فقط ۸ درصد پسماند تفکیک می‌شود

فاطمه اکبرپور، سرپرست معاونت محیط‌زیست انسانی اداره محیط‌زیست استان تهران در این نشست بااشاره به اینکه در زمینه تفکیک از مبدأ کارنامه خوبی وجود ندارد، گفت: با احتساب زباله‌گردها و تفکیک از مقصد، به زحمت به ۸درصد تفکیک در کل استان رسیده‌ایم. این عدد باتوجه به میزان تولید پسماند، بسیار ناچیز است.

وی ادامه داد: حوزه مدیریت و دفع نهایی پسماند نیازمند توجه بیشتری از سوی NGOها و مطالبه‌گری آنها است. اما اولویت اصلی ما باید بر تولید و جمع‌آوری پسماند و تفکیک از مبدأ باشد. اگر بتوانیم در این حوزه موفق عمل کنیم، بسیاری از مشکلات را می‌توانیم پشت‌سر بگذاریم. به‌طورمیانگین روزانه حدود ۱۰هزار تن پسماند عادی در استان تهران تولید می‌شود. سرانه پسماند روستایی ما نیز به‌طورمتوسط کمتر از ۵۰۰ گرم در روز است. اما اکنون این سرانه در روستاها نیز به‌اندازه شهرها افزایش یافته است و نیاز به بازنگری دارد.

اکپور بیان کرد: سرانه پسماند تهران براساس طرح جامع پسماند تهران، حدود ۷۶۰ گرم در روز است و برای ۲۰ سال آینده، پیش‌بینی شده که این رقم به یک کیلوگرم برسد. این افزایش مصرف و عدم‌توجه به تغییر رفتارها، نیازمند برنامه‌ریزی و آموزش‌های موثر است. ما باید در گام اول روی کاهش تولید پسماند، ایجاد تغییر رفتار و اصلاح الگوی مصرف و کاهش داوطلبانه مردمی تمرکز کنیم.

سرپرست معاونت محیط‌زیست انسانی اداره محیط‌زیست استان تهران گفت: مدیریت پسماند جز با مشارکت مردم حل‌شدنی نیست و تجربه جهانی نشان داده است که بدون همکاری مردم، هیچ راهکاری موثر نخواهد بود. ما باید از تجربیات دیگر کشورها بهره‌برداری کرده و تلاش کنیم تا مردم را به مشارکت در این حوزه ترغیب کنیم.

ضرورت مدیریت ترکیبی پسماند

اکبرپور اظهار کرد: در حوزه کاهش پسماند و همچنین ذخیره‌سازی و جمع‌آوری، شیوه‌های فعلی ما به روش مخزنی به‌هیچ‌وجه مناسب نیستند. باتوجه به تنوع فرهنگی موجود در شهر تهران، ضرورت ندارد که برای کل تهران یک شیوه ذخیره‌سازی پسماند داشته باشیم. این تنوع فرهنگی در تهران وجود دارد، اما در اصفهان چنین تنوعی وجود ندارد و می‌توان با یک شیوه ثابت، جمع‌آوری را در آنجا راحت‌تر انجام داد. در تهران، حتی در یک خیابان یا کوچه، تنوع فرهنگی بسیار گسترده است.

وی تصریح کرد: علاوه بر این، پیچیدگی‌های هندسی معابر و خیابان‌های تهران نیز بر ذخیره‌سازی تاثیرگذار است. متاسفانه، شیوه‌های فعلی ما به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که زباله‌گردی یا سرقت پسماندها را تشدید می‌کنند. از طرف دیگر، اگر من صبح پسماندها را بیرون بگذارم، ممکن است کسی شب آن را بیرون بگذارد و این مسئله باعث افزایش فرکانس جمع‌آوری می‌شود و مسئله جمع‌آوری پسماند را دچار چالش می‌کند.

اکبرپور گفت: این موضوع مستلزم فعالیت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی است. اگر دوستان در حوزه فنی راهکارهایی برای مدیریت پسماندهای عادی دارند که بتوان با کمترین هزینه اجرا کرد، ما قطعا استقبال می‌کنیم و از طرح‌ها و ایده‌های آنها حمایت خواهیم کرد.

وی در پاسخ به سوال صمت درباره اینکه چه طرح‌های جایگزینی برای مخازن هزار و 100 لیتری مطرح شده است، گفت: در طرح جامع پسماند تهران، یک مدیریت ترکیبی در این زمینه در نظر گرفته شده است. به‌عنوان‌مثال، میدان انقلاب با خیابان‌های پایین و بالای آن، دارای اشکال هندسی متفاوتی است و این موضوع بر جمع‌آوری پسماند تاثیر می‌گذارد و این وضعیت مدیریت ترکیبی را ضروری می‌کند. همچنین، جمع‌آوری هوشمند پسماند در مخازن زیرزمینی در برخی مناطق مانند منطقه ۱۰ و ۱۶ به‌صورت پایلوت آغاز شده است تا بررسی شود که آیا می‌توان از این روش در تهران بهره برد یا خیر.

سرپرست معاونت محیط‌زیست انسانی اداره محیط‌زیست استان تهران بیان کرد: در بعضی مناطق، هنوز هم از روش‌های سنتی جمع‌آوری زباله با کیسه استفاده می‌شود. همچنین، طرح‌هایی مانند تحویل و جمع‌آوری مخازن از مجتمع‌های مسکونی در حال اجراست. برای مثال، مجتمع اکباتان سال‌هاست که از سیستم شوتینگ زباله استفاده می‌کند و این روش موفقیت‌آمیز بوده، بنابراین می‌تواند الگوی خوبی برای مجتمع‌های دیگر باشد. باوجود اینکه در طرح جامع مدیریت پسماند، قرار است مخازن زباله از کنار خیابان‌ها جمع‌آوری شوند، این طرح هنوز در مرحله آزمایشی است و شهرداری تهران در اجرای آن عقب است.

۲۲۰۰ تن پسماند تر روزانه دفن می‌شود

جلایری، فعال بخش خصوصی در حوزه پسماند در این نشست بااشاره به اینکه در حال ‌حاضر روزانه حدود ۵هزار و۵۰۰ تن پسماند شهری در تهران جمع‌آوری می‌شود، گفت: سابقا پیمانکاران به‌صورت مجزا وظایف خود را انجام می‌دادند؛ بخشی جمع‌آوری، بخشی رفت و روب و در نهایت پس از حمل و جمع‌آوری به آرادکوه، تفکیک و جداسازی انجام می‌شد. متاسفانه، در 3 سال گذشته طرحی اجرا شد که تمامی پیمانکاران فرآیند جمع‌آوری، رفت و روب، تفکیک و جداسازی نهایی را تجمیع کردند و کار را به یک پیمانکار واگذار کردند که مدیریت کل پسماند شهری تهران را برعهده داشت.

وی اضافه کرد: خروجی این کار متاسفانه رضایت‌بخش نبوده است. اهدافی که در طرح جامع مدیریت پسماند مطرح شده بود، از جمله تفکیک از مبدأ و کاهش تولید پسماند، محقق نشده است. اکنون فقط یک پیمانکار از درب منازل و مخازن پسماند خشک را جمع‌آوری می‌کند و ماشین‌های مخصوصی در سطح شهر برای این کار فعال هستند. خط پردازش نیز در آرادکوه وجود دارد که پس‌مانده‌ها را منتقل کرده و با نرخ بیشتری بازیافت انجام می‌دهد.

جلایری تصریح کرد: نرخ تفکیک ما از مبدأ در آرادکوه تا انتها حدود ۲ تا ۳ درصد است و در سطح شهر نیز به ۷ تا ۸ درصد می‌رسد. این اعداد نشان‌دهنده وضعیت بحرانی پسماند در تهران هستند.

وی بااشاره به اینکه از سال ۹۸، برای مدیریت بوی نامطبوع فرودگاه امام، دستوری از طرف رهبری و رئیس‌جمهوری وقت صادر شد تا منابع تولیدکننده بو شناسایی شود، گفت: در این راستا کارگروهی برای مدیریت پسماند تشکیل و اقداماتی انجام شد. اما با دستور دادستان وقت تهران و شهر ری، فرآیند کمپوست‌سازی از پسماندهای تر در آرادکوه و سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به‌طورکامل متوقف شد. از آن زمان، یعنی حدود 6 سال پیش تاکنون، بیش از ۵میلیون تن پسماند تر تهران دفن شده است. این امر روزانه بیش از ۲۵۰ مترمکعب شیرابه زباله تولید می‌کند که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی پسماند در تهران است.

جلایری اظهار کرد: افرادی که در این حوزه مسئولیت داشتند و باعث بروز این مشکلات شدند، همچنان در جایگاه خود باقی مانده‌اند و هیچ تغییر ملموسی در وضعیت ایجاد نشده است. به‌دلیل ساختار ناکارآمد موجود، فشار سازمان حفاظت محیط‌زیست و اداره محیط‌زیست استان تهران به مجموعه شهرداری تهران که خود مانند یک دولت عمل می‌کند، نمی‌رسد. همان‌طور که افراد آشنا به این ساختار اذعان دارند، صرفا دغدغه‌های محیط‌زیستی برای پیشبرد کار در شهرداری کافی نیست و باید از مسیرهای خاصی برای حل مشکلات وارد شد.

وی تصریح کرد: از ۵هزار و۵۰۰ تن پسماندی که روزانه به آرادکوه منتقل می‌شود، نرخ تفکیک مواد ارزشمند پس از شیوع کرونا به‌شدت کاهش یافته است. حدود ۵۸ تا ۶۰ درصد این پسماندها، یعنی روزانه ۲هزار و۲۰۰ تا ۲هزار و۴۰۰ تن، شامل پسماندهای تر غذایی است. همچنین، ۳۸ تا ۴۰ درصد پسماندها، معادل ۲۰۰۰ تا ۲هزار و۲۰۰ تن در روز، از خط پردازش ریجکت می‌شود. از این مقدار، تنها ۲۰۰تن به صورت نامنظم برای تامین خوراک نیروگاه زباله‌سوزی استفاده می‌شود و مابقی روی کوه زباله آرادکوه با ارتفاع ۷۰ تا ۸۰ متر دفن می‌شود.

جلایری افزود: این توده عظیم زباله، روزانه حجم زیادی گاز متان و ۲۰۰ تا ۳۰۰ مترمکعب شیرابه تولید می‌کند. باوجود پیگیری‌های دستوری دکتر عباس‌نژاد، مدیر کل اداره حفاظت محیط‌زیست استان تهران، برای هوادهی پسماندهای تر، همان رویه سابق همچنان ادامه دارد.

راهکارهای پیشنهادی و موانع پیش‌رو

وی با بیان اینکه افراد ذی‌نفع در این حوزه دوباره به‌دنبال تعریف مناقصه‌های جدیدی برای بهینه‌سازی تولید پسماند هستند، در حالی که ما باید روی حل مشکلات فعلی تمرکز کنیم، گفت: عملی کردن طرح تفکیک از مبدأ نیازمند همکاری با شهرداری تهران است که به‌نظر می‌رسد به یک اراده حاکمیتی جدید نیاز دارد. برای اجرای موفقیت‌آمیز این طرح، باید تعامل با شهرداری تهران برقرار شود؛ بدون این تعامل، هیچ راهکاری برای مشکلات موجود متصور نیست.

جلایری تصریح کرد: پیشنهاد می‌شود که کار به‌صورت آزمایشی از یک محله آغاز شود. این طرح می‌تواند شامل تفکیک و جداسازی پسماند از درب منازل باشد و برای موفقیت آن، آموزش در سطح منازل، مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها ضروری است. همچنین می‌توان از ظرفیت رسانه‌ها مانند شبکه‌های اجتماعی و تلویزیون برای آموزش مردم بهره برد.

وی افزود: پسماندهای تر، به‌ویژه پسماندهای آشپزخانه، عامل اصلی تولید آلودگی، شیرابه و گاز متان هستند. طی سال‌های گذشته، تمرکز ما بیشتر بر جمع‌آوری پسماند خشک بوده و کمتر به پسماندهای تر توجه کرده‌ایم. این در حالی است که می‌توان این تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد و با تولید کود عالی و مایع ارگانیک یا حتی تولید برق، از آنها بهره‌برداری کرد. تبدیل این تهدیدها به فرصت، تنها با وجود یک اراده قوی و غلبه بر منافع ذی‌نفعان امکان‌پذیر خواهد بود.

حل بحران پسماند نیازمند همکاری است

یکی از فعالان محیط‌زیست در این نشست در ابتدای صحبت خود به این پرداخت که پایان‌نامه‌های دکترا و ارشد بسیاری در زمینه پسماند وجود دارد که نتایج و راه‌حل‌های خوبی هم برای مدیریت پسماند در کشور داشته، اما متاسفانه این پایان‌نامه‌ها در دانشگاه‌ها خاک می‌خورد و به‌طورعملی مورداستفاده قرار نمی‌گیرد.

وی بیان کرد: درباره تفکیک پسماند، چند سال پیش در سرای محلات مرکز شهر، به خانم‌های خانه‌دار آموزش‌هایی درباره محیط‌زیست دادیم. اما به‌دلیل مشکلاتی که در جمع‌آوری زباله‌ها وجود داشت، بسیاری از آنها نتوانستند همکاری کنند. 

باید به این نکته توجه کنیم که همه خانه‌ها شرایط یکسانی ندارند و برخی از خانواده‌ها به‌دلیل کمبود فضا نمی‌توانند زباله‌های خود را تفکیک کنند.

این فعال محیط‌زیست ادامه داد: مشکلات مالی نیز یکی از چالش‌های اصلی است.

 این مسائل باید به‌طورجدی بررسی شود. طرح خودروهای ملودی که در این نشست اشاره شد، طرح خوبی بود و قبل از کرونا در منطقه ۷ ناحیه چهارم اجرا می‌شد. خانواده‌های مختلف همکاری کردند و تقریبا دوسوم همسایه‌های ما نیز شروع به همکاری کردند، اما با شیوع کرونا این طرح متوقف شد.

وی افزود: تجربه شخصی من نشان می‌دهد که مناطق مختلف همکاری متفاوتی دارند. میزان مشارکت شهروندان در طرح‌های تفکیک پسماند به‌طورمستقیم با وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی مناطق شهری ارتباط دارد. آمارها نشان می‌دهد که مناطق متوسط شهری بیشترین همکاری را دارند. در مقابل، مشارکت در مناطق مرفه‌نشین پایین‌تر است. همچنین، در مناطق کمتر برخوردار، عواملی نظیر محدودیت فضا یا میزان کمتر خرید و تولید پسماند، مشارکت مردم را کاهش می‌دهد.

این فعال محیط‌زیست گفت: آموزش شهروندان درباره پسماند باید توسط کارشناسان محیط‌زیست شهرداری‌ها صورت گیرد. این آموزش می‌تواند به‌‎صورت چهره به چهره در محله‌ها، خانه‌به‌خانه یا در سرای محلات انجام شود. مردم به‌طورکلی با مفاهیم پسماند تر، خشک، شیرابه و حتی گاز متان آشنا هستند. 

با این حال، برخی از آنها از خود می‌پرسند که باوجود تفکیک پسماند توسط آنها، چرا در نهایت شهرداری‌ها همه را با هم مخلوط می‌کنند. این موضوع بی‌اعتمادی ایجاد کرده و یکی از اصلی‌ترین موانع در راه فرهنگ‌سازی تفکیک از مبدأ است.

یکی دیگر از حضار جلسه به‌عنوان کارشناس برنامه‌ریزی محیط‌زیست به این موضوع پرداخت که ما نباید فراموش کنیم که NGOها، سازمان حفاظت محیط‌زیست و شهرداری تهران همه یک هدف مشترک دارند و آن حل مشکل پسماند است.

وی افزود: اینکه بخواهیم دنبال مقصر بگردیم یا کارهای حقوقی علیه یکدیگر انجام دهیم، نمی‌تواند راهگشا باشد. اگر این ارتباط بین NGOها، شهرداری و سازمان محیط‌زیست برقرار نشده باشد، نشان‌دهنده عدم‌آگاهی از فعالیت‌های یکدیگر است.

وی در این باره توضیح داد که هر منطقه‌ای از شهرداری یک اداره محیط‌زیست و پسماند دارد که مسئول آموزش مردم هستند. گزارش عملکرد این ادارات باید شامل میزان آموزش‌هایی باشد که به مردم داده می‌شود. بنابراین مسئولان مربوطه در شهرداری نسبت به اقدامات خود حساسیت دارند.

سمن‌ها؛ پلی میان مردم و حاکمیت

امیر محمدی، مدیرعامل انجمن حافظان محیط‌زیست پردیس جوان، در این نشست بیان کرد: یکی از معضلاتی که با آن در موضوع «نوماند» مواجه هستیم، این است که فردی که پیمانکار است، به‌طورمثال پسماند را با نرخ هزار تومان جمع‌آوری کند، اما شما به او می‌گویید که از در خانه‌ها آن پسماند را به 3برابر نرخ بخرد. در این شرایط، فرد به گونه‌ای عمل می‌کند که صاحب‌خانه پسماند را دیگر جمع نکند و این طرح در نهایت شکست می‌خورد.

محمدی گفت: ما سازمان‌های مردم‌نهاد باید به کشور کمک کنیم. اگر قرار بود شهرداری، دولت و سازمان‌ها کار خود را به‌درستی انجام دهند، پس نقش ما چه خواهد بود؟ انجمن‌ها پل ارتباطی بین مردم و حاکمیت هستند و وظیفه ما تسهیلگری و آموزش جامعه است. اکنون ما نیروهای مردمی هستیم که باید در حد توان خود، آموزش شهروندی داشته باشیم و معضلات را با اقدامات عملی حل کنیم.

وی اضافه کرد: بسیاری از انجمن‌ها از موضوعات آموزشی و عملیاتی فاصله گرفته‌اند که این جای نگرانی دارد. در این نشست، صحبت از رد موضوع خشکاله شد. اگر انجمنی یا فردی تجربه‌ای از شکست دارد، ممکن است بگوید که فلان موضوع به درد نمی‌خورد؛ اما شاید همان تجربه در جای دیگری و در انجمن دیگری موفقیت‌آمیز بوده باشد و بهتر است از تجربه‌های هم استفاده کنیم. برای مثال، 2 سال پیش، نخستین نشست ملی خشکاله در سازمان برگزار گردید. انجمن ما بیش از 3 سال است که در پردیس در حال تولید خشکاله و آموزش شهروندان است و هدف ما در گام نخست جلوگیری از تولید شیرابه با رطوبت‌گیری از پسماند تر است. ما در خانه‌های خود سعی داریم تولید شیرابه را کنترل کنیم تا از تولید آن جلوگیری شود. مدیرعامل انجمن حافظان محیط‌زیست پردیس جوان گفت: درباره افزایش پسماندهای روستایی باید عرض کنم که سبک زندگی و محصولات مصرفی تغییر کرده است. قبلا اگر پسماند تر در خانه روستایی تولید می‌شد، مرغ و خروس‌ها آن را مصرف می‌کردند، اما اکنون این حیوانات از زندگی روستایی حذف شده‌اند و وضعیت زندگی روستایی دیگر تفاوت آنچنانی با زندگی شهری ندارد. وی با بیان اینکه انجمن ما به‌اندازه توان خود در مدارس و منازل با همکاری شهرداری فعالیت‌های اموزشی و ترویجی دارد، گفت: با این حال ما به‌تنهایی نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. از 3 شهرداری که در محدوده فعالیت داریم، برای آموزش منازل استفاده کرده‌ایم و از پیمانکاران، سطل زباله، کارتن پلاس و کیسه زباله تامین شده است. آموزش‌هایی را به منازل ارائه و مجتمع‌هایی را آموزش داده‌ایم که ۵۹۰ واحد داشتند و اکنون پسماند خشک خود را جمع‌آوری و به‌فروش می‌رسانند و از محل در آمد فضای سبز مجتمع را ارتقا و سازماندهی می‌کنند. با آب خاکستری واحدها، فضای سبز را آبیاری می‌کنند. هدف ما این است که تغییراتی در سبک زندگی ایجاد کنیم. گروه هدف ما دانش‌آموزان هستند. هرچقدر هم که گلایه از شهرداری یا ارگان‌های دیگر داشته باشیم، فایده‌ای ندارد و تنها راه، اقدامات آموزشی و عملی است.

فرصت‌سوزی در مدیریت

زهره عبادتی، سرپرست اداره حفاظت محیط‌زیست شهر تهران در پایان این جلسه ضمن تشکر از دیدگاه‌ها و نقطه‌نظراتی که در طول جلسه مطرح شد، اظهار کرد: این جلسه به‌نوعی بیان مسئله بود. موضوعاتی که مطرح شد، مشکلاتی است که ممکن است برای حل آنها یک سال زمان نیاز باشد. 

ما وظیفه داریم گزارش اقدامات خود را به دوستان ارائه دهیم و امیدواریم که دوستان نیز نظرات و انتقادات خود را با ما در میان بگذارند تا ان‌شاءالله بتوانیم خروجی‌های بهتری در بحث پسماند داشته باشیم.

وی تصریح کرد: در تهران روزانه حدود ۵هزار و۵۰۰ تن پسماند تولید می‌شود که با این حجم عظیم پسماند، نیاز به توجه جدی به وضعیت آرادکوه وجود دارد. مردمی که در نزدیکی این مرکز دفن زباله زندگی می‌کنند، سال‌هاست که با بوی نامطبوع و آلودگی‌های ناشی از آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند و مسئولان باید برای حل مشکل آنها فکری اساسی بکنند.

عبادتی تصریح کرد: متاسفانه، شهرداری تهران در طول سال‌های گذشته فرصت‌های زیادی را برای ساماندهی آرادکوه از دست داده است. پروژه‌های مختلفی در این منطقه تعریف شده، اما به دلایل گوناگون به نتیجه نرسیده است. برای نمونه، طرح جامع مدیریت پسماند که تصویب آن توسط سازمان محیط‌زیست برای مدت‌ها بهانه‌ای برای عدم‌پیشرفت کار بود، باوجود انتقادهای مطرح‌شده، بالاخره به تایید رسید.

وی افزود: با این حال، هنوز هیچ خروجی قابل‌قبولی از اجرای این طرح دیده نمی‌شود و بعید است طرح‌های تفصیلی آن نیز به‌نتیجه رسیده باشد. انتقاد به عملکرد شهرداری در این زمینه بحق است، مگر آنکه شاهد نتایج ملموس در مدیریت پسماند تهران و آرادکوه باشیم.

در پایان این نشست اظهار امیدواری شد تا همکاری دستگاه‌ها بیشتر شود تا شاهد نتایج مطلوب باشیم.

سخن پایانی

نشست تخصصی مدیریت پسماند تهران با تمرکز بر چالش‌های موجود، مشارکت مردمی و همکاری بین نهادی را برجسته ساخت. 

در شرایطی که روزانه بیش از ۵هزار و۵۰۰ تن زباله در تهران تولید و بخش قابل‌توجهی از آن در آرادکوه دفن می‌شود، کارنامه شهرداری در مدیریت پسماند مورد انتقاد قرار گرفت. آمار نگران‌کننده تفکیک تنها ۸درصدی پسماند از مبدأ و بی‌نتیجه ماندن طرح‌های جامع، نشان‌دهنده ناکارآمدی ساختاری و فرصت‌سوزی‌های گذشته است. با این حال، راه‌حل‌های ارائه‌شده در این نشست، از جمله اصلاح شیوه‌های ناکارآمد جمع‌آوری، استفاده از تجربیات موفق و توجه به آموزش‌های عملی و چهره‌به‌چهره، مسیر روشنی را برای برون‌رفت از این بحران ترسیم می‌کند.