجه به‌دلیل مزیت‌های صادرات و کمک به اقتصاد باید اهمیت بسیاری برای صادرات هرچند اندک قائل شد.
هیچ استفاده‌ای نداریم
این کارشناس تجاری با اشاره به استفاده از مزیت‌های ارتباطی ایران و افغانستان اظهار کرد: تقریبا هیچ استفاده مفیدی از هم‌مرزی و نزدیکی به افغانستان در مراودات تجاری نمی‌کنیم. برای اثبات این جمله کافی است حجم صادرات ترکیه به افغانستان را با صادرات ایران به این کشور مقایسه کنید.
سخن پایانی
باتوجه به مزیت‌های زیادی که در تجارت با افغانستان وجود دارد، باید برای حفظ و افزایش سهم در این بازار تلاش کرد. در این زمینه با توجه به نظرات کارشناسی احداث فروشگاه‌های ایرانی و فروش محصولات، یکی از راهکارهای موثر است. در عین حال به‌عقیده برخی از کارشناسان رعایت نشدن استانداردهای جهانی در صادرات کالا به بازار افغانستان در نهایت منجر به افت کیفیت در تولید و باخت در رقابت با سایر کشورها خواهد شد. در مجموع باتوجه به استقبال مقامات این کشور برای افزایش روابط تجاری و سهم بالای واردات ایران به افغانستان می‌توان روی ارزآوری حاصل از تجارت با این کشور حساب کرد. البته باتوجه به روند نزولی قیمت دلار افغانستان باید دید روند تجارت در نیمه دوم سال به چه صورتی پیش می‌رود!
