بحث گاز و ناترازی در این حوزه نکته‌ای بسیار دارای اهمیت است که باید توجه ویژه‌ای به آن داشت. در کشور ما، همزمان با رسیدن فصل سرما، توصیه‌هایی مبنی بر مدیریت مصرف به‌گوش می‌رسد که البته درصد کمی از مردم رعایت می‌کنند. بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که در کشور ما ذخیره‌سازی گاز به‌درستی انجام نمی‌گیرد و همین موضوع سبب می‌شود تا فصل سرد سال، مشکلاتی را برای‌مان به‌وجود آورد.ایران باوجود اینکه به‌عنوان دومین کشور دارنده ذخایر گازی شناخته می‌شود، با رشد فزاینده مصرف و محدودیت در تولید، با مشکل ناترازی تامین گاز به‌ویژه در فصول سرد سال روبه‌رو شده است. وابستگی ۷۰ درصدی بخش‌های مختلف مصرفی به گاز طبیعی و مصرف غیربهینه انرژی از یک‌سو و وابستگی تامین گاز کشور به میدان پارس‌جنوبی و افت فشار این میدان از سوی دیگر، مسئله تامین انرژی برای کشور را با چالش جدی مواجه کرده است.در حال‌ حاضر 2 پاسخ عمده به مسئله ناترازی گاز داده می‌شود: نخست، اختصاص دادن منابع به وزارت نفت جهت افزایش تولید و دوم، اصلاح نرخ انرژی در کشور است. هردو این پاسخ‌ها اگرچه نباید کنار گذاشته شوند، اما باتوجه به واقعیات اجتماعی و شرایط اقتصادی کشور نمی‌توانند به‌عنوان محور راهکارها مدنظر قرار گیرند. رویکرد اصلی گزارش حاضر آن است که باتوجه به شرایط کشور، یک راه‌حل ساده برای حل ناترازی گاز طبیعی وجود ندارد و باید با بسته‌ای از راهکارهای ترکیبی که هرکدام بخشی از مسئله را حل می‌کنند، به مسئله ناترازی پاسخ داد.

ناترازی مهمان همیشگی

محمدصادق مهرجو، کارشناس انرژی در ارتباط با وضعیت گاز کشور و بحث ناترازی به صمت گفت: در ابتدا باید اشاره کرد که در کشور، مشکل ناترازی وجود دارد و موضوع جدیدی نیست. مدت‌هاست که کشور ما در حوزه انرژی به‌ویژه گاز، با پدیده ناترازی دست‌وپنجه نرم می‌کند. باید گفت که بحث مدیریت و پیک مصرف در ۴ ماه انتهای سال دارای اهمیت است. پیک مصرف در کشور ما همواره از دی آغاز می‌شد، اما شاهد آن بودیم که در ماه دی ، سرمای چندانی را تجربه نکرد و از اواخر بهمن، سرما و پیک مصرف آغاز شد. سابقه نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته، ماه اسفند ، پیک مصرف چندبرابری را مانند امسال نداشته است.

مهرجو ادامه داد: در کشور ما، ۳۰۰ میلیون مترمکعب ناترازی گاز وجود دارد و اگر تمام نیازمندی‌ها را جمع بزنیم، کمابیش معادل ۳۰۰ میلیون مترمکعب خواهد شد. این نیازمندی‌ها شامل صادرات، نیاز صنایع، بخش خانگی و... خواهد شد. زمانی که این ناترازی به‌وجود می‌آید، مجبور هستیم تا گاز را برای بسیاری از مصارف مانند صنایع محدود کنیم. همان‌طور که در جریان هستید، گاز پتروشیمی‌ها به‌طورکامل قطع شد و به شهرک‌های صنعتی اعلام شد، تا زمانی که پیک مصرف را رد کنیم، گاز شما قطع خواهد بود.

وی افزود: ما به‌صورت سالانه و طی ۱۰سال گذشته، تقریبا رقمی معادل ۴، ۸ درصد رشد مصرف را تجربه کرده‌ایم و میزان رشد تولید ما ۳، ۸ درصد بوده و طی ۱۰ سال اخیر ما ۱۱ درصد عقب مانده است، تولید از مصرف داشته‌ایم. حال این سوال پیش می‌آید که چگونه باید این موضوع را مدیریت کرد؟ آیا ما می‌توانیم، جوابگوی تمام نیازهای خود به‌صورت نامحدود باشیم؟ واقعیت امر این است که در شرایط فعلی چنین امکانی وجود نخواهد داشت. در سال‌های آینده سقف تولیدی خواهیم داشت و اگر تمام منابع تولید گازمان را به‌صورت ناگهانی و معجزه‌آسا توسعه دهیم، به رقم تولیدی یک میلیارد و ۴۲۰ میلیون مترمکعب نمی‌توانیم تجاوز کنیم. چنین موضوعی در شرایطی است که برنامه‌های فشارافزایی پارس‌جنوبی اجرایی شود.

مشکل گازسوزی هنوز برطرف نشده است

این کارشناس انرژی در ادامه به صمت گفت: ما شاهد گازسوزی هستیم که در سال‌های قبل نیز وجود داشته، اما چون تولید نفت افزایش پیدا کرده، تولید گازهای همراه نیز شاهد افزایش بوده و به‌همین‌دلیل بحث گازسوزی نسبت به سال گذشته بیشتر شده است. بحث فشارافزایی پارس‌جنوبی برای ما یک مشکل اصلی است و اگر نتوانیم اقدامی در راستای فشارافزایی انجام دهیم، طی ۲۰ سال آینده، تولید در پارس‌جنوبی به یک‌پنجم سقوط خواهد کرد. چنین موضوعی را می‌توان یک زنگ خطر بزرگ برای کشور دانست. این نکته بسیار نگران‌کننده است که تولید بیش از ۷۰ درصد گاز کشور، محدود به نیروگاه پارس‌جنوبی است. از سال ۹۵ بحث فشارافزایی مطرح بوده، اما تاکنون این ماجرا بلاتکلیف مانده است. مسئولان اعلام کرده‌اند که قرار است، قراردادهایی را در این راستا منعقد کنند، اما باید گفت که قرارداد بدون مطالعات جزئی به‌هیچ‌عنوان امکان‌پذیر نیست. اسناد مناقصه، شرایط و محدوده کار که باید به پیمانکار واگذار شود، مشخص باشد و در این زمینه هیچ مطالعه‌ای انجام نگرفته است.

مهرجو گفت: طی 2.5گذشته، عمده توجه ما به‌دلیل وابستگی کشور به ارز، به افزایش تولید نفت بوده است و از بحث فشارافزایی پارس‌جنوبی عقب مانده‌ایم. در سال ۱۴۲۱ اگر فشار‌افزایی انجام نگیرد، تولید از پارس‌جنوبی کاهش پیدا می‌کند و اگر تمام طرح‌های موجود برای فشارافزایی انجام گیرد، تولید نصف خواهد شد.

وضعیت ذخیره‌ گاز

وی ضمن اشاره به وضعیت ذخیره‌سازی گاز کشور گفت: در تمام کشورهای مطرح دنیا به‌ویژه اروپا، بحث مدیریت پیک مصرف را با ذخیره‌سازی انجام می‌دهند. بین ۱۰ تا ۱۴ درصد از میزان مصرف گاز در اروپا، از منبع ذخیره‌سازی گاز انجام می‌شود. مخازنی که خالی از سیال شده است، در آنها، گاز تزریق و در فصل سرد سال از این محل استفاده می‌شود. متاسفانه در ایران ۳ درصد از نیاز مصرف‌کنندگان را ذخیره‌سازی تامین می‌کند. بحث محدودیت‌های مالی برای ما بسیار چالش‌برانگیز شده و تمام پروژه‌های توسعه و ذخیره‌سازی، نیازمند تامین مالی است. بحث توسعه و فشارافزایی پارس‌جنوبی، نیازمند ۲۰ میلیارد دلار تامین مالی است و ذخیره‌سازی نیز ۶ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد. باوجود تحریم‌ها، کار ما مقداری سخت و دشوار و محدودیت‌های مالی بسیار چالش‌برانگیز شده است. صندوق توسعه ملی اعلام کرده است که قصد شراکت برای توسعه تولید نفت دارد و من پیشنهاد می‌کنم که اگر آقایان قصد سرمایه‌گذاری دارند، در پروژه‌های گازی سرمایه‌گذاری کنند.

مهرجو خاطرنشان کرد: گاز برای ما یک کالای مصرفی نیست، بلکه یک کالای استراتژیک است. ۸۵ درصد نیاز نیروگاهی ما به سیال گاز است و صنایع بزرگ مانند فولاد و... به گاز نیازمند هستند و نمی‌توان برق را با گاز جایگزین کرد. نیاز خانگی هم برای ما بسیار دارای اهمیت است و بحث تبعات سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی نیز در این حوزه اهمیت دارد. بحث صادرات گاز نیز مهم بوده و ما تعهداتی را برای صادرات گاز داریم و اگر خط لوله پاکستان کشیده شود، می‌توانند از ما درخواست غرامت کنند و بگویند که ما تعهدات خود را برای کشیدن لوله انجام داده‌ایم و اکنون درخواست گاز داریم.

این کارشناس انرژی در ادامه گفت: نکته دیگری که اهمیت دارد، تزریق به مخازن نفتی است. در سال‌های اخیر، تزریق به مخازن نفتی، کاهش پیدا کرده است و در سال‌های آینده بخشی از ذخایر ثانویه تولیدی خود را از دست خواهیم داد. تمام این پیش‌بینی‌ها قطعا رخ خواهد داد. به‌دلیل نوع مخازن ما در جنوب‌غرب کشور، نیازمند تزریق گاز به‌جای آب هستیم. ما اگر می‌خواهیم به‌سمت تولید ۴ نیم میلیون بشکه به بالا برویم، به‌طورقطع باید توان تزریق گاز به مخازن نفتی را افزایش دهیم. تمام این موضوعات دلیل می‌شود تا اهمیت استراتژیک گاز را بیشتر درک کنیم.

باید به‌دنبال تولید گاز باشیم

وی افزود: ما باید به‌دنبال تولید گاز باشیم و نفت ما به‌اندازه توان به‌فروش می‌رسد و اضافه بر این ممکن است چالش‌هایی مانند برگشت پول ایجاد کند. گاز را می‌توان با برق تهاتر کرد که خیلی سریع به‌دست‌مان می‌رسد. در حال ‌حاضر یک تهاتر خوب و سازنده با ارمنستان در زمینه برق و گاز داریم که البته رقم بالایی هم ندارد، اما امکان مانور وجود دارد. باید اشاره کرد که ایران آمادگی تبدیل شدن به هاب گازی منطقه را دارد. چنین موضوعاتی امکان و ظرفیت است که در ایران وجود دارد. ایران بر سر چهارراه جهان واقع شده و چنین حرفی را رئیس‌جمهوری سابق امریکا در سال ۱۹۵۰ زده است.

مهرجو ادامه داد: ما از شمال با کشورهای بزرگ و تولیدکننده گاز مانند روسیه، ترکمنستان و آذربایجان همسایگی داریم و از شرق و غرب نیز با کشورهای مصرف‌کننده عمده همسایه هستیم و باید از این موقعیت استفاده کنیم. این امکان وجود دارد که ایران به‌واسطه موقعیت جغرافیایی که دارد، تبدیل به هاب بزرگ منطقه شود.

روسیه رقیب ایران است

این کارشناس انرژی در ارتباط با خبری مبنی بر واگذاری مناطق گازی شمال ایران به روسیه گفت: چنین موضوعی بحث سرمایه‌گذاری مشترک است. ما در بحث گاز و نفت با روسیه رقیب هستیم. آیا یک رقیب که خودش در شرایط جنگ و تحریم قرار دارد، حاضر می‌شود تا منابع خود را صرف توسعه منابع گازی ما کند؟ در حقیقت روسیه رقیب ما است و اگر از ما دعوت کنند، سرمایه‌هایی را برای توسعه منابع آنها خرج کنیم؛ قبول نخواهیم کرد و اولویت را به توسعه منابع خود اختصاص خواهیم داد. بنده نسبت به این موضوع چندان خوش‌بین نیستم. ما می‌توانیم تبدیل به هاب گازی شویم در شرایطی سوآپ گاز داشته باشیم؛ یعنی گاز را از روسیه تحویل بگیریم و تبدیل به ال ان جی کنیم و به‌دست مصرف‌کنندگان برسانیم و حق سوآپ را دریافت کنیم.

مهرجو در پایان گفت: کار کردن در چنین شرایطی سخت و دشوار است؛ اینکه از دولت توقع معجزه داشته باشیم، امکان‌پذیر نیست و باید واقعیت‌ها به مردم گفته شود. ما باید الگوی مصرف و صرفه‌جویی را مدنظر قرار دهیم. گاز برای ما دارای اهمیت است و باید این میراث ملی را قدر بدانیم. ما باید به‌دنبال توسعه معادن زغال‌سنگ باشیم تا بتوانیم فشار را از روی گاز برداریم و هیچ راهی جز صرفه‌جویی و تنوع در سبد سوختی نداریم. باید گفت در شرایط فعلی تحت‌فشار هستیم و هیچ بهبودی صورت نگرفته است. ما نیازمند معاونت انرژی هستیم، اما آقایان به‌دنبال معاونت بهینه‌سازی انرژی هستند و بهینه‌سازی به‌تنهایی کفایت نخواهد کرد و ما نیاز به تمرکز در بحث سیاست‌گذاری داریم.

سخن پایانی

به‌طورکلی چشم‌انداز روشنی در راستای افزایش تولید گاز در کشور وجود ندارد و افزایش‌های جزئی به‌هیچ‌وجه پاسخگوی افزایش تقاضا نیست، بنابراین هرگونه افزایش تولید گاز طبیعی در شرایط کنونی امری به غایت صعب و سخت و طاقت‌فرسا و چه‌بسا نامحتمل است، مگر اینکه تمام سرمایه‌ها و منابع وزارت نفت از سایر بخش‌های پایین‌دستی و بالادستی این صنعت خارج شده و تنها به بخش تولید گاز اختصاص یابد که البته چنین چیزی غیرمنطقی و ناشدنی است. به‌طورکلی پروژه‌های ملی و توسعه‌ای کلان، نیازمند تخصیص منابع مالی به‌طورمستمر است، چراکه اطاله زمان تخصیص این منابع در عمل فرصت طلایی توسعه این صنعت در کشور را تضییع می‌کند. همین حالا هم مجموعه این عوامل به تاخیر در توسعه میدان‌های مشترک یا افزایش هزینه‌های بهره‌برداری منجر شده است. باید اعتراف کرد که بدون سرمایه‌گذاری (از هر منبع مالی اعم از داخلی یا خارجی) موضوع حفظ و استمرار تولید از میدان‌های گازی کشور (حداقل در کوتاه‌مدت و میان‌مدت) دچار یک علامت سوال بزرگ است. این همان چیزی است که در ادبیات عامه از آن با عنوان «ناترازی» صحبت می‌شود.