کاش تجربه‌های پیشین تکرار نشود
سازمان همکاری‌های شانگهای، سازمانی اوراسیایی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده است.
این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ امریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. ایران بیش از ۲ دهه بود که تمایل به عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای داشت، اما اعضای این سازمان تحت‌تاثیر تحریم‌های اقتصادی، موافق عضویت کامل کشور ما در این نهاد نبودند. در ۱۳ تیر امسال سرانجام پس از چندین سال عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای در نشست مجازی سران این سازمان به ریاست هند رسما اعلام شد. بی‌شک عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای فواید بسیار مهمی برای ایران دارد، اما این فقط شرطی لازم است و کافی نیست! صمت در این گزارش به بررسی شروط لازم برای بهره‌وری مناسب از عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای پرداخت.
عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای کافی است؟
۱۳ تیر در بیست‌وسومین نشست سران سازمان همکاری شانگهای که به‌صورت مجازی و به ریاست هند برگزار شد، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در این سازمان به‌صورت رسمی اعلام شد. بر این اساس جمهوری اسلامی ایران، نهمین عضو سازمان همکاری شانگهای شد. چین، روسیه، هند، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، پاکستان و ازبکستان ۸ عضو اصلی این سازمان بودند که با پیوستن ایران درحال‌حاضر این سازمان ۹ عضو دائم دارد.
سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران درباره مزیت‌های الحاق ایران به سازمان همکاری‌های شانگهای گفت: ایران بر این باور است که شانگهای، سازمانی در حال رشد با شاخص‌ها و ظرفیت‌های قابل‌توجه و جایگاه ممتاز است و مزایای این عضویت رسمی ایران در شانگهای در تاریخ ماندگار خواهد شد. به‌عقیده کارشناسان عضویت ایران در این سازمان به حضور کشور یک چارچوب نهادی رسمی می‌بخشد و موجب رسمی‌سازی حضور ایران در منطقه می‌شود. باتوجه به کارکرد سازمان شانگهای که هم اقتصادی و هم مبارزه با تروریسم و امنیتی است، این عضویت می‌تواند به حضور ایران در ساختارهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی ایران در منطقه رسمیت ببخشد. باوجود موارد مطرح‌شده نباید صرف عضویت در این سازمان را اتفاقی خوشایند بدانیم که پس از آن همه چیز خوب پیش می‌رود، بلکه عضویت در سازمان همکاری شانگهای تنها یک شرط لازم است، نه کافی! به‌عقیده برخی کارشناسان عضویت در سازمان همکاری شانگهای، فروش و صادرات کالاهای تولیدی ایران به بیش از ۳ میلیارد نفر از جمعیت جهان را ممکن می‌کند.
حال سوال مطرح این است که زیرساخت‌های این موضوع فراهم است؟ اگر تولید و کالایی برای صادرات نداشته باشیم، حتی باوجود ۷ میلیارد نفر از جمعیت جهان که آماده خرید کالاهای ایرانی باشند نیز هیچ موفقیت اقتصادی حاصل نخواهد شد.
بر این اساس ابتدا باید زیرساخت‌های موردنیاز تقویت شود تا رشد تولید صورت گیرد که این مورد نیز تنها با حذف موانع مزاحم و بروکراسی‌های زائد از مسیر تجارت و کسب‌وکارها محقق می‌شود.
آمار تجارت با اعضای سازمان شانگهای
در روزهای پایانی سال ۱۴۰۱ روح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صمت ایران درباره آمار تجارت با اعضای سازمان همکاری شانگهای گفت: در ۱۱ ماه امسال بیش از ۵۰ میلیون و ۶۰۳ هزار تن کالا به ارزش ۳۸ میلیارد و ۸۲۹ میلیون و ۴۴۵ هزار دلار بین ایران و ۱۱ کشور عضو سازمان همکاری شانگهای تبادل شد.
از این میزان ۴۱ میلیون و ۷۰۳ هزار تن کالا به ارزش ۱۹ میلیارد و ۶۱۳ میلیون دلار، سهم صادرات ایران به این کشورها بوده که در وزن بیش از ۲ درصد و در ارزش ۶.۴ درصد نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایش داشته و سهم واردات نیز از این میزان تجارت ۸ میلیون و ۹۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۱۹ میلیارد و ۲۱۶ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار بوده که نشان‌دهند رشد ۷.۷ درصدی در وزن و ۳۳.۴ درصدی در ارزش است.
به‌گزارش فارس، سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صمت ایران افزود: در ۱۱ ماه ۱۴۰۱ تجارت غیرنفتی کشورمان با اعضای سازمان شانگهای نزدیک ۶ میلیارد دلار رشد داشته که نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن ۱۸.۳ درصد افزایش را نشان می‌دهد. البته میزان بیشتر رشد مربوط به واردات بوده، اما صادرات همچنان بیش از واردات است و تراز تجاری کشورمان با ۱۱ کشور عضو و ناظر سازمان شانگهای مثبت ۳۹۶ میلیون و ۴۴۵ هزار و ۴۶۷ دلار بوده است.
لطیفی درباره مقاصد صادراتی ایران به کشورهای عضو شانگهای توضیح داد: چین با ۱۳ میلیارد و ۵۶۲ میلیون دلار (رشد ۶ درصدی)، هند با یک میلیارد و ۹۱۹ میلیون دلار (رشد ۱۷ درصدی)، افغانستان با یک میلیارد و ۴۸۱ میلیون دلار (کاهش ۱۱ درصدی)، پاکستان با یک میلیارد و ۳۱۵ میلیون دلار (رشد ۱۶ درصدی) و روسیه با ۶۷۳ میلیون دلار (رشد ۲۴ درصدی) ۵ مقصد نخست صادرات کالاهای ایرانی به کشورهای عضو سازمان شانگهای بودند و کشورهای ازبکستان با ۲۶۲ میلیون دلار، قزاقستان با ۱۷۴ میلیون دلار، تاجیکستان با ۱۴۹ میلیون دلار، قرقیزستان با ۶۴ میلیون دلار، بلاروس با ۱۴ میلیون دلار و مغولستان با ۲۶۱ هزار دلار در رتبه‌های بعدی خرید کالا از ایران قرار دارند. با استناد به تمام موارد یادشده تاثیر عضویت در این سازمان را از نگاه کارشناسان و فعالان تجاری نیز باید بررسی کرد.
کمبود امکانات مشکلی نیست که با عضویت حل شود
غلامحسین شافعی، رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران درباره مزیت‌های عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای به صمت گفت: سازمان همکاری‌های شانگهای براساس محور همکاری متقابل در زمینه‌های مختلف تشکیل شده و حتما می‌تواند پایه و مبنایی برای توسعه روابط اقتصادی اعضا باشد و باید از این فرصت فراهم‌شده، نهایت بهره را ببریم و در راستای تعمیق روابط اقتصادی خود با سایر کشورهای عضو آن قدم برداریم. بی‌شک حضور در شانگهای عامل موثری در افزایش میزان مبادلات اقتصادی با هر یک از اعضای این سازمان به‌صورت آزاد یا ترجیحی خواهد بود. در مجموع قطعا اقدامات اخیر و عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای تاثیرگذار خواهد بود، اما درباره رشد کلی مبادلات تجاری کمی تردید وجود دارد، چراکه در زیرساخت‌ها مشکلاتی به‌چشم می‌خورد. برای مثال در حوزه حمل‌ونقل مشکلات بسیاری وجود دارد که نرخ تمام‌شده کالا را بالا می‌برد.
وی با اشاره به برخی نظرات مبنی بر توجه بیشتر به مزیت‌های سیاسی در پی این عضویت اظهار کرد: توسعه اقتصادی عامل مهمی است که توسعه پایدار روابط سیاسی را به‌دنبال دارد؛ به‌عبارت شفاف‌تر حجم مبادلات اقتصادی تاثیر بسزایی بر روابط سیاسی تاثیر دارد و روابط سیاسی ارتقایافته نیز بر مسائل امنیتی تاثیرگذار خواهد بود. در حقیقت مسائل سیاسی و تجاری هر دو به‌گونه‌ای به یکدیگر وابسته هستند و نمی‌توان این دو را از هم جدا کرد.
امکانات نداریم
شافعی با اشاره به مشکلات فراوان داخلی بیان کرد: مشکلات داخلی بر هیچ کس پوشیده نیست و بسیار مهم‌تر از مشکلات خارجی است. متاسفانه در زیرساخت‌های تولید عقب‌ماندگی داریم. با این حال مدت‌هاست به‌دلیل برخی تصمیمات یک‌شبه و غیرکارشناسی هزینه‌ها افزایش پیدا کرده است. همچنین در بیشتر خط‌های تولید، ماشین‌آلات فرسوده هستند. از سوی دیگر میزان انرژی که در واحدهای تولیدی مورداستفاده قرار می‌گیرد باتوجه به کمبودی که در این حوزه وجود دارد قابل‌مقایسه با سایر کشورها نیست. از تمام موارد ذکرشده کالایی حاصل می‌شود که کیفیت آن با کیفیت محصولات جهانی تفاوت فاحشی دارد. در نتیجه همین مسائل نرخ تمام‌شده کالاهای ما نمی‌تواند در رقابت با محصولات کشورهای دیگر قرار بگیرد. براساس آنچه گفته شد اگر برای بهبود زیرساخت‌ها به‌دنبال چاره نباشیم، حتی در صورتی که امکان ارتقای مبادلات تجاری را داشته باشیم، کمبود امکانات اجازه چنین ارتقایی را به ما نخواهد داد. توجه به مسائل داخلی و همخوانی بخش تولید کشور با تولید جهانی، مهم‌ترین مسئله‌ای است که باید موردتوجه قرار گیرد.
وضعیت بد بنادر
رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران با انتقاد از وضعیت بنادر و گذرگاه‌های خارجی اظهار کرد: متاسفانه در بخش بنادر و گذرگاه‌های خارجی وضع خوبی نداریم و این مشکل در حدی جدی است که اگر در امسال کشوری تقاضای افزایش ۳ برابری صادرات را نسبت به سال ۱۴۰۱ داشته باشد، امکان آن را نداریم. گاهی در مرزها شاهد انتظار صدها کامیون برای خروج هستیم. از سوی دیگر درحال‌حاضر درصد بالایی از محصولات صادراتی از فناوری روز دور هستند و در آینده با مشکلات بسیاری مواجه خواهیم شد.
این پیوستن‌ها راه به جایی نمی‌برد
پیمان مولوی، کارشناس اقتصاد درباره مزیت‌های عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای به صمت گفت: عضویت در هر پیمانی با حضور کشورهای دیگر می‌تواند برای کشورها مفید باشد. با این حال درباره مزایای پیوستن ایران به شانگهای باید گفت واقعیت این است که هیچ عضو پیمان شانگهای نمی‌تواند در ایران سرمایه‌گذاری کند. البته ممکن است روسیه به‌دلیل اینکه تحریم‌زده‌ترین کشور است، بدون ملاحظات FATF با ایران تعامل اقتصادی داشته باشد، اما ایران برای تبادل استاندارد و عادی اقتصادی با چین و هند به‌عنوان دو قدرت اقتصادی پیمان شانگهای باید عضو FATF باشد.
وی با اشاره به اینکه ایران با پیوستن به پیمان شانگهای، نمی‌تواند منافع اقتصادی خاصی را برداشت کند، افزود: راه‌حل عبور از مشکلات این است که ایران یک کشور بدون تحریم، بدون فشارهای بین‌المللی و هرگونه قطع دسترسی بانکی باشد تا بتواند فعالیت اقتصادی داشته باشد، اما اکنون به‌دلیل تحریم‌های موجود و عدم پذیرش FATF منافع اقتصادی چشمگیری برای ایران وجود ندارد. در واقع عضویت دائم ایران در پیمان همکاری‌های شانگهای موجب خروج خودکار ایران از لیست سیاه FATF نخواهد شد. درحال‌حاضر ایران تعاملات اقتصادی را به‌صورت دوطرفه و بدون U-turn ، با هزینه بسیار بالا انجام می‌دهد، اما عضویت در سازمان شانگهای موجب نمیشود ایران عضو پیمان‌های بین‌المللی دیگر مانند FATF شود، زیرا این دو ارتباطی با هم ندارند. ایران نباید عضویت در FATF را معطل نگه می‌داشت تا در لیست سیاه این معاهده قرار نگیرد.
مشکلات بسیاری وجود دارد
مولوی با انتقاد از شرایط داخلی و مشکلات بی‌شماری که وجود دارد، افزود: چه عضو دائم پیمان شانگهای و چه در مسیر عضویت دائم باشیم، برای کشور تفاوت چندانی نخواهد داشت و قبل از آن باید جریان ورود و خروج سرمایه و مشکلات آن را کنترل کنیم و سپس امیدوار باشیم که چشم‌انداز اقتصادی ایران مثبت خواهد شد تا بتوانیم فعالیت تجاری خوبی با سایر کشورها داشته باشیم. در اصل تا زمانی که اقتصاد در کشور در اولویت نباشد، این پیوستن‌ها راه به جایی نمی‌برد.
سخن پایانی
جان کلام اینکه کشور ما در وهله اول باید به رفع مشکلات داخلی بپردازد، چراکه با مشکلاتی که سال‌هاست درگیر آن هستیم، در صورت بهبود روابط بین‌المللی نیز امکانات لازم را برای بهره‌برداری از موقعیت‌ها نداریم. بارها اتفاقات گوناگونی رخ داده که در پی آن صحبت از بهبود اوضاع شده، اما در نهایت پس از مدتی دستاوردی از آن حاصل نمیشود. به‌هر حال امیدواریم عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نتیجه‌ای خلاف تجربه‌های قبلی داشته باشد.
