صمت در گزارش پیش رو نگاهی داشته به وضعیت ایران و دیگر کشورهای جهان در شاخص تحقیق و توسعه.

 

تحقیق و توسعه در ایران

شدت تحقیق ‌و توسعه یا همان میزان سرمایه‌گذاری بر پروژه‌های تحقیق ‌و توسعه نسبت به تولید ناخالص داخلی کشور (GDP) از جمله شاخص‌های مهم جهانی برای نشان‌دادن توانمندی کشورها در توسعه فناوری و نوآوری به‌شمار می‌رود. هرچه شدت تحقیق ‌و توسعه در کشوری بالاتر باشد، آن کشور ثروت و رفاه بالاتر و اقتصاد پویاتری خواهد داشت. به همین دلیل بالابردن میزان شدت تحقیق ‌و توسعه از اهداف سیاست‌گذاری در تمام کشورهاست. این میزان در کشورهای پیشرو بین ۳ تا ۵ درصد برآورد می‌شود، اما در ایران براساس بررسی‌ها، در برنامه ششم توسعه سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی کمی بیشتر از نیم درصد شده، این در حالی است که در این برنامه دستیابی به میزان ۳ درصد در این شاخص هدف‌گذاری شده و در نهایت هم همین عملکرد ضعیف ایران را در این شاخص در رتبه ۲۹ جهان قرار داده است.

البته در برنامه هفتم توسعه پیش بینی شده تا در پایان برنامه، ۲ درصد تولید ناخالص داخلی در حوزه تحقیق و توسعه هزینه شود.

علاوه بر ضعف در شاخص کلی تحقیق و توسعه، در ایران میزان مشارکت بخش خصوصی و دولت در تامین هزینه این بخش نیز رضایت‌بخش نیست؛ به‌گونه‌ای که در مرداد سال گذشته مشاور معاون سیاست‌گذاری و ارزیابی راهبردی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری اعلام کرده بود در کشور ما سهم دولت از سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق ‌و توسعه بیش از ۴۰ درصد و سهم بنگاه‌های خصوصی حدود ۲۵ درصد است. این درحالی است که این نسبت در کشورهای پیشرفته کاملا برعکس است؛ برای مثال در امریکا سهم دولت تنها ۱۰.۳۶ درصد و سهم بنگاه‌های تجاری۷۲.۵۷ درصد برآورد می‌شود. در واقع کشور ما علاوه‌بر این‌که نیاز دارد به‌ صورت کلی شاخص شدت تحقیق ‌و توسعه در کشور را افزایش دهد، باید بتواند مشارکت بخش خصوصی یعنی بنگاه‌های اقتصادی و بازیگران تاثیرگذار در اقتصاد کشور در این حوزه را نیز افزایش دهد تا شاهد اثرگذاری مثبت رشد این شاخص بر توسعه فناوری و نوآوری باشیم.

 

 

تحقیق و توسعه در اروپا

سرمایه‌گذاری کشورهای اتحادیه اروپا در زمینه تحقیق و توسعه، با رشدی ۶۰ درصدی در یک دهه گذشته به ۲.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشورها رسیده که همچنان کمتر از امریکا، ژاپن و چین است.

بررسی‌های یورواستات نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی در زمینه تحقیق و توسعه (RD) روند روبه‌رشدی داشته است. در سال ۲۰۲۳ کشورهای اتحادیه اروپا در مجموع ۳۸۱ میلیارد یورو یا ۲.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای این امر هزینه کرده‌اند. براساس بررسی‌های این مرکز، دوسوم این سرمایه‌گذاری‌ها توسط شرکت‌های تجاری انجام شده است.

گزارش نهادیادشده تاکید دارد طی دهه گذشته، هزینه‌های تحقیق و توسعه در اتحادیه اروپا تقریبا ۶۰ درصد رشد داشته، اما باوجود سهم ۲.۲ درصدی این بخش از تولید ناخالص داخلی، کماکان اتحادیه اروپا در زمینه سرمایه‌گذاری در R&D از ایالات‌متحده با ۳.۶ درصد، ژاپن با ۳.۴ درصد و چین با ۲.۶ درصد، عقب‌تر است.

در میان کشورهای اروپایی هلند جزو کشورهایی است که اهمیت ویژه‌ای برای حوزه تحقیق و توسعه قائل است و در این کشور تعداد شرکت‌های خصوصی در این حوزه طی ۲۰ سال گذشته افزایش یافته است. در سال ۲۰۰۰ آنها فقط ۵۵ درصد از کل اعتبار تحقیق و توسعه را تامین می‌کردند، اما در سال ۲۰۲۳ این سهم به تقریبا ۷۰ درصد افزایش یافته است. اما از طرف دیگر نقش بخش دولتی در این حوزه کاهش یافته است.

سوئد در صدر و رومانی در ذیل

در سال ۲۰۲۳ هزینه‌کرد هلند در تحقیق و توسعه به ۲.۱ درصد تولید ناخالص داخلی رسید که کمی کمتر از ۱۰ سال پیش است. در بلژیک، هزینه‌های تحقیقاتی در این سال به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته و از ۲.۳ درصد به ۳.۳ درصد از تولید ناخالص داخلی رسیده است.

سوئد در توجه به تحقیق و توسعه نقش پیشرو را در اتحادیه اروپا دارا است و میزان هزینه‌کرد این کشور به نسبت تولید ناخالص داخلی آن به ۳.۵۷ درصد رسیده و رومانی با ۰.۵۲ درصد کمترین میزان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به نسبت تولید ناخالص داخلی را داشته است.

 

 

تحقیق و توسعه در آسیا

در میان کشورهای آسیایی چین که براساس برخی از داده‌ها دومین اقتصاد جهان در هزینه‌کرد در زمینه تحقیق و توسعه است در صدر کشورهای هزینه‌کننده این بخش قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که برآوردهای اولیه نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۴، سرمایه‌گذاری چین در حوزه تحقیق و توسعه از ۳.۶ تریلیون یوان فراتر رفت و به ۳۶۱۳ میلیارد یوان رسید که نسبت به سال قبل ۸.۳ درصد افزایش داشته است.

اثربخشی هزینه‌های تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی) به ۲.۶۸ درصد رسید که نسبت به سال قبل ۰.۱۰ درصد افزایش داشته است.

در این میان، هزینه صرف شده برای تحقیقات پایه ۲۴۹.۷ میلیارد یوان بود که ۱۰.۵ درصد افزایش داشت. این رقم، ۶.۹۱ درصد از هزینه‌های تحقیق و توسعه را به خود اختصاص داده که افزایش ۰.۱۴ درصدی نشان می‌دهد.

در آسیا علاوه بر چین، کشورهای دیگری نیز توجه ویژه‌ای به حوزه تحقیق و توسعه دارند و در سال‌های اخیر هزینه‌های بسیاری را صرف آن کرده‌اند که در ادامه شرح مختصری از هر کدام از این کشورها می‌آید.

کره‌جنوبی

شورای مشورتی ریاست‌‌جمهوری کره‌جنوبی در علم و فناوری، افزایش ۴.۶ درصدی در هزینه R&D را در سال ۲۰۲۲ تا ۲۰ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار اعلام کرد. این شورا که تاکید کرده کره‌جنوبی باید برتری در فناوری جهانی را از آن خود کند، سرمایه‌گذاری حدود ۱۲۰۰ پروژه را با ۱۵ میلیارد و ۴۶۱ میلیون دلار به ۸۹۲ پروژه و بودجه یک میلیارد و ۳۷۹ میلیون دلاری را برای ۲۹۰ حوزه جدید برنامه‌ریزی کرد.

روسیه

روسیه در سال ۲۰۲۲ قریب‌به ۴۰ میلیارد و ۳۲۰ میلیون دلار در تحقیق و توسعه هزینه کرده است. بر این اساس، سهم R&D روسیه از GDP این کشور ۱.۱ درصد در سال مورداشاره برآورد شده که در مقایسه با سال پیش از آن ۰.۱ درصد رشد نشان می‌دهد.

ترکیه

ترکیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای آسیایی، در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۶ میلیارد و ۹۹۰ میلیون دلار در بخش تحقیق و توسعه خود سرمایه‌گذاری کرده است. برآوردها نشان می‌دهد این کشور حدود ۱.۳۲ درصد از GDP خود را صرف هزینه برای تحقیق و توسعه می‌کند تا بتواند از نظر نوآوری و تولید رونق پیدا کرده و درنتیجه به شکوفایی اقتصادی برسد. نکته جالب اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود ۶۱.۴ درصد از کل هزینه‌های R&D ترکیه از بخش خصوصی تامین می‌شود.

عربستان

عربستان سعودی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای خاورمیانه به‌ویژه در سال‌های اخیر نسبت به توسعه R&D خود متعهد شده و توسعه سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه برای ایجاد اقتصاد پایدار مبتنی بر دانش، بخشی از چشم‌انداز ملی ۲۰۳۰ عربستان سعودی و برنامه تحول ملی این کشور محسوب می‌شود. این کشور در سال ۲۰۲۳ حدود 3 ‌میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار در بخش تحقیق و توسعه خود سرمایه‌گذاری کرده و حدود ۰.۵ درصد از GDP خود را به این بخش اختصاص داده است. پیش‌بینی‌هایی که برای آینده روشن عربستان صورت گرفته، نشان می‌دهد اگر همین روند رو به رشد ادامه یابد، انتظار می‌رود سهم R&D از GDP با رشد ۲ درصدی تا سال ۲۰۴۰ به سهم ۲.۵ درصدی خواهد رسید.

امارات

دولت امارات متحده عربی با درک اهمیت مزایای ایجادشده از طریق تحقیق و توسعه در هدایت نوآوری و رشد پایگاه دانش خود به‌عنوان بخشی از ایجاد اقتصاد پویا، مکانیسم‌های ممکن را برای دستیابی به این هدف درپیش‌گرفته است؛ به‌گونه‌ای که سهم R&D امارات از GDP این کشور در سال ۲۰۲۲ حدود ۱.۵ درصد برآورد شده که در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، آمار قابل‌توجهی به‌شمار می‌رود.

 

باکس تحقیق و توسعه در امریکا

در سال مالی 2023 دولت فدرال امریکا به‌طور تقریبی 190 میلیارد دلار در بخش تحقیق و توسعه هزینه کرده که در مقایسه با سال 2022، افزایش 13 درصدی را نشان می‌دهد؛ رشدی که این کشور را تجربه‌گر یکی از بزرگ‌ترین جهش‌های هزینه‌های تحقیق و توسعه در تاریخ اخیر جهان تبدیل کرد. این رشد در راستای رسیدن آمریکا به پیشگامی در حوزه تحقیق و توسعه دنیا در آینده محقق شده است. در دهه‌های گذشته، بخش خصوصی در آمریکا به‌عنوان نیروی محرکه تحقیق و توسعه، جایگزین دولت شده و 73 درصد از کل هزینه‌های تحقیق و توسعه این کشور را در سال 2020 تامین کرده است. با نقش‌آفرینی بخش خصوصی در گسترش R&D، به‌عنوان مثال آمریکا در سال 2022 قریب‌به 5 میلیارد و 500 میلیون دلار روی علم کوآنتوم سرمایه‌گذاری کرده که حدود 250 درصد از سرمایه‌گذاری وزارت دفاع آمریکا را شامل می‌شود. به گزارش investopedia در پیشنهادی که بایدن برای بودجه سال 2023 آمریکا داده بود، افزایش قابل‌توجه بودجه R&D به‌چشم می‌خورد. درنهایت مقدار بودجه پیشنهادی بایدن به 204 میلیارد و 900 میلیون دلار رسید که بیش از هر چیز بر استفاده از پتانسیل علم و فناوری به‌نفع مردم آمریکا متمرکز بود. حدود 110 میلیارد و 900 میلیون دلار از این بودجه به پژوهش‌های پایه و کاربردی اختصاص یافته است. به‌گزارش statista، به‌طورکلی سهم R&D امریکا از GDP در سال 2021 حدود 3.46 درصد بوده که با هزینه‌کرد قریب‌به 761 میلیارد و 580 میلیون دلاری در سال 2022 با رشد 0.13 درصدی به 3.59 درصد افزایش یافت.