دولت در کمتر از یک ‌ سال سکانداری سیاست جدیدی را به کار گرفت که آثار و تبعات آن همچنان ادامه دارد. در قالب این سیاست حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی و به ‌ دنبال آن اجرای طرح کالابرگ الکترونیک به ‌ شرط بازگشت نرخ کالاهای ضروری معیشتی، به شهریور ۱۴۰۰ و جبران مابه ‌ التفاوت نرخ ناشی از حذف ارز ترجیحی به تولیدکننده در دستور کار قرار گرفت، این در حالی است که بسیاری معتقدند نظام کوپنی برای کنترل اقتصاد در دوران جنگ و شرایط آن روزگار طراحی شد. هرچند این طرح در همان زمان نیز با مشکلاتی ازجمله فساد همراه شد، اما به هر حال در آن روزگار چاره دیگری نبود. برهمین اساس بسیاری این طرح را مطابق با شرایط امروز نمی ‌ دانند. از سوی دیگر اجرای این طرح مدت ‌ هاست در هاله ‌ ای از ابهام قرار دارد و زمان کلید خوردن آن به بهانه نبود زیرساخت از ماهی به ماه دیگر انتقال می ‌ یابد. اما به ‌ تازگی خاندوزی، وزیر اقتصاد از اجرای طرح کالابرگ از ماه ‌ های آینده برای کل کشور خبر داد. صمت در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف اجرای طرح کالابرگ پرداخته است.

یادآور صف ‌ های طولانی

کلمه کوپن برای بیشتر مردم یادآور صف ‌ های طولانی برای رسیدن به شکر و روغن و سایر کالاهای اساسی است اما ظاهرا طرح کالابرگ الکترونیکی تفاوت ‌ هایی با کوپن دهه ۶۰ دارد و بیشتر شبیه پرداخت کمک ‌ هزینه نقدی برای خرید کالاهای اساسی است. این طرح به ‌ روزشده طرح کوپنی است که در سال ‌ های اول انقلاب اجرا می ‌ شد. طرح کالابرگ الکترونیکی از تابستان سال ۹۷ و با افزایش چشمگیر نرخ کالاهای اساسی ازسوی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح و قرار شد کالاهای اساسی مردم در قالب وجه نقد یا کوپن الکترونیک تامین شود. اواخر سال ۹۷ کمیسیون تلفیق مجلس طرح کوپن الکترونیکی را تصویب کرد، اما در نهایت تابستان سال ۹۸ وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) اعلام کرد کالای اساسی به اندازه کافی در کشور وجود دارد و فعلا برنامه ‌ ای برای توزیع این کالاها به ‌ صورت کوپنی در دستور کار این وزارتخانه قرار ندارد. با این حال براساس اظهارنظرهای وزیر اقتصاد در روزهای اخیر احتمال اجرای آن قوت گرفته است. هرچند بهانه دولت در اجرا نشدن این طرح نبود زیرساخت بود و نظر کارشناسان نبود منابع مالی، اما نگرانی مردم پس از اعلام این خبر بیشتر شده، زیرا مدت ‌ هاست که برخی از طرح ‌ های حمایتی معکوس عمل می ‌ کنند و بیشتر شهروندان را متضرر می ‌ سازند.

نبود زیرساخت بهانه است

مرتضی افقه، کارشناس اقتصاد درباره اجرای آزمایشی طرح کالابرگ الکترونیکی طی روزهای آینده در یکی از استان ‌ های جنوبی کشور به صمت گفت: در حال ‌ حاضر به ‌‌ دلیل تصمیمات غیرتخصصی ۶۰ میلیون نفر از جمعیت ۸۵ میلیون نفری زیر خط فقر قرار دارند و مشمول طرح کالابرگ هستند؛ به ‌ عبارت دیگر همه مشمولان دریافت سبد خانوار در فقر مطلق هستند و نمی ‌ توانند نیاز خود را تامین کنند. در این زمان که بسیاری از شهروندان توانایی تامین نیازهای اساسی خود را ندارند، دولت باید ورود کند و به حمایت از آنها بپردازد. اعطای کالابرگ الکترونیک که همان کوپن قدیم است برای حمایت از مردم مدت ‌ هاست در دستور کار مسئولان قرار دارد، این در حالی است که پس از گذشت ۳ دهه از جنگ دوباره به نقطه صفر رسیدیم و به اقتصاد کوپنی برخورد کردیم که نشانه خوبی نیست؛ هرچند کالابرگ با یارانه نقدی تفاوت چندانی ندارد.

وی با تاکید بر اینکه کوپنی کردن اقتصاد نتیجه سوءمدیریت دولت است، افزود: در شرایط اقتصادی فعلی ۳ دهک پایین حتی توان برطرف کردن نیازهای روزمره خود را ندارند. در نتیجه اختصاص کالابرگ یکی از برنامه ‌ هایی است که می ‌ تواند از صدمات جدی ‌ تر به افراد زیر خط فقر جلوگیری کند. ارائه این یارانه ‌ ها ممکن است در کوتاه ‌ مدت میزان فقر را کاهش دهد، اما تاثیرات رفاهی نخواهد داشت. پرداخت یارانه ‌ ها فقط فشار فقر را کاهش می ‌ دهد و بخشی از قدرت خرید از بین رفته مردم را جبران می ‌ کند.

بی ‌ برنامگی کاری تکراری از مسئولان

افقه با اشاره به بی ‌ برنامگی مسئولان و تصمیمات یک ‌ شبه اظهار کرد: همزمان با حذف ارز ترجیحی دولت موظف شد از قشر آسیب ‌ پذیر جامعه حمایت ‌ های لازم اقتصادی را به عمل آورد که تخصیص یارانه نقدی و کوپن از جمله راهکارهای مطرح ‌ شده توسط مسئولان در این زمینه بود و به طریق ‌ های مختلف به ‌ صورت ناقص اجرا شد. منابعی که قرار است به ‌ صورت مستقیم یا غیرمستقیم در قالب کالابرگ به مردم ارائه شود نمی ‌ تواند با کمبودهای معیشتی مردم مقابله کند و تغییر برنامه ‌ ریزی ‌ های مسئولان در تخصیص یارانه نقدی یا کوپن نیز ناشی از بی ‌ برنامگی است.

ناکارآمدی ساختارهای دولتی

این کارشناس اقتصاد با اشاره به سردرگمی دولت برای اجرا کردن یا نکردن طرح کالابرگ اظهار کرد: اینکه بعد از گذشت بیش از یک سال طرح کالابرگ الکترونیک به نتیجه نرسیده حکایت از ناکارآمدی ساختارهای دولتی دارد. در این زمینه باید گفت حمایت از اقشار جامعه چه به ‌ صورت پرداخت یارانه نقدی باشد و چه اعطای کالابرگ برای دولت هزینه دارد؛ هرچند پرداخت وجه نقد برای تهیه کالای موردنیاز بسیار بهتر از اعطای کالابرگ برای چند کالای خاص است.

وی در خصوص اثرگذاری این طرح در معیشت خانوار اظهار کرد: به ‌ دلیل نبود منابع مالی، امکان اینکه دولت بتواند اقلام زیادی را با نرخ کوپنی در اختیار مردم قرار دهد ضعیف است؛ بنابراین جایگزینی کوپن با یارانه نقدی تغییر جدی در وضعیت معیشت مردم ایجاد نمی ‌ کند. شاید دهک اول که در شرایط بحرانی قرار دارند از طرح کالابرگ نفع ببرند اما این طرح برای دهک ‌ های متوسط تاثیرگذار نخواهد بود؛ در نتیجه طرح کالابرگ تاثیر چندانی بر معیشت مردم و قیمت ‌ ها ندارد.

منابع مالی برای اجرای طرح وجود ندارد

افقه با اشاره به نبود منابع مالی موردنیاز برای اجرای طرح کالابرگ گفت: شواهد حاکی از آن است که منابع مالی مناسب برای اجرای طرح کالابرگ وجود ندارد و نبود زیرساخت تنها بهانه دولت است. از یک سو به ‌ دلیل تحریم ‌ های مختلف دولت توانایی فروش بالای نفت را ندارد و از سوی دیگر درآمدهای دولت مانند مالیات و... به ‌ دلیل کاهش تولید و تداوم بی ‌ تدبیری ‌ ها قابل ‌ تحقق نیست. در نهایت باید تصریح کرد وضعیت بد اقتصادی و کمبود منابع مالی تامین هزینه این طرح در هاله ‌ ای از ابهام قرار داده است.

راهکار چیست؟

این کارشناس اقتصاد در بیان راهکاری برای بهبود اوضاع معیشت اظهار کرد: راهکار کوتاه ‌ مدت برای بهبود وضعیت اقتصادی انجام انواع حمایت ‌ ها ازسوی دولت است اما راهکار بلندمدت رفع تحریم ‌ های خارجی و داخلی که به ‌ واسطه آن تولید مشکلات زیادی پیدا کرده، است.

تاثیر مثبت اجرای طرح کالابرگ بر معیشت

رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی درباره اجرای آزمایشی طرح کالابرگ الکترونیکی طی روزهای آینده در یکی از استان ‌ های جنوبی کشور به صمت گفت: بحث کوپن یا کالابرگ الکترونیکی از تابستان سال ۱۳۹۷ با افزایش نرخ کالاهای اساسی ازسوی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح و قرار شد کالاهای اساسی در قالب وجه نقد یا کوپن الکترونیک تامین شوند. در این زمینه هنوز اطلاعی به اتحادیه بنکداران داده نشده است؛ هرچند این طرح در اتحادیه ما اجرایی نمی ‌ شود، زیرا ما بنکدار هستیم و مشتریان ما سوپرمارکت ‌ ها هستند. وی باتوجه به تجربه اعطای کوپن در سال ‌ های گذشته اظهار کرد: اعطای یارانه مکانیسمی است که شرایط را برای افراد و اقشار آسیب ‌ پذیر و ضعیف ‌ تر جامعه بهتر و مطلوب ‌ تر می ‌ کند، این در حالی است که اگر اعطای کالابرگ مانند سال ‌ های گذشته و کوپن باشد قطعا مشکلات زیادی را به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر در صورت اعطای یارانه کالایی از طریق کالابرگ باید مشخص شود چه کالاهایی مشمول یارانه می ‌ شوند.

حذف دلال با اجرای طرح کالابرگ

کنگری درباره نحوه اجرای طرح کالابرگ اظهار کرد: اگر کالابرگ به ‌ صورت نظام ‌ مند توزیع شود، قطعا تاثیر مثبتی در معیشت و بازار خواهد داشت. همچنین اگر به ‌ واسطه اجرای این طرح دلال ‌ ها حذف شوند تاثیرات اثرگذارتری خواهد داشت.

قیمت ‌ گذاری دستوری با بازار چه کرد؟

رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی درباره اظهارات اخیر وزیر اقتصاد مبنی بر اصلاح سازکار قیمت ‌ گذاری دستوری نیز گفت: دولت ‌ ها معمولا برای مقابله با افزایش نرخ و تورم، اقدام به سرکوب قیمت ‌ ها و تعیین دستوری نرخ می ‌ کنند تا کالاها با نرخ پایین ‌ تر به ‌ دست مردم برسد. به ‌ عقیده برخی از کارشناسان این اقدام نه ‌ تنها تاکنون به تثبیت نرخ کالاها کمکی نکرده، بلکه خود به عاملی برای جهش تقاضا و التهاب بیشتر بازار، رانت و دلال ‌ بازی و خروج بازار از فرآیند طبیعی خود تبدیل شده است. نرخ دستوری باید به ‌ گونه ‌ ای تعیین شود که با قیمت ‌ های بازار همخوانی داشته باشد. اگر قیمت ‌ های بازار مدیریت شود، اوضاع بهبود می ‌ یابد. در حال ‌ حاضرکالا به اندازه کافی در بازار موجود است، اما تقاضا وجود ندارد.

سخن پایانی

به ‌ عقیده کارشناسان تاکنون برخی از وعده ‌ های معیشتی دولت نتیجه عکس داده و شاید عمق گودال فقر را برای قشر ضعیف جامعه بیشتر کرده است. به ‌ علاوه اینکه عده ‌ ای از کارشناسان معتقدند اجرای طرح کالابرگ ممکن است زمینه ‌ ساز بستر رانت و فساد باشد. در این صورت ممکن است، معیشت مردم بیشتر به خطر بیفتد؛ از همین رو باید با تدابیر جدی و کارشناسی ‌ شده ‌ تری به حمایت از معیشت و بازار پرداخت.