راه ناهموار «بهره‌وری سبز»
مفهوم «بهره‌وری سبز» در سال ۱۹۹۴ توسط «سازمان بهره‌وری آسیا» مطرح شد و از آن پس «بهره‌وری سبز» به‌عنوان استراتژی توسعه پایدار محیطی انتخاب شد.
مفهوم «بهره وری سبز» در سال ۱۹۹۴ توسط «سازمان بهره وری آسیا» مطرح شد و از آن پس «بهره وری سبز» به عنوان استراتژی توسعه پایدار محیطی انتخاب شد. هدف اصلی از این ساختار نیز افزایش بهره وری و توسعه اقتصادی ـ اجتماعی است، به نحوی که موجب حفاظت و ایمنی محیطی شود و در کنار آن، با افزایش سودآوری تجاری به ارتقای کیفیت زندگی بینجامد. بهره وری سبز، نگرش پیشگیرانه ای را ترویج می کند که عکس العملی در قبال هزینه های اقتصادی گزاف است و در نهایت، به روش های کنترل آلودگی در محیط زیست می انجامد و به همین دلیل، یکی از رویکردهای پیشگیری از ایجاد آلودگی در صنایع نیز به شمار می رود. با این نگاه، در جوامع علمی ـ صنعتی «بهره وری سبز» روشی برای تلفیق توسعه صنعتی با حفظ محیط زیست قلمداد می شود. باتوجه به روند رو به رشد صنایع و فراگیر شدن آلودگی های ناشی از آن، سوالی که مطرح می شود، این است که آیا باید صنعت یا به عبارتی موتور توسعه را متوقف یا رشد آن را کند کرد یا آنکه بدون توجه به لطمات زیست محیطی و تنها با تکیه بر اهمیت تولید در توسعه و نقش آن در تقویت اقتصاد ملی، اجازه ادامه فعالیت به صنعت با همین روال داده شود؟ صمت در این گزارش در گفت وگو با کارشناسان به بهره وری سبز و بهینه سازی مصرف در عرصه محیط زیست پرداخته است.
دگرگونی شیوه تولید، به نفع محیط زیست
«بهره وری سبز» یکی از ابزارهایی است که در اختیار توسعه پایدار قرار می گیرد تا ضمن سودجویی اقتصادی بتوان محیط زیست را حفظ و توسعه را پایدار کرد. در واقع، بهره وری سبز برگرفته از تلفیق ۲ واژه بهبود بهره وری و حفاظت از محیط زیست است که به عنوان یک راهکار و نوآوری در مسیر صیانت از محیط زیست، بر بهینه سازی مصرف و بهره برداری از منابع طبیعی، توسعه و رشد مستمر اقتصادی تاکید دارد. استراتژی بهره وری سبز از ابزارها و تکنیک های مرتبط از طریق ارزیابی عملکرد بنگاه های اقتصادی، قیمت گذاری و هدررفت ها و ضایعات منابع اقتصادی در فرآیند تولید، تلاش در راستای کاهش آلودگی و اثرات مخرب زیست محیطی بنگاه ها، قصد دارد موجب ارتقای بهره وری، رقابت پذیری و بهبود کیفیت زندگی بشر شود.
تنها تغییر تکنولوژی و فناوری نیست که در حوزه صنعت به «بهره وری سبز» می انجامد، بلکه با تمرکز بر استفاده کارآ و بهینه از مواد اولیه، انرژی و آب برای کاهش تولید ضایعات و توجه به محیط زیست در تمام مراحل تولید موجب تغییر نگرش در تمام سطوح بخش مدیریت می شود. در نتیجه، کاهش مصرف نهاده های تولید به ازای یک مقدار مشخص تولید یا ارائه خدمات، کاهش هزینه های تولید، کیفیت و رقابت پذیری محصولات در سطح ملی و جهانی ارتقا پیدا می کند که رشد اقتصادی را بهبود می بخشد، بنابراین به طورکلی بکارگیری بهره وری سبز در همه صنایع و بنگاه های تولیدی کوچک و بزرگ، افزایش سودآوری و رشد اقتصادی را باتوجه به مسائل زیست محیطی به همراه دارد. به نظر می رسد که این استراتژی راهکار خوبی برای حفظ محیط زیست و در عین حال توسعه باشد، اما باید نظر مخالفان را نیز شنید. برخی کارشناسان محیط زیست بر این باور هستند که بهره وری سبز شاید در تولید یک کالا میزان خسارت به محیط زیست را کاهش دهد، اما همان طور که گفته شد، بهره وری منجر به افزونی تولید و در نهایت افزایش رشد اقتصادی می شود. به همین ترتیب، اگر میزان خسارت محیط زیستی تولید یک کالا با بهره وری سبز برای مثال از ۵ به ۲ کاهش پیدا کرده باشد، ممکن است با افزایش تولید کالا، میزان خسارت نه تنها کاهش نیابد، بلکه بیشتر نیز بشود. به همین منظور باید به دنبال ریشه های اقتصادی این مشکل بود. برهمین اساس، برخی سیاستمداران اعمال سیاست های بهره وری به نفع محیط زیست را کافی نمی دانند و رشد اقتصادی صفر را پیشنهاد می کنند. برخی سبزهای رادیکال نیز علاوه بر توقف رشد افسارگسیخته اقتصادی، خواهان دگرگونی شیوه تولید اقتصادی به نفع محیط زیست و رفاه انسان ها هستند.
توجه به «بهره وری سبز» در ساختار اقتصاد
سیدمهدی میردامادی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران با تاکید بر اهمیت بهره وری سبز در تصمیمات کلان گفت: برای تحقق این هدف در گام نخست باید تغییر نگرش در بین مسئولان اتفاق بیفتد. برخی مسئولان هنوز به بهره وری سبز که افزایش سود اقتصادی را ضمن حفاظت از محیط زیست تضمین می کند، باور ندارند. بسیاری از مسئولان حتی مسئله تغییر اقلیمی که کل جهان را به تکاپو انداخته، رها کرده اند، در صورتی که کشورهای دیگر برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برای مقابله با تغییر اقلیم دارند. بنابراین، این تغییر نگرش باید در سطح کلان در نگاه تصمیم گیران ایجاد شود.
میردامادی بااشاره به پیشینه پیدایش بهره وری سبز در جهان گفت: بهره وری سبز در سال ۱۹۹۴ میلادی ( ۱۳۷۳ شمسی) از سوی سازمان بهره وری آسیا معرفی شد و موردتوجه قرار گرفت. دلیل ارائه طرح بهره وری سبز در این سازمان این بود که بیشترین جمعیت جهان و بیشترین فشار بر منابع طبیعی در قاره آسیا وجود دارد. بر همین اساس، الزام این مسئله به وجود آمد که دولت ها یک نوع هماهنگی میان تولید و رشد اقتصادی با حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست به وجود بیاورند و بهره برداران بتوانند بهره وری خود را با عدم تخریب محیط زیست افزایش دهند.
این کارشناس محیط زیست با تاکید بر اینکه، هدف محقق نمی شود،مگر اینکه مردم مجاب به حرکت در این مسیر شوند و به بهره وری سبز توجه کنند، گفت: به عنوان نمونه در جنگل های شمال هم این مشکل وجود دارد. وقتی قوانینی برای حفظ جنگل تصویب می شود، راه های دور زدن آن هم به وجود می آید، اما اگر در نگرش افراد تغییری شکل بگیرد و بدانند که این جنگل و درختان آن، بخشی از زندگی ما و آیندگان است و نسل های آینده هم به اندازه ما حق دارند، از طبیعت و هوای خوب استفاده کنند، به طور باثبات تری به سمت بهره وری سبز و توسعه پایدار حرکت کرده ایم.
وی بااشاره به ناآشنایی وزارتخانه و مراکز اقتصادی با ساختار و ضرورت توجه به بهره وری سبز گفت: بهره وری سبز در ایران تنها در بخش جنگل و مراتع وزارت جهادکشاورزی مطرح است، اما بخش های دیگر در سطح وزارتخانه و مراکز اقتصادی با این واژه زیاد آشنا نیستند، حتی برخی مدیران، بهره وری را می شناسند، اما با نوع سبز آن که میان اقتصاد و محیط زیست سازگاری ایجاد می کند، کمتر آشنا هستند. حتی در دانشگاه ها نیز دانشجویان رشته های کشاورزی با این واژه آشنا نیستند، مگر اینکه در یک مقاله انگلیسی مطالعه و سوالی را در کلاس مطرح کنند، اما باز هم کمتر به اهمیت آن پی می برند. واژه هایی مانند امنیت غذایی یا پایداری در سرفصل های دروس دانشگاهی وجود دارد و دانشجویان با آن آشنا هستند، اما درباره بهره وری سبز سرفصل هایی مطرح نمی شود تا استادان دانشگاهی به واسطه آن به این مسئله بپردازند.
میردامادی با تاکید بر اینکه شناخت بهره وری سبز به ویژه برای کشور ما که محیط زیست شکننده و آسیب پذیری دارد، بسیار حیاتی است، گفت: در بحث کشاورزی، زمانی که صحبت از بهره وری می شود، تصور بسیاری از افراد افزایش سطح زیرکشت است، در صورتی که این کاهش هزینه ها است که منجر به افزایش سودآوری می شود.
وی افزود: دقیقا چنین نگرش هایی است که باید در بهره وری تغییر کند. این تغییر را نمی توان تنها با یک دوره آموزشی یا از طریق صداوسیما ایجاد کرد، چرا که ریشه آن به توجه و نیت افراد برمی گردد. گاه با مخاطب هایی روبه رو هستیم که فقط نیاز به اطلاع رسانی دارند. گاهی هم فکر می کنید نه آگاهی در بین آنها وجود دارد و نه مهارت های لازم را دارند. البته می توان مهارت را هم آموزش داد. در این میان، گاهی هم با افرادی مواجهیم که هم آگاهی کافی و هم مهارت لازم را دارند، اما به این مسئله توجه نمی کنند. به همین دلیل باید تغییر نگرش رخ دهد. مقالات بهره وری سبز نیز بیشتر بر همین تغییر نگرش تاکید دارند.
این استاد دانشگاه با تاکید بر ضرورت توجه به بهره وری سبز در ساختار تصمیم گیری های خرد و کلان گفت: باید بتوانیم در میان بهره برداران ایجاد انگیزه و از راه های گوناگونی که جزو تکنیک ها و روش های آموزشی است، توجه شان را به مطالبی جلب کنیم. در این صورت، این افراد خود را بخشی از این فرآیند می بینند. وی افزود: در حال حاضر، کشاورزانی که کمتر به بهره وری همسو با حفظ محیط زیست توجه می کنند، می دانند که ضرر و زیان های زیادی در آینده متحمل می شوند. کشاورزی را می شناسم که بدون توجه به نظر کارشناسان، نهاده نیتروژن را برای برداشت بهتر خربزه مدام به خاک اضافه می کرد تا جایی که زمین به طورکامل از این ماده اشباع شد و دیگر هیچ محصولی نداد و لازم بود که زمین دست کم برای ۱۰ سال رها شود تا دوباره بارور شود.
«بهره وری سبز» به رشد اقتصاد سبز می انجامد
علی بهشتی، کارشناس محیط زیست، بهره وری سبز را یک راهبرد چندبعدی در بهبود عملکرد تجارت و از همه مهم تر کیفیت زندگی خواند و گفت: صنعتی شدن کشورها، افزایش مصرف گرایی و بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی به ویژه سوخت های فسیلی موجب بروز مشکلات عدیده زیست محیطی از جمله گرمایش جهانی، تغییرات اقلیمی، آلودگی آب وهوا، خشک شدن منابع آب و سفره های زیرزمینی، کاهش تنوع زیستی و مسائلی از این قبیل شده است.
بهشتی با تاکید بر «بهره وری سبز» با نگاه آینده نگر گفت: این سیاست برگرفته از تلفیق 2 شاخص کلیدی بهبود بهره وری و حفاظت از محیط زیست است که به عنوان یک راهکار برای دستیابی به اقتصاد مقاومتی و توسعه پایدار، با تکیه بر صیانت از محیط زیست، بهینه سازی مصرف و بهره برداری از منابع طبیعی، محقق می شود.
وی افزود: استراتژی بهره وری سبز با بکارگیری ابزارها و تکنیک های مرتبط از طریق ارزیابی عملکرد بنگاه های اقتصادی اعم از بنگاه های تولیدی، خدماتی، صنعتی و کشاورزی محقق می شود. در این فرآیند با تلاش در راستای کاهش آلودگی و اثرات مخرب زیست محیطی بنگاه ها، موجب ارتقای بهره وری، کسب سود، رقابت پذیری و بهبود کیفیت زندگی بشر می شود.
به گفته این کارشناس محیط زیست، بهره وری سبز در صنعت، تنها به تغییر تکنولوژی و فناوری تاکید ندارد، بلکه با تمرکز بر استفاده کارآ و بهینه از مواد اولیه و انرژی با کاهش تولید ضایعات به تولید پاک می پردازد.
وی افزود: در نتیجه، با کاهش مصرف نهاده های تولید به ازای یک مقدار مشخص تولید یا ارائه خدمات، هزینه های تولید کاهش و کیفیت و رقابت پذیری محصولات در سطح ملی و جهانی ارتقا می یابد که مجموع این فرآیند منجر به بهبود رشد اقتصادی خواهد شد.
بهشتی رشد اقتصاد سبز را از پیامدهای کلیدی بهره وری سبز، خواند و گفت: بکارگیری بهره وری سبز در همه صنایع و بنگاه های تولیدی کوچک و بزرگ، افزایش سودآوری و رشد اقتصادی را باتوجه به مسائل زیست محیطی به همراه دارد که می توان آن را نگرشی دوستدار محیط زیست دانست.
وی بااشاره به اینکه تمامی رویکردهای پیشین برای حمایت از محیط زیست منجر به نادیده گرفتن یا حذف فعالیت های اقتصادی شده است، گفت: از آنجا که بسیاری راهکارهای پیشگیری کننده مدیریت زیست محیطی تاکنون تمرکزی بر بهره وری نداشته، به نظر می رسد که تاثیر مثبت چنین برنامه هایی بر محیط زیست و تجارت کاهش یافته است. در همین حال، پیمان نامه ها و برنامه های سنتی بهبود بهره وری مشکلات و مسائل زیست محیطی را نادیده گرفته یا فرصت کمی به شرکت ها برای تمرکز روی چنین مشکلاتی در استراتژی تجارت به آنها داده شده است. اکنون به نظر می رسد «بهره وری سبز» بر این رویکردهای قدیمی فائق آمده و حمایت از محیط زیست در کنار ارتقای کیفیت، اثرگذاری بر هزینه ها و ایجاد بازار رقابتی در تولید می خواهد.
سخن پایانی
در مجموع، برخی کارشناسان بر این باور هستند که بهره وری سبز میزان تولید کالا و رشد اقتصادی را متعادل می کند و اجازه نمی دهد افزایش تولید پس از بهره وری به گونه دیگری به محیط زیست آسیب برساند. در واقع، بهره وری سبز ابزاری برای نیل به توسعه پایدار است. با این حال، کارشناسان دیگری معتقدند سازکار شیوه تولید اقتصادی جهانی، نه براساس نصایح اخلاقی محیط زیستی، بلکه براساس رقابت پذیری و کسب سود بیشتر فعالیت می کند و تعریف بهره وری نیز از همین کسب سود بیشتر ناشی می شود. بنابراین، بهره وری سبز باوجود اینکه امر لازمی است، اما کافی نیست و حفظ محیط زیست نیاز به تغییرات ریشه ای تری در سازکار شیوه تولید اقتصاد دارد.
