زمین گرم‌تر شد، ایران آلوده‌تر
انتشار دی‌اکسید کربن ناشی از بخش انرژی در سال ۲۰۲۴ به بالاترین سطح تاریخی خود رسید و زمین را در مسیری هشداردهنده به‌سوی گرمایش بی‌سابقه قرار داد. در این میان، ایران نیز نه‌تنها از روند جهانی عقب نمانده، بلکه با رشد نگران‌کننده آلاینده‌ها، چهره‌ای آلوده‌تر از همیشه به خود گرفته است. افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای بیانگر چالش‌های عمیق در گذار به انرژی پاک است. باوجود پیشرفت‌های محسوس در فناوری‌های کم‌کربن، انتشار کلی کربن همچنان صعودی است؛ امری که بر ضرورت اقدام فوری و گسترده‌تر تاکید دارد.
فرمان در دست سوخت‌های فسیلی است
در سال ۲۰۲۴، انتشار دی‌اکسیدکربن بخش انرژی با رشد ۰.۸ درصدی به رکورد ۳۷.۸ گیگاتن رسید. این افزایش، غلظت CO₂ در جو را به ۴۲۲.۵ پی‌پی‌ام رساند؛ حدود ۳ واحد بیشتر از سال ۲۰۲۳ و بیش از ۵۰ درصد بالاتر از سطوح پیشاصنعتی. جزئیات بیشتر نشان می‌دهد که انتشار ناشی از احتراق سوخت‌ها حدود یک درصد (۳۵۷ میلیون تن) افزایش یافته، در حالی که انتشار فرآیندهای صنعتی ۲.۳ درصد (۶۲ میلیون تن) کاهش داشته است. نکته مهم اینکه این رشد انتشار کمتر از رشد تولید ناخالص داخلی جهانی (۳.۲ درصد) بوده که نشانه‌ای از تداوم روند «جداسازی رشد اقتصادی از رشد انتشار» است ـ روندی که در سال ۲۰۲۱ مختل شده بود. در صورت حفظ این جداسازی، می‌توان امیدوار بود رشد اقتصادی لزوما منجر به رشد آلایندگی نشود، هرچند شتاب کنونی آن برای تحقق اهداف اقلیمی ناکافی است و شیوه تولید اقتصادی کنونی مسیر دیگری را نمی‌پیماید.
در سال ۲۰۲۴، گاز طبیعی و زغال‌سنگ بیشترین نقش را در افزایش انتشار داشتند. انتشار ناشی از گاز طبیعی با رشد ۲.۵درصدی (۱۸۰ میلیون تن) بزرگ‌ترین عامل افزایش جهانی بود که ناشی از افزایش مصرف در چین، ایالات‌متحده، خاورمیانه و هند بود. همچنین انتشار زغال‌سنگ ۰.۹ درصد (۱۳۵ میلیون تن) افزایش یافت که عمدتا به رشد مصرف در چین، هند و آسیای جنوب‌شرقی بازمی‌گشت؛ در حالی که مصرف زغال‌سنگ در کشورهای پیشرفته، به‌ویژه ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، کاهش یافت.
مصرف جهانی نفت ۰.۸ درصد افزایش یافت، اما انتشار ناشی از آن تنها ۰.۳ درصد رشد داشت. این در حالی است که انتشار حمل‌ونقل هوایی، به‌دنبال افزایش بی‌سابقه سفرها، ۵.۵ درصد افزایش یافت. دلیل این تضاد آن است که حدود ۷۰ درصد از رشد مصرف نفت در صنایع پتروشیمی بوده است که معمولا انتشار بسیار کمتری نسبت به سوخت دارد.
الگوهای منطقه‌ای: واگرایی در مسیرها
تغییرات انتشار در مناطق مختلف جهان بسیار متفاوت بود. در حالی که اقتصادهای پیشرفته کاهش‌هایی را ثبت کردند، افزایش انتشار در اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه و همچنین در بخش حمل‌ونقل بین‌المللی، این کاهش‌ها را خنثی کرد.
در کشورهای نوظهور، انتشار CO₂ مرتبط با انرژی ۱.۵درصد (۳۷۵ میلیون تن) رشد کرد که ناشی از رشد سریع اقتصادی، جمعیت و تقاضای انرژی بود. مصرف زغال‌سنگ در این مناطق ۲درصد، گاز طبیعی ۳.۷ درصد و نفت ۰.۳ درصد افزایش یافت که نشان‌دهنده وابستگی مستمر به سوخت‌های فسیلی است.
در چین، انتشار انرژی‌محور حدود ۰.۴ درصد رشد داشت. افزایش تقاضای انرژی ناشی از موج‌های گرما، رشد صنعتی و رونق بخش خدماتی، موجب این افزایش شد؛ هرچند توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی از رشد بیشتر جلوگیری کرد. همچنین، کاهش بیش از ۵ درصدی در انتشار فرآیندهای صنعتی به کاهش ۱۰درصدی تولید سیمان در پی رکود بازار املاک بازمی‌گردد.
در هند، با افزایش ۵.۳ درصدی، بیشترین رشد انتشار در میان اقتصادهای بزرگ ثبت شد. توسعه زیرساخت، گرمای شدید و رشد مصرف برق موجب این افزایش شد. اگرچه ظرفیت انرژی خورشیدی و بادی افزایش یافته است، اما نتوانسته به‌طورکامل پاسخگوی رشد تقاضا باشد و سوخت‌های فسیلی همچنان نقش غالب را ایفا می‌کنند.
در کشورهای پیشرفته، انتشار CO₂ انرژی‌محور ۱.۱درصد (۱۲۰ میلیون تن) کاهش یافت. انتشار ناشی از زغال‌سنگ ۵.۷ درصد و نفت ۰.۵ درصد کاهش یافت، در حالی که گاز طبیعی ۰.۹ درصد افزایش نشان داد. در این کشورها، انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای بیش از نصف تولید برق را تشکیل می‌دهند. در ایالات‌متحده، انتشار CO₂ حدود ۰.۵ درصد کاهش یافت که شامل افت ۴.۵ درصدی زغال‌سنگ و کاهش اندک نفت بود. با این حال، انتشار گاز طبیعی ۱.۳ درصد رشد کرد. برای نخستین‌بار، برق خورشیدی و بادی از زغال‌سنگ پیشی گرفت. در اتحادیه اروپا نیز، کاهش ۲.۲ درصدی انتشار ثبت شد. زغال‌سنگ ۱۱درصد و نفت ۰.۳ درصد کاهش داشتند و گاز طبیعی تقریبا بدون تغییر باقی ماند. سهم سوخت‌های فسیلی در تولید برق به ۲۸ درصد کاهش یافت و تجدیدپذیرها به حدود ۵۰درصد رسیدند.
عوامل کلیدی افزایش انتشار
چند عامل اصلی در رشد انتشار بین سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ نقش داشتند. دماهای بی‌سابقه جهانی و کاهش سرعت باد در اروپا، مصرف سوخت‌های فسیلی برای برق را افزایش داد. بهبود وضعیت منابع آبی پس از خشکسالی ۲۰۲۳ به افزایش تولید برقابی کمک کرد؛ حمل‌ونقل هوایی با ادامه بهبود از دوران کرونا، به افزایش انتشار افزود؛ سال کبیسه بودن ۲۰۲۴ به‌معنای یک روز اضافی انتشار بود که حدود ۱۰۰میلیون تن CO₂ به کل افزود. در مجموع، این عوامل بیش از ۹۰ درصد افزایش انتشار سالانه را توضیح می‌دهند.
سال ۲۰۲۴، گرم‌ترین سال ثبت‌شده بود؛ نخستین سالی که میانگین دمای جهانی بیش از ۱.۵درجه سلسیوس بالاتر از سطح پیشاصنعتی قرار گرفت. این گرمای شدید، به‌ویژه در تابستان، منجر به افزایش مصرف برق برای سرمایش شد و ۲۳۰میلیون تن CO₂ به انتشار جهانی افزود که دوسوم آن از چین و هند بود.
باوجود افزایش کلی انتشار، 5 فناوری کلیدی، یعنی خورشیدی فتوولتائیک، نیروی باد، انرژی هسته‌ای، خودروهای برقی و پمپ‌های حرارتی، مانع از افزایش شدیدتر انتشار شده است. بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴، این فناوری‌ها از مصرف بیش از ۳۰اگزاژول سوخت فسیلی جلوگیری کرده است؛ یعنی معادل ۶درصد تقاضای جهانی در سال ۲۰۲۴.
این فناوری‌ها سالانه مانع انتشار حدود ۲.۶ گیگاتن CO₂ می‌شوند (حدود ۷ درصد کل انتشار بخش انرژی). بدون آنها، افزایش انتشار در این دوره سه‌برابر بیشتر می‌بود. در برخی کشورها مانند استرالیا، چین، اتحادیه اروپا و نیوزلند، این فناوری‌ها به کاهش بیش از ۱۰درصدی انتشار انرژی‌محور در سال ۲۰۲۴ کمک کرده است.
بررسی 8 سال انتشار کربن در ایران
در حالی که روند انتشار جهانی دی‌اکسیدکربن با چالش‌های فزاینده‌ای روبه‌رو است، بررسی وضعیت کشور ایران که سهم قابل‌توجهی در این انتشار دارد، برای درک کامل ابعاد بحران اقلیمی ضروری است. در دهه گذشته، سرانه انتشار گازهای آلاینده و گلخانه‌ای در ایران، نوساناتی جدی داشته که از روند توسعه، سیاست‌گذاری‌های انرژی و وضعیت اقتصادی کشور تاثیر گرفته است. براساس آمار رسمی منتشرشده توسط وزارت نیرو، ایران شاهد رشد نگران‌کننده‌ای در انتشار برخی گازهای آلاینده به‌ویژه دی‌اکسیدکربن بوده که بیشترین سهم را در تغییرات اقلیمی دارد.
بررسی 8 گاز آلاینده مهم شامل (CO₂، NOx، SO₂، CO، CH₄، N₂O، SPM و SO₃) در بازه ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که رفتار هر گاز با دیگری متفاوت است. برخی مانند دی‌اکسیدکربن رشد پایدار و مستمری داشته، برخی مانند SO₂ یا دی‌اکسیدگوگرد با افت و خیزهای شدید همراه بوده و برخی دیگر مانند متان (CH₄) یا اکسید نیتروژن (N₂O) تقریبا ثابت مانده است. این تفاوت‌ها، به عوامل متعددی مانند نوع سوخت مصرفی، کیفیت سوخت، سیاست‌های کنترلی و وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور بازمی‌گردد.
دی‌اکسیدکربن، اصلی‌ترین گاز گلخانه‌ای، طی 8 سال در ایران ۱۵.۴درصد افزایش یافت. این عدد از ۷هزار و۴۸۴ کیلوگرم به‌ازای هر نفر در سال ۱۳۹۲ به ۸هزار و۶۳۵ کیلوگرم در سال ۱۴۰۰ رسیده است. این افزایش نشان می‌دهد که مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه گسترش هم یافته است.
آمارها نشان می‌دهد که ایران یکی از ۱۰تولیدکننده اصلی گازهای گلخانه‌ای در جهان است و بیش از ۹۵۰میلیون تن دی‌اکسیدکربن در سال منتشر می‌کند. بخش انرژی با سهمی بیش از ۸۵ درصد در این انتشار نقش دارد. در واقع، نه‌تنها مصرف خانگی بلکه صنایع، نیروگاه‌ها و حمل‌ونقل نیز به‌عنوان موتورهای اصلی انتشار دی‌اکسیدکربن شناخته می‌شوند.
کاهش نصفه‌نیمه SO₂ و بازگشت به روند صعودی
دی‌اکسیدگوگرد، گازی با نقش کلیدی در آلودگی هوا، ابتدا با روندی کاهشی روبه‌رو بود و از ۲۰.۹ کیلوگرم در سال ۱۳۹۲ به ۹.۹ کیلوگرم در سال ۱۳۹۶ کاهش یافت. اما از آن زمان تا ۱۴۰۰، دوباره افزایش یافت و به ۱۳.۱ کیلوگرم رسید. این تغییر ناگهانی، اغلب ناشی از بازگشت به مصرف سوخت‌های با گوگرد بالا و افت کیفیت سوخت در نیروگاه‌ها یا خودروها بوده است. همچنین استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها و صنایع می‌تواند از عوامل مهم افزایش این گاز باشد.
کاهش موقت اولیه احتمالا نتیجه جایگزینی گاز طبیعی به‌جای مازوت یا گازوئیل بوده، اما این روند پایدار نبوده است. بازگشت به سوخت‌های سنگین می‌تواند به کمبود گاز طبیعی در فصل سرد یا ضعف نظارت و نبود سیاست‌گذاری‌های بلندمدت نسبت داده شود.
سرانه انتشار مونوکسیدکربن با افت و خیز همراه بوده و از ۱۱۸کیلوگرم در سال ۱۳۹۲ به ۱۴۳ کیلوگرم در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته و مجدد به حدود ۱۳۷ کیلوگرم در سال ۱۴۰۰ بازگشته است. علت این نوسانات می‌تواند استفاده از خودروهای فرسوده، نبود استاندارد سوخت و ضعف در بازرسی‌های فنی خودروها باشد. آلودگی ناشی از مونوکسیدکربن به‌ویژه در مناطق شهری موجب بیماری‌های قلبی و تنفسی می‌شود.
اکسیدهای نیتروژن (NOx) تغییر چشمگیری نداشته؛ این ثبات ممکن است نشان‌دهنده عدم‌تغییر در سوخت یا تکنولوژی‌های احتراقی باشد. ذرات معلق (SPM) ابتدا کاهش یافته، اما در سال پایانی دوباره افزایشی اندک داشته است. گازهایی مانند متان (CH₄) و اکسیدنیتروژن (N₂O) همچنان در سطح پایین، اما ثابت مانده است؛ با حدود ۰.۸ و ۰.۱ کیلوگرم به‌ازای هر نفر. تری‌اکسیدگوگرد (SO₃) نیز میزان ناچیزی دارد و نقش آن در آلودگی کلی اندک است.
سخن پایانی
جهان در سال ۲۰۲۴ با رکوردی نگران‌کننده در انتشار دی‌اکسیدکربن مواجه بوده و گرمایش زمین به نقطه‌ای بحرانی نزدیک شده است. ایران نیز به‌عنوان یکی از 10 کشور پرانتشار کربن، نه‌تنها از این روند جهانی عقب نمانده، بلکه با رشد قابل‌توجه آلاینده‌ها، بار دیگر ضرورت بازنگری جدی در سیاست‌های انرژی و محیط‌زیست خود را به‌رخ می‌کشد.
باوجود پیشرفت‌های فناوری در حوزه انرژی‌های پاک، وابستگی گسترده به سوخت‌های فسیلی همچنان ادامه دارد و این موضوع، رسیدن به اهداف اقلیمی را به‌چالش می‌کشد. ایران نیز با افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن و دیگر آلاینده‌ها، پیامدهای محیط‌زیستی و سلامت عمومی را به‌وضوح احساس می‌کند.
