ثروتی در شعله‌های آتش
فلرسوزی یا همان سوزاندن گازهای همراه نفت در مشعل‌ها، یکی از مسائل کلیدی و پیچیده در صنعت نفت و گاز ایران است که سال‌های سال است اثرات هزینه‌بار خود را بر دوش اقتصاد و محیط‌زیست گذاشته است. براساس گزارش منتشرشده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ایران پس از روسیه، دومین کشور با بیشترین حجم فلرسوزی در جهان است. حجم گازهای مشعل سوزانده‌شده در ایران در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۵میلیارد مترمکعب بوده که این مقدار تقریبا معادل حجم صادرات گاز کشور در همان سال است. به‌عبارت دیگر، بخش قابل‌توجهی از منابع گرانبهای انرژی، به‌جای آنکه به ارزش اقتصادی تبدیل شود و زمینه سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک را فراهم کند، به‌صورت دود و گرما در اتمسفر آزاد می‌شود و سهمی بزرگ به ایران در جایگاه یکی از بالاترین کشورها در انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان می‌بخشد.
روند جمع‌آوری گاز مشعل کند است
اخیرا رئیس‌جمهوری کشورمان مسعود پزشکیان، در آیین افتتاح رسمی پروژه NGL۳۱۰۰ ایلام اعلام کرد؛ دولت همه توان خود را برای توقف سوزاندن گازهای مشعل به‌کار گرفته است. وی بااشاره به درآمد حداقل ۷۰۰ میلیون دلاری بهره‌برداری از پروژه جمع‌آوری گازهای همراه منطقه جنوب ایلام، گفت: یک بخش از منافع آغاز فعالیت رسمی این پروژه، تولید و فروش ۷۰۰ میلیون دلار محصول در سال و بخش دیگر و حتی مهم‌تر آن، جلوگیری از سوزاندن ۷۰۰ میلیون دلار ثروت ملی در سال و آلایندگی شدید برای محیط‌زیست است.
رئیس‌جمهوری بااشاره به هدف‌گذاری انجام‌شده در برنامه هفتم توسعه، مبنی بر قرار دادن سال ۱۴۰۷ به‌عنوان نقطه توقف سوزاندن گازهای همراه، اظهار کرد: باتوجه به حجم گازهایی که به‌عنوان ثروت ملی سوزانده می‌شوند، ضرورت دارد همه تلاش خود را برای تسریع در اجرای طرح‌های جمع‌آوری این گازها و خاموش کردن مشعل‌ها به‌کار بگیرید؛ دولت نیز برای حمایت از طرح‌های مصوب و در حال اجرای این بخش هرچه در توان دارد، به‌میدان خواهد آورد.
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت نیز در مراسم افتتاح طرح جمع‌آوری گازهای همراه نفت، با تاکید بر اهمیت کاهش فلرسوزی، آن را گامی مهم در حفاظت از محیط‌زیست و جلوگیری از هدررفت منابع ملی دانست. وی یادآور شد؛ گازهای «نَچَل» نه‌تنها موجب کاهش آلایندگی محیط‌زیستی می‌شود، بلکه از هدررفت صدها میلیون دلار در سال نیز جلوگیری می‌کنند. به‌گفته وی، براساس اهداف برنامه هفتم توسعه، ظرفیت جمع‌آوری گازهای مشعل تا پایان سال ۱۴۰۷ باید به ۱۶میلیارد فوت‌مکعب در روز برسد که تحقق این هدف به‌معنای پایان سوزاندن گازهای همراه و رفع دائمی این معضل است.
پاک‌نژاد افزود: از ابتدای دولت چهاردهم تاکنون، حدود ۲۸۰میلیون فوت‌مکعب در روز به ظرفیت جمع‌آوری گازهای همراه اضافه شده است و پیش‌بینی می‌شود این ظرفیت تا پایان سال به بیش از ۶۰۰ میلیون فوت‌مکعب برسد. با این حال، دهه‌ها است که فلرسوزی در ایران ادامه دارد و باوجود وعده‌ها و وعیدهای مکرر دولت‌های مختلف، عملا اقدام بزرگ و پایدار برای توقف این روند انجام نشده است. حسن روحانی، رئیس‌جمهور اسبق در زمان تصدی خود بیان کرده بود که از روزهای ابتدایی دولت یازدهم، در سفر به مناطق بوشهر و عسلویه، با وزیر نفت در این زمینه گفت‌وگو کرده و وزیر نفت وعده داده بود که این گازها جمع‌آوری شود و ما نیز مسیر را هموار می‌کنیم تا این گازها به‌طورکامل جمع‌آوری شده و دیگر سوزانده نشود. با وجود اینکه این موضوع در برنامه ششم توسعه نیز گنجانده شده بود، هدف موردنظر به کمترین دستاورد رسید. در قانون برنامه ششم توسعه، دولت موظف شده بود تا پایان دوره برنامه، ۹۰ درصد از گازهای مشعل را مهار و کنترل کند. اما در طی سال‌های اجرای این قانون، اقدامات انجام‌شده تنها منجر به جمع‌آوری روزانه ۱.۴۳میلیون مترمکعب گاز مشعل از طریق مزایده و فروش و کاهش روزانه ۰.۶۱ میلیون مترمکعب گاز مشعل پالایشگاه‌های گازی شده است. این میزان عملکرد، تنها حدود ۵ درصد از هدف تعیین‌شده در کاهش گازهای مشعل طی بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ را محقق کرده است.
ایران دومین فلرسوز بزرگ جهان
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تحت‌عنوان «مسائل راهبردی بخش انرژی در برنامه هفتم توسعه (۹): کاهش گازهای مشعل» که در شهریور سال ۱۴۰۲ منتشر شد، ایران دومین کشور با بیشترین حجم فلرسوزی در جهان است و طبق گزارش‌های رسمی، سالانه ۱۷ تا ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز در کشور سوزانده می‌شود. این حجم عظیم از انرژی در سال ۱۴۰۰ تقریبا معادل کل صادرات گاز ایران بوده که نشان‌دهنده اتلاف بزرگ منابع ملی است. این ناکامی ناشی از عواملی مانند مشکلات قانونی و مدیریتی (مانند نبود متولی واحد)، موانع اقتصادی (هزینه‌های سنگین و عدم‌جذابیت سرمایه‌گذاری) و چالش‌های فنی و زیرساختی (مانند پراکندگی مشعل‌ها) است. این گزارش تاکید می‌کند که شدت فلرسوزی در ایران سه‌برابر میانگین جهانی است و پیامدهای مخربی برای محیط‌زیست به‌همراه دارد، به‌همین‌دلیل، در برنامه هفتم توسعه، اتخاذ رویکردهای تشویقی و تنبیهی برای حل این معضل ضروری است.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، برای کاهش فلرسوزی در ایران، چند راهکار کلیدی پیشنهاد شده است. مهم‌ترین این راهکارها شامل وضع قوانینی با رویکرد تشویقی و تنبیهی است که هم به شرکت‌های فعال در جمع‌آوری گاز پاداش می‌دهد و هم متخلفان را جریمه می‌کند. همچنین، گزارش بر ضرورت تعیین یک متولی واحد با اختیارات کافی برای هماهنگی بین نهادهای مختلف و تسهیل فرآیندها تاکید دارد. علاوه بر این، برای مقابله با چالش‌های اقتصادی، پیشنهاد می‌شود که پروژه‌ها به بخش خصوصی واگذار شود و حمایت مالی از شرکت‌های دانش‌بنیان برای استفاده از فناوری‌های نوین انجام گیرد تا کارآیی، افزایش یابد. در نهایت، گزارش بر تامین مالی پایدار از محل درآمدهای حاصل از جریمه‌ها و عوارض آلودگی برای تضمین اجرای موفق این پروژه‌ها تاکید می‌کند.
یک گام کوچک در بحرانی بزرگ
پروژه NGL۳۱۰۰ دهلران که اخیرا به‌بهره‌برداری رسید، توانایی دارد تا روزانه ۶.۸ میلیون مترمکعب از گازهای مشعل را به محصولات صنعتی مانند اتان، میعانات گازی، گوگرد و متان تبدیل کند. با این حال، این ظرفیت تنها حدود ۱۳درصد از مجموع گازهای مشعل روزانه ایران را پوشش می‌دهد و هنوز تا توقف فلرسوزی راه بسیار مانده است.
کارشناسان برآورد کرده‌اند که ارزش سالانه گازهای مشعل در صورت فرآورش و فروش، بیش از ۴.۶ میلیارد دلار است. به‌بیان‌دیگر، طی یک دهه گذشته، ایران بیش از ۳۴ میلیارد دلار را صرفا به آسمان فرستاده است؛ مبلغی که می‌توانست بخشی از پروژه‌های انرژی‌های پاک و زیرساخت‌های انرژی کشور را تامین کند.
مقایسه با کشورهای نفتخیز منطقه نشان می‌دهد که ایران در این مسیر به نسبت عقب است و اقدامات فعلی تنها تاثیری محدود دارد. برای مثال، عربستان و قطر تقریبا فلرینگ را به‌حداقل رسانده و گازهای همراه را به خوراک پتروشیمی یا صادرات مایع تبدیل کرده‌اند، در حالی که ایران همچنان ده‌ها میلیارد مترمکعب گاز را می‌سوزاند و اطرافیان خود را درگیر آلودگی می‌کند.
تهدیدی برای اکوسیستم و زیستمندان
ضرورت کاهش و توقف فلرسوزی از سر این است که نه‌تنها ضررهای اقتصادی به‌دنبال دارد، بلکه سلامت آب، هوا، خاک و انسان و دیگر زیستمندان را تحت‌تاثیر جدی قرار می‌دهد. شدت فلرسوزی در ایران سه‌برابر میانگین جهانی است و این موضوع به‌معنای انتشار حجم عظیمی از گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های هوا است که کیفیت هوا را کاهش داده و سلامت عمومی را در مناطق اطراف تاسیسات نفتی تهدید می‌کند.
مطالعات سازمان غیرانتفاعی امریکایی «مادران علیه هوای آلوده»(Moms Clean Air Force)، که بر تاثیر آلودگی هوا بر کودکان تمرکز دارد، نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های ناشی از فلرینگ با افزایش مشکلات تنفسی، به‌ویژه آسم، بستری‌های بیمارستانی و مراجعه به اورژانس در کودکان مرتبط است. به‌عنوان‌مثال، یک مطالعه در امریکا نشان می‌دهد که فلرسوزی سالانه موجب تشدید آسم در ۷۳ هزار کودک می‌شود.
مطالعات دانشگاه کالیفرنیای‌جنوبی نیز حاکی از آن است که زندگی در نزدیکی سایت‌های فلرینگ با افزایش خطر تولد زودرس مرتبط است؛ زنانی که در شعاع تقریبا 5 کیلومتری این فعالیت‌ها زندگی می‌کنند، در معرض ریسک بالاتری برای تولد زودرس قرار دارند. علاوه بر پیامدهای بهداشتی، فلرسوزی هزینه‌های اقتصادی قابل‌توجهی نیز به‌همراه دارد. براساس تحقیقات دانشکده بهداشت عمومی دانشگاه بوستون، تاثیرات سلامت ناشی از فلرینگ در امریکا سالانه بیش از ۷.۴ میلیارد دلار برآورد شده است که شامل ۷۱۰ مرگ زودرس و ۷۳ هزار مورد تشدید آسم در کودکان است.
فایننشال‌تایمز نیز گزارش می‌دهد که فلرسوزی باعث انتشار ذرات معلق، اوزون سطح زمین و دیگر آلاینده‌ها می‌شود که به‌نوبه خود، بیماری‌های تنفسی و قلبی را تشدید می‌کنند. همچنین، فلرینگ مقدار زیادی گاز گلخانه‌ای متان را وارد جو کرده و به گرمایش زمین کمک می‌کند. از طرف دیگر، حرارت شعله‌های فلرسوزی، گیاهان اطراف را از بین می‌برد، باران اسیدی ناشی از گوگرد به خاک آسیب می‌رساند و جنگل‌زدایی و کاهش تنوع زیستی را تشدید می‌کند.
اقدامات جهانی برای کاهش فلرینگ
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به تجارب بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته اشاره شده است که موفق به کاهش چشمگیر فلرسوزی شده‌اند. نروژ از پیشگامان جهانی در این زمینه است و از سال ۱۹۷۲ با وضع قوانین سختگیرانه و مالیات سنگین بر کربن، انگیزه اقتصادی برای سوزاندن گاز را کاهش داده و شرکت‌های نفتی را به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جمع‌آوری و استفاده از گازهای همراه ترغیب کرده است. در ایالات‌متحده، رویکردها بسته به ایالت‌ها متفاوت است و برخی ایالت‌های نفتخیز مانند داکوتای شمالی با قوانین سختگیرانه، شرکت‌ها را ملزم به ارائه طرح‌های مدیریت گازهای همراه و سقف مشخصی برای فلرسوزی تعیین کرده‌اند، به‌طوری‌که شرکت‌ها برای افزایش تولید نفت، باید ابتدا ظرفیت جمع‌آوری و انتقال گاز را فراهم کنند.
کانادا نیز با وضع مقررات محیط‌زیستی و سرمایه‌گذاری دولتی، پروژه‌هایی را که از فناوری‌های نوآورانه برای تبدیل گازهای مشعل به برق یا مایعات گازی استفاده می‌کنند، مورد حمایت مالی و مشوق‌های مالیاتی قرار می‌دهد. علاوه بر این، برنامه ابتکاری «نزدیک به صفر» بانک جهانی، دولت‌ها و شرکت‌های نفتی را به پایان دادن به فلرسوزی روتین تا سال ۲۰۳۰ متعهد کرده و با ایجاد چارچوب بین‌المللی، همکاری و تبادل دانش میان کشورها را تسهیل می‌کند.
گزارش‌های دیگر نیز به اقدامات دیگر کشورها برای کاهش فلرسوزی می‌پردازد. طبق گزارش «گروه اقدام برای هوای پاک» (Clean Air Task Force)، قزاقستان با اجرای قوانین سختگیرانه توانسته از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳ میزان فلرینگ خود را از ۳.۹۶میلیارد مترمکعب به تنها ۱.۰۱میلیارد مترمکعب کاهش دهد؛ رقمی که معادل ۷۵درصد کاهش است. در این کشور، سوزاندن گاز تنها در شرایط اضطراری مجاز است و شرکت‌ها موظفند برنامه‌های بهره‌برداری از گاز و گزارش‌های دوره‌ای ارائه کنند. همچنین جریمه‌های سنگینی برای تخلفات اعمال شده است و شرکت ملی نفت قزاقستان توانست طی سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۳ نزدیک به ۸۹ درصد فلرینگ خود را کاهش دهد.
براساس گزارش «مشارکت جهانی ان‌دی‌سی» (NDC Partnership)، کشور کلمبیا نیز با همکاری نزدیک میان دولت و صنعت موفق شده است تا حدود ۷۰درصد از میزان فلرینگ خود را کاهش دهد.
طبق اعلام بانک جهانی، برزیل و به‌ویژه شرکت «پتروبراس» در سال ۲۰۱۸ توانستند به نرخ ۹۷درصد استفاده از گاز دست پیدا کنند و عملا فلرینگ را در بسیاری از تاسیسات خود متوقف سازند. همچنین شدت کربنی تولید نفت و گاز در این کشور بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ حدود ۲۵درصد کاهش یافته است.
کشور آنگولا نیز با اجرای پروژه عظیم گاز طبیعی مایع (LNG) به ارزش ۱۲میلیارد دلار توانسته در فاصله سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ حدود ۶۰ درصد از حجم فلرینگ خود را کاهش دهد. عربستان‌سعودی با راه‌اندازی سیستم جامع گاز (Master Gas System) از دهه ۱۹۷۰ توانست میزان فلرینگ روزانه خود را از حدود ۴هزار میلیون فوت‌مکعب به کمتر از ۲۰۰میلیون فوت‌مکعب در میانه دهه ۱۹۸۰ کاهش دهد و همچنان این روند کاهشی را ادامه می‌دهد. بانک جهانی همچنین گزارش داده که کویت با توسعه زیرساخت‌ها و تاسیسات فرآورش گاز، توانسته است میزان فلرینگ خود را از ۱۷درصد در سال ۲۰۰۵ به تنها ۰.۵ درصد در سال ۲۰۲۲ برساند. در مکزیک و به‌ویژه میدان نفتی «کانتارل»، همکاری میان شرکت ملی نفت «پمکس»، نهادهای نظارتی و برنامه جهانی کاهش فلرینگ منجر به کاهش ۶۶ درصدی در مدت 2 سال شد. جمهوری کنگو توانست با تغییر مسیر گاز همراه از میدان «ام‌بوندی» یک نیروگاه گازسوز با ظرفیت ۳۵۰مگاوات را راه‌اندازی کند. این اقدام علاوه بر جلوگیری از فلرینگ، برق بیش از ۳۰۰ هزار نفر را تامین کرده است.
روزنامه «گاردین» به‌نقل از داده‌های بانک جهانی، گزارش داده که باوجود این موفقیت‌ها، وضعیت جهانی همچنان نگران‌کننده است. در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ حجم فلرینگ دوباره افزایش یافته و در سال ۲۰۲۴ به ۱۵۱ میلیارد مترمکعب رسیده است که بالاترین سطح از سال ۲۰۰۷ تاکنون به‌شمار می‌رود. کشورهای عضو ابتکار «پایان فلرینگ روتین تا سال ۲۰۳۰» بانک جهانی توانسته‌اند شدت فلرینگ را به‌طورمتوسط ۱۲درصد کاهش دهند، در حالی که کشورهایی که به این طرح نپیوسته‌اند، با افزایش ۲۵درصدی مواجه شده‌اند.
