خیز ژاپن برای رقابت فولادی
ژاپن در فولاد نه به‌خاطر منابع، بلکه به‌واسطه برتری در فرآیندها، کنترل کیفیت و مالکیت فکری قدرتمند، موقعیتی فراتر از ظرفیت خام یافته است. رقابت کنونی دیگر در تناژ نیست؛ در ترکیب شیمیایی کنترل‌شده، فرآیندهای ریفاینینگ و قابلیت تضمین مشخصه‌های مهندسی است.
صنعت فولاد صرفا یک بخش تولیدی نیست
صنعت فولاد صرفا یک بخش تولیدی نیست؛ بلکه زیرساخت اصلی توسعه صنعتی و امنیت اقتصادی کشورها بهشمار می‌رود. فولاد در مقایسه با سایر مواد مهندسی، بیشترین سهم را در زنجیره ارزش جهانی دارد و مستقیما با صنایع کلیدی مانند ساخت‌وساز، انرژی، حمل‌ونقل، خودروسازی، کشتی‌سازی، هوافضا و حتی فناوری‌های نوظهور مانند انرژی هیدروژنی گره خورده است.
در جهان امروز، رقابت در صنعت فولاد تنها بر سر حجم تولید نیست؛ بلکه در توانایی کشورها برای تولید فولادهای ویژه و پرکاربرد با ارزش‌افزوده بالا تعریف می‌شود. محصولاتی نظیر استیل (استینلس استیل) فوق‌مقاوم، فولادهای سبک برای خودروسازی، آلیاژهای مقاوم به هیدروژن و فولادهای مخصوص نیروگاه‌های هسته‌ای، نه‌تنها سودآوری چندبرابری دارند، بلکه جایگاه کشور تولیدکننده را در زنجیره تأمین جهانی تثبیت می‌کنند.
ژاپن، باوجود محدودیت‌های گسترده در منابع‌طبیعی و انرژی، توانسته طی چند دهه با راهبرد تمرکز بر فناوری، تحقیق و توسعه، و استانداردهای کیفی سختگیرانه، به یکی از 3 بازیگر اصلی فولاد جهان تبدیل شود. این مسیر نشان می‌دهد که مزیت رقابتی پایدار در صنعت فولاد آینده، از دل نوآوری و دانش فنی بیرون می‌آید، نه صرفا ظرفیت تولید خام.
شرکت‌های بزرگ فولاد ژاپن و دستاوردهای تکنولوژیک
نیپون استیل (Nippon Steel & Sumitomo Metal): بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد ژاپن و چهارمین شرکت بزرگ فولاد جهان. در سال ۲۰۲۴ این شرکت ۴۳ میلیون تن فولاد خام تولید کرده و بیش از ۴۴ درصد از سهم تولید داخلی ژاپن را در اختیار دارد. نیپون استیل در تحقیق و توسعه پیشگام است؛ برای نمونه، ورق فولاد فوق مقاوم ۱.۲گیگاپاسکالی با قابلیت شکل‌پذیری بالا برای صنعت خودرو توسعه داده که جایزه تامین‌کننده نوآوری نیسان را کسب کرده، همچنین فولاد ضدزنگ (استینلس استیل) جدیدی ارائه کرده است که نسبت به تردشدگی در محیط هیدروژنی مقاومت بالاتری دارد.
جی‌اف‌ای استیل (JFE Steel): دومین شرکت بزرگ فولاد ژاپن با سهم حدود ۳۰ درصد از تولید فولاد داخلی. جی‌اف‌ای در فناوری‌های نوین فولاد فعال است؛ برای نمونه، موفق به توسعه نخستین فولاد فوق‌پرمقاومت در برابر زلزله شده است. همچنین فولاد پوشش‌دار جدیدی را معرفی کرده که در هنگام فرآیند شکل‌دهی گرم، مقاومت بالا در برابر اکسیداسیون و خوردگی نشان می‌دهد.
کوبه استیل (Kobelco): شرکت پیشرفته در تولید فلزات سبک و با استحکام بالا، به‌ویژه در صنایع هوافضا و خودروسازی. کوبلکو نخستین شرکت ژاپنی بود که از سال ۱۹۴۹ تحقیق و توسعه تیتانیوم را آغاز کرد و بیش از ۶۰ سال سابقه کار با تیتانیوم دارد. این شرکت با دارا بودن سیستم یکپارچه تولید تیتانیوم، قطعات حساس هوافضایی (مثل اجزای موتورهای هواپیما) را تولید می‌کند و موردتایید سازندگان بزرگ هوافضا قرار گرفته است. علاوه بر این، کوبلکو در آلیاژهای آلومینیومی قوی و سبک نیز سرمایه‌گذاری کرده و با خودروسازان ژاپنی از جمله تویوتا برای توسعه آلیاژهای بسیار سبک (برای خودروهای هیدروژنی) همکاری می‌کند.
نیپون یاکین (Nippon Yakin Kogyo): شرکت تخصصی تولید فولادهای زنگ‌نزن (استینلس استیل) و آلیاژهای پایه نیکل با قدمتی نزدیک به یک قرن. این شرکت طیف وسیعی از فولادهای زنگ‌نزن (از گریدهای معمولی تا سوپر استینلس استیل) و آلیاژهای نیکل را برای مصارف حساس تولید می‌کند. با صادرات سالانه بیش از ۱۰ هزار تن محصولات تخت آلیاژ نیکل، نیپون یاکین در ردیف پیشروهای جهانی این حوزه قرار دارد.
Japan Steel Works (JSW)W: شرکت پیشرو در تولید قطعات خیلی سنگین (فورج) برای صنایع هسته‌ای و انرژی. JSW بزرگ‌ترین سازنده قطعات بدنه رآکتور هسته‌ای در جهان محسوب می‌شود و تقریبا ۸۰ درصد بازار جهانی این قطعات را در اختیار دارد. این شرکت پرس‌های فورجینگ غول‌پیکر (۱۴ هزار تن) دارد که توانایی تولید قطعات فولادی بسیار بزرگ برای نیروگاه‌های هسته‌ای و خطوط انتقال انرژی را فراهم می‌کند.
نقش ژاپن در صنایع حساس
در این سطور نقش ژاپن در صنایع حساس جهانی برشمرده و بررسی می‌شود.
خودروسازی: ژاپن سومین تولیدکننده خودرو در جهان است و شرکت‌های فولادی این کشور تامین‌کنندگان اصلی نیاز خودروسازان به فولادهای پیشرفته هستند. بهعنوانمثال، نیپون استیل آلیاژهای سبک و فوق‌پرمقاوم را برای قطعات بدنه خودرو توسعه داده (همان فولاد ۱.۲گیگاپاسکال) که کاهش وزن و ایمنی خودروها را بهبود می‌بخشد.
هسته‌ای: ژاپن با شرکت‌هایی مانند JSW جایگاه مهمی در زنجیره تأمین صنایع هسته‌ای دارد. از آنجا که JSW عمده قطعات کلیدی رآکتورهای هسته‌ای را تآمین می‌کند، صنایع هسته‌ای ژاپن به توان تکنولوژیک بالای این شرکت‌ها وابسته است.
هوافضا: شرکت‌های ژاپنی مانند Kobe Steel با تولید قطعات تیتانیومی و آلومینیومی پیشرفته، نقش اساسی در صنعت هوافضا دارند. قطعات تیتانیومی کارآمد و سبک کوبلکو در بسیاری از موتورهای هواپیما استفاده می‌شود.
شرکت‌های هوافضایی ژاپن (MHI، کاواساکی) برای ساخت هواپیما و تجهیزات فضایی خود از فولاد و آلیاژهای باکیفیت داخلی بهره می‌گیرند.
کشتی‌سازی: ژاپن یکی از پیشتازان ساخت کشتی‌های عظیم است و به‌همین‌دلیل از فولادهای مخصوص در کشتی‌سازی استفاده می‌کند.
شرکت‌های ژاپنی (نظیر نیپون استیل و JFE) برای افزایش ایمنی نفت‌کش‌ها و کشتی‌های تجاری، ورقه‌های فولادی با قابلیت جذب بالای انرژی ضربه (برای جلوگیری از ترک خوردگی و نشت) توسعه داده‌اند.
نوآوری‌های ژاپن در فولادهای ویژه
همچنین کشور فراصنعتی ژاپن در حوزه فولادهای ویژه نوآوری‌هایی داشته است که عنوان می‌شود.
فولادهای ضدخوردگی: ژاپن در توسعه استینلس استیل پیشرفته جلوتر از سایر کشورها است. نیپون یاکین انواع استیل (استینلس استیل) فوق‌پایدار (سوپرآستنیتی) Austenitic Stainless Steel را تولید می‌کند، همچنین شرکت JFE نوعی فولاد پوشش‌دار جدید (JAG) ارائه کرده که در دمای بالا و در هنگام شکل‌دهی گرم بسیار مقاوم به اکسیداسیون و خوردگی است.
فولادهای مقاوم به هیدروژن: باتوجه به اهمیت هیدروژن به‌عنوان سوخت آینده، ژاپنی‌ها فولادهایی با مقاومت بالا در برابر تاثیرات هیدروژن تولید کرده‌اند. به‌عنوان نمونه، نیپون استیل فولاد زنگ‌نزن جدیدی معرفی کرده که هنگام تماس با هیدروژن مایع کمتر دچار تردشدگی می‌شود.
آلیاژهای سبک و فوق‌محکم: شرکت‌های ژاپنی آلیاژهای آلومینیومی و تیتانیومی کم‌وزن با مقاومت مکانیکی بالا توسعه داده‌اند. کوبلکو با همکاری خودروسازان، آلیاژهای بسیار سبکی برای قطعات خودروهای آینده طراحی کرده است. این آلیاژها وزن سازه‌ها را کاهش داده و عملکرد دینامیکی خودروها را بهبود می‌دهند.
کاربردهای نوین در سازه‌های پیچیده: ژاپن از فناوری‌های نوظهور نظیر خم‌کاری سه‌بعدی لوله‌های فولادی، ساخت چندلایه‌های فولادی و روش‌های جوشکاری تخصصی برای ساخت سازه‌های پیچیده و سبک در صنایع خودرو و هسته‌ای بهره می‌برد. این تکنیک‌ها منجر به تولید قطعات مقاوم، کم‌وزن و دارای ایمنی بالا در شرایط بحرانی می‌شوند.
راهبرد صنعتی ژاپن در بومی‌سازی و صادرات فناوری‌های پیشرفته فولاد
ژاپن با تلفیق سیاست‌های صنعتی و سرمایه‌گذاری در پژوهش، توانسته فناوری‌های پیشرفته فولاد را ابتدا بومی‌سازی و سپس به سایر کشورها صادر کند. شرکت‌های بزرگ فولاد این کشور در سال‌های اخیر برای دستیابی به منابع انرژی و مواد اولیه ارزان‌تر، سرمایه‌گذاری بین‌المللی انجام می‌دهند. برای نمونه، نیپون استیل طرح‌هایی برای ایجاد واحدهای فولادسازی H₂-DRI در خارج از ژاپن (کشورهایی با انرژی تجدیدپذیر فراوان) دارد. علاوه بر این، دولت ژاپن از طریق تشکل‌هایی مثل فدراسیون آهن و فولاد (JISF) و برنامه‌های حمایتی صنعتی، شرکت‌ها را به همکاری در R&D و صادرات تکنولوژی تشویق می‌کند. به این ترتیب، ژاپن پیش از هر چیز بر توسعه فناوری‌های نوآورانه (مانند فرآیندهای تولید کم‌کربن) تمرکز کرده و سپس این فناوری‌ها را به‌عنوان یک مزیت رقابتی جهانی عرضه می‌کند.
حوزه‌های دارای برتری و انحصار جهانی ژاپن
فولاد: ژاپن به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در برخی محصولات فولادی (به‌ویژه فولادهای خاص) جایگاه بالایی دارد.
آسانسور: شرکت‌های بزرگ ژاپنی (میتسوبیشی و هیتاچی) فناوری پیشرفته تولید آسانسور و پله‌برقی دارند و در بازار آسیا سهم بالایی کسب کرده‌اند.
تجهیزات‌پزشکی: شرکت Olympus ژاپن با حدود ۷۰ درصد سهم بازار جهانی دستگاه‌های آندوسکوپی گوارش، رهبر این صنعت است.
اپتیک: ژاپن در تولید دوربین‌های عکاسی حرفه‌ای (کانن، نیکون) و تجهیزات نوری پیچیده (عدسی‌ها و تلسکوپ‌های دقیق) پیشرو است.
قطعات خودرو: تامین‌کنندگان ژاپنی مانند Denso (رتبه دوم جهانی در فهرست تامین‌کنندگان قطعات خودرو) و Aisin اهمیت زیادی در زنجیره خودروسازی جهان دارند.
تهویه مطبوع: شرکت Daikin ژاپن، بزرگ‌ترین تولیدکننده سیستم‌های تهویه هوای تجاری و مسکونی در جهان است.
فناوری مالی: ژاپن در برخی فناوری‌های پرداخت الکترونیک و بانکداری الکترونیک (مانند کارت‌های هوشمند حمل‌ونقل و سیستم‌های پرداخت موبایلی) از پیشرفت قابل‌توجهی برخوردار است.
درس‌هایی برای ایران
ایران با تولید ۳۰ میلیون تن فولاد در سال ۱۴۰۳، همچنان دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان است. برای ارتقای این جایگاه به «بازیگر فناوری‌محور» در صنعت فولاد ویژه، می‌توان از تجربه ژاپن الگو گرفت.
تقویت پژوهش و توسعه: ایجاد و توسعه مراکز تحقیقاتی ـ صنعتی فولاد (مشابه پژوهشگاه‌های ژاپنی) و افزایش سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در R&D، کلید دستیابی به فولادهای پیشرفته است. ایران می‌تواند با تخصیص کمک‌های مالی ویژه برای پروژه‌های نوآورانه فولاد، شرکت‌های داخلی را به تولید محصول با ارزش‌افزوده بالا ترغیب کند.
همکاری صنعت ـ دانشگاه: تشکیل کنسرسیوم‌های مشترک بین دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های فولادی به انتقال سریع‌تر دانش فنی و آموزش نیروی متخصص کمک می‌کند. حمایت از پایان‌نامه‌های پژوهشی کاربردی و برنامه‌های تحصیلات تکمیلی مرتبط با متالورژی، کیفیت و نوآوری فناوری فولاد را ارتقا می‌دهد.
سیاست‌های صنعتی هدفمند: دولت برنامه‌های بلندمدت توسعه صنایع فولاد ویژه تعریف کند. برای مثال، در صورت باز شدن فضای بین‌الملل برای کشور، ایجاد شرکت‌های مشترک جوینت ونچر (JVs) بین شرکت‌های داخلی و خارجی با هدف انتقال تکنولوژی یا عقد قراردادهای فناوری مشابه کرسی‌های فناوری (معامله فناوری) می‌تواند زنجیره ارزش فولاد کشور را ارتقا دهد. همچنین توسعه صنعت فولاد متناسب با نیاز صنایع محوری مانند خودرو و نفت (با حمایت از استانداردسازی و گواهی‌های کیفیت جهانی) ضروری است.
گسترش صادرات فناوری: مشابه استراتژی ژاپن، ایران باید پس از کسب تجربه کافی در داخل، فناوری‌های خاص فولاد خود را صادر کند. تولید و صدور محصولاتی مانند ورق‌های ضدخوردگی یا فولادهای ویژه نفت و گاز (با برند ایرانی) می‌تواند زمینه حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی را فراهم کند.
با اتخاذ این راهبردها و تمرکز بر تکنولوژی و کیفیت (نه صرفا کمیت تولید)، ایران می‌تواند مسیر تبدیل شدن از یک تولیدکننده فولاد خام به بازیگر اصلی در بازار فولادهای پیشرفته را بپیماید.
سخن پایانی
اقتصاد معدنی ژاپن، بیشتر شامل واردات گسترده مواد خام است، زیرا منابع‌طبیعی داخلی آن محدود است، اگرچه تلاش‌ها برای توسعه معادن زیردریایی و یارانه دادن به استخراج مواد معدنی حیاتی مانند لیتیوم در جریان است، در حالی که بخش معدن به‌طورسنتی نقش کوچکی در اقتصاد این کشور داشته، ژاپن بر صادرات کالاهای تولیدی و فناوری پیشرفته نیز متکی است.
