یک بام و دو هوای آلودگی
دست‌کم بیش از نیم قرن است که کارشناسان محیط‌زیستی نگران هوای آلوده‌ای هستند که شهروندان در کشور ما تنفس می‌کنند. مسلما یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی امروز که با آن مواجهیم، آلودگی هوا است.
دلیل اصلی این موضوع، انتشار گازهای گلخانه‌ای است که از احتراق سوخت‌های فسیلی حاصل می‌شود. دی‌اکسیدکربن ناشی از احتراق این سوخت‌ها با بیشترین سهم میان سایر گازهای گلخانه‌ای بیش از تمام آلاینده‌ها مسئول آلوده شدن هوا است. آلودگی هوا و تغییرات آب‌وهوایی بسیاری از مسائل و مشکلات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی را به‌وجود می‌آورد. متاسفانه بخش اعظم انرژی مصرفی در ایران به‌وسیله سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود. این سوخت‌ها دارای انواع آلاینده‌های سمی و خطرناک هستند که از راه‌های مختلف به محیط‌زیست و در نهایت به زنجیره غذایی انسان وارد می‌شوند، گرچه اثرات زیست‌محیطی استفاده از سوخت‌های فسیلی بر آب‌های سطحی و زیرزمینی، خاک، هوا، پوشش گیاهی و... بی‌شمار است، اما مبحث آلودگی هوا، اثرات گلخانه‌ای و ذرات و اثر خنک‌کنندگی آنها بیشتر موردتوجه است. صمت در این گزارش دلایل اصلی آلودگی هوا را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.
قانون هوای پاک، قانون پیچیده‌ای نیست
آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین معضلات محیط‌زیستی کلانشهرها و از عوامل اصلی تهدیدکننده سلامت شهروندان است که همه‌ساله به‌ویژه در فصول سرد، مشکلات زیادی را برای مردم کشورمان ایجاد می‌کند. در این میان، باوجود اینکه منابع متحرک شامل خودروها، موتورسیکلت‌ها، وانت‌بارها، کامیون‌ها، تریلرها، اتوبوس‌ها و... عامل اصلی آلودگی هوای بیشتر کلانشهرهای کشور محسوب می‌شوند، اما منابع ساکن شامل واحدهای مسکونی، تجاری و اداری به‌همراه صنایع، کارخانجات، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و... نیز نقش مهمی در تشدید انتشار آلاینده‌ها در بسیاری از شهرهای بزرگ دارند. اینکه باید حمل‌ونقل عمومی را گسترش دهیم یا باید سوخت را استاندارد کنیم یا با صنایع آلاینده برخورد کنیم و... اینها همه زیرمجموعه قانون هوای پاک است و نکته عجیبی ندارد. اقدامات در زمینه حفظ محیط‌زیست، سال‌های سال است که انجام گرفته و از قبل از انقلاب تا الان، مسئولان امور زیست‌محیطی موظف بوده‌اند با آلاینده‌ها برخورد کنند. هر سال با اوج گرفتن آلودگی هوا در کلانشهرهای کشور، این پرسش تکراری، پررنگ می‌شود که به‌راستی چرا این معضل هر سال بدتر شده و کسی را یارای حل آن نیست؟ به این ترتیب، در یک جمع‌بندی صنایع دولتی و شبه‌دولتی، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، کارخانه‌ها و خودروسازان، مسبب اصلی آلودگی هوای شهرها هستند و نقش مردم در آلودگی هوا کمتر است؛ اگرچه صفر نیست. از سویی، براساس مفاد قانون هوای پاک که در سال ۱۳۹۶ مصوب شده است، بیش از ۲۰ دستگاه مختلف در کشور متولی رفع یا کاهش آلودگی هوا هستند، اما با گذشت حدود ۶ سال همچنان بخشی از آیین‌نامه‌های اجرایی آن موردبی‌توجهی قرار گرفته و به مرحله اجرا نرسیده‌اند که جای تاسف دارد.
در برابر محیط‌زیست احساس مسئولیت کنیم
علی‌اکبر رجایی، کارشناس انرژی پیرامون آلودگی هوای کشور به صمت توضیح داد: باید توجه کرد که آلودگی هوای کشور در شرایط گوناگون متفاوت است. برای مثال، اکنون ریزگردها در مناطق مرزی کشور دائم در حال پیشروی هستند و ممکن است تا تهران هم بیایند و این موضوع یکی از اصلی‌ترین دلایل آلودگی هوای کشور است. اینکه به‌طوردائم مازوت‌سوزی را مقصر آلودگی هوا بدانیم، درست نیست، چرا که درحال‌حاضر، در فصل گرما این اتفاق رخ نمی‌دهد و این موضوع بیشتر به فصل سرما برمی‌گردد که ناترازی گاز به اوج می‌رسد. ما باید قبول کنیم که بنزین ما استاندارد نیست. طبق آمارهای موجود، تنها ۲۰ درصد از بنزین تولیدشده در داخل استاندارد است. اگر با کارشناسان سازمان محیط‌زیست صحبت کنید، اعداد و ارقام عجیبی در رابطه با این موضوع ارائه می‌دهند که قابل‌تامل است. متاسفانه انرژی به‌علت فراوانی در کشور ما ارزان است و همین موضوع باعث شده تا استفاده از خودروهای شخصی برای سفرهای درون و برون‌شهری بیشتر از کشورهای دیگر باشد. از طرفی، سیستم حمل‌ونقل عمومی همراه با افزایش جمعیت کلانشهرها رشد نداشته که این موضوع نیز بر تعداد خودروهای تک‌سرنشین افزوده است.
قبل از هر اقدام و سیاست‌گذاری برای حل مشکل آلودگی هوا باید فرهنگ‌سازی نیز شکل بگیرد تا هر فردی و نهادی به‌نوبه خود نسبت به مصرف انرژی و حفاظت از محیط‌زیست احساس مسئولیت کند. این که برنامه‌ریزی درستی از سوی مسئولان برای حفاظت از محیط‌زیست شکل نمی‌گیرد، کاملا درست است و نیاز به همفکری دارد، اما تا زمانی که برای حفاظت از محیط‌زیست و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی همکاری نشود، نمی‌توانیم به آینده پاک امیدوار باشیم.
به‌اعتقاد و باور بسیاری از روانشناسان و کارشناسان در امر خانواده و اجتماع؛ ریشه و بنیان بسیاری از رفتارها و عملکردها را باید در نهاد خانواده جست‌وجو کرد. بیشتر پدران و مادران به مسائل زیست‌محیطی به‌عنوان یک اصل نگاه نمی‌کنند، بلکه آن را به‌صورت یک اتفاق یا یک واکنش تصادفی لحاظ می‌کنند. به‌عنوان‌نمونه، در صورتی که فرزند زباله را در داخل سطل زباله نیندازد، به وی متذکر نمی‌شوند؛ بنابراین در نهاد خانواده و جامعه ما نگاه تربیتی حاکم، نگاه زیست‌محیطی را در خود جای نداده است. اهمیت محیط‌زیست در دنیای امروز کمتر از حفظ انرژی و مدیریت انرژی نیست، اما برای بحث انرژی ۲ وزارتخانه مهم (نیرو و نفت) در نظر گرفته شده و در عوض، قانون‌گذار برای محیط‌زیست در حد یک سازمان بسنده کرده است که این سازمان نیز باتوجه به آسیب‌های وارده و محدودیت‌های سازمانی مانند نیروی انسانی و جایگاهی و... بیشتر نقش انفعالی و واکنشی داشته و دارد. آلودگی هوا، فارغ از خسارت‌های بسیاری که به زیربنای اقتصادی کشور وارد می‌کند، سلامتی مردم را به خطر می‌اندازد. مرگ سالانه ۱۷هزار نفر در سوانح رانندگی و فوت شدن ۲۰ هزار نفر سالانه به‌دلیل آلودگی هوا فقط ۲ نمونه از آسیب‌های بی‌پایانی است که جامعه را به خود درگیر کرده است. اثرات منفی آلودگی هوا بر جامعه باید از ابعاد گوناگون بررسی شود. از منظر حقوق شهروندی استمرار معضل آلودگی هوا به جامعه نشان می‌دهد که حقوق شهروندی رعایت نمی‌شود. انسان‌ها در جامعه ۲ حقوق فردی و اجتماعی خود را طلب می‌کنند و چنین معضلاتی هردو حق اجتماعی و فردی را به‌خطر می‌اندازد.
در زمینه هوای پاک هیچ قانونی وجود ندارد
مژگان جمشیدی، کارشناس انرژی، در ارتباط با آلودگی هوا به صمت گفت: موضوع آلودگی هوا، بحث دیروز و امروز نیست و کمابیش نزدیک به ۳۰ سال است که ما با موضوع آلودگی به‌صورت خاص دست‌وپنجه نرم می‌کنیم. اقدامات مختلفی برای کاهش آلودگی هوا انجام گرفته است، اما این اقدامات در مقایسه با رشد جمعیت، افزایش تعداد خودروها در سطح کلانشهرها و به طور کل در سراسر کشور، بسیار کم و ناچیز بوده و متاسفانه از یک دوره‌ای به بعد، در زمینه هوای پاک هیچ قانونی وجود ندارد. وی در ادامه افزود: امروز شاهد یک بازگشت به گذشته هستیم؛ کشوری که روی دریایی از سوخت‌های فسیلی خوابیده است و سومین ذخایر گازی جهان را دارد، در نیروگاه‌ها و صنایع از مازوت استفاده می‌کند. این اتفاق در ۵ سال اخیر افتاده است و هر سال میزان مصرف مازوت در کشور بیشتر می‌شود.
فقط خودروها مقصر نیستند
وی با بیان اینکه روز به روز بر میزان آلودگی در سطح کشور بیشتر می‌شود، گفت: مشکل آلودگی هوا فقط به‌دلیل وجود خودروها نیست و درحال‌حاضر مشکل اصلی، صنایع و کارخانه‌ها هستند که از مازوت استفاده می‌کنند. از طرفی، کوچک‌ترین عمل و حرکتی برای توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی در کلانشهرها انجام نگرفته است. تا زمانی که در صنایع از مازوت استفاده می‌شود، ما رنگ آسمان آبی را نخواهیم دید. درحال‌حاضر ما شاهد آن هستیم که وضع آلودگی هوا به‌صورت سالانه وخیم‌تر می‌شود و هیچ بهبودی در زمینه آلودگی هوا حاصل نمی‌شود. متاسفانه کوچک‌ترین اراده‌ای برای رفع بحران آلودگی هوا و همین‌طور رفع سایر مسائل زیست‌محیطی وجود ندارد. جمشیدی در پایان گفت: اگر ما می‌خواهیم تا امروز وضعیت وخیم محیط‌زیست و همچنین آلودگی هوا برطرف شود، دولت باید پاسخگو باشد که چرا کشوری که سومین ذخایر گازی جهان را دارد، در نیروگاه‌ها و صنایع از مازوت استفاده کند. اگر مازوت زیاد است، مشکل را از باید از طریق دیگری برطرف کرد. یکی از دلایلی که ما نمی‌توانیم مازوت را صادر کنیم، فقط به مسئله تحریم‌ها برنمی‌گردد، چرا که دلیل اصلی، آلاینده بودن و درصد بالای گوگرد در این مازوت است. صنایع نفتی ما توان این را ندارند که بتوانند این آلودگی را برطرف کنند. به‌طورقطع صنعت نفت ما به‌قدری پیشرفته نیست که مازوت ما، درصد بالایی آلایندگی دارد و هیچ کشوری حاضر به خرید آن نیست. وی در پایان گفت: بنابراین اگر انتظار داریم مشکل محیط‌زیست، آلودگی هوا و همچنین سایر مشکلات حل شود، باید سیاست‌ها را تغییر
دهیم. باید بپذیریم که نمی‌توان تا ابد، خودمان برای خودمان تولید کنیم و بی‌نیاز از علم و دانش روز دنیا باشیم. متاسفانه موضوع آلودگی هوا، مانند گذشته نیست که یک پدیده تک‌علتی باشد، بلکه یک کلاف پیچیده‌ای از انبوه مشکلات است که به همین سادگی‌ها حل نخواهد شد.
سخن پایانی
آلودگی هوای تهران، جزو بزرگ‌ترین مشکلات شهری است که مدت زمان زیادی است، در حال دست‌وپنجه نرم کردن با این معضل اساسی هستیم. آلودگی ناشی از دود خودروها، بنزین بی‌کیفیت و همچنین مازوت‌سوزی، بلای جان شهروندان پایتخت شده است و سالانه جان بسیاری را می‌گیرد. آلودگی فقط مربوط به تهران نیست، بلکه در بسیاری از کلانشهرها چنین مشکلی وجود دارد. با گذشت بیش از ۶ سال از اجرای قانون هوای پاک هنوز دستگاه‌های دولتی در اجرای آن کوتاهی می‌کنند و با یک تخمین ساده می‌توان درک کرد که خسارت‌های ناشی از آلودگی‌های هوا در بخش‌های مختلف بیشتر از بودجه‌ای است که می‌تواند برای اجرای قانون هوای پاک صرف شود. با اقداماتی همچون نوسازی و نصب فیلتر برای آلاینده‌ها؛ نوسازی حمل‌ونقل و همچنین بهسازی فعالیت نیروگاه‌ها می‌توان این خسارت‌ها را کاهش داد، اما آنچه باید بیشتر به آن توجه کرد، بحث مدیریت مصرف گاز در فصل سرد سال است که اگر خوب به آن توجه نشود، به‌اجبار نیروگاه‌های ما باید از سوخت‌های آلوده مانند مازوت استفاده کنند، بنابراین باید این فرهنگ‌سازی از خود مسئولان شروع شود. در حوزه مصرف گاز وقتی به آمارها نگاه می‌کنیم، مصرف گاز در کشور ما حدود ۶ تا ۷ برابر سرانه جهانی است و ۳ برابر کل اتحادیه اروپا مصرف گاز داریم، در سایر حوزه‌های انرژی هم همین وضعیت وجود دارد. متاسفانه در حوزه‌های مختلف شاهد آن هستیم که منابع‌طبیعی خدادادی به‌هدر می‌رود و باعث آلودگی زیست‌محیطی به‌ویژه هوا می‌شود که نیاز است در این حوزه اقداماتی اساسی انجام پذیرد.
