مشکلات ادامه‌دار
فولاد را باید یکی از صنایع مهم و بسیار کاربردی دانست که متاسفانه این صنعت درگیر چالش‌هایی شده که مسیر پیشرفت را متوقف کرده است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به کمبود و ناترازی انرژی اشاره کرد. این ناترازی، سبب شده است تا چشم‌انداز تولید فولاد، به‌میزان مورد نظر نرسد و تولید از هدف صادراتی ۱۵میلیون تن عقب بماند. لازم به ذکر است که باوجود آنکه، مسئولان به مشکلات این حوزه واقف هستند، اما همچنان در روی همان پاشنه می‌چرخد و اقدامات مناسبی در راستای رفع چاش‌ها و تقویت این صنعت انجام نگرفته است.
فولاد، یکی از ارکان اساسی اقتصاد ملی
صنعت فولاد ایران به‌عنوان یکی از ارکان اساسی اقتصاد ملی و از مهم‌ترین زنجیره‌های ارزش افزوده صنعتی، طی دهه‌های اخیر با چالش‌های ساختاری و سیستمی فراوانی مواجه بوده است. اگرچه توسعه ظرفیت‌های تولیدی و تنوع در محصولات فولادی از دستاوردهای برجسته این صنعت محسوب می‌شود، اما نگاه واقع‌گرایانه نشان می‌دهد که این مسیر پرچالش، همواره در سایه فشارهای داخلی و خارجی به‌ویژه در حوزه‌های تامین انرژی و نوسانات اقتصادی طی شده است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های ساختاری که صنعت فولاد ایران با آن دست و پنجه نرم می‌کند، فقدان زیرساخت‌های پایدار انرژی است. در شرایطی که ظرفیت اسمی تولید فولاد کشور در راستای عمل به افق ۱۴۰۴، به تولید ۵۰ میلیون تن نزدیک شده، چالش تامین انرژی، به‌ویژه برق و گاز به مانعی جدی برای تحقق کامل این ظرفیت تبدیل شده است. نوسانات در تامین انرژی، نه‌تنها به کاهش پایداری تولید منجر می‌شود بلکه باعث افزایش هزینه‌های تولید و کاهش توان رقابت‌پذیری شرکت‌های فولادی در بازارهای جهانی نیز شده است. به‌طورمشخص، هرگونه وقفه در فرآیندهای تولید فولاد، زنجیره تامین را به‌شدت مختل می‌کند و پیامدهای اقتصادی جبران‌ناپذیری به‌دنبال دارد. افزون بر این، تحریم‌های بین‌المللی که به‌طورمستقیم بر صنایع راهبردی کشور از جمله فولاد تاثیر گذاشته، توانسته‌اند مانع از دسترسی به فناوری‌های نوین و تجهیزات روزآمد شوند. این مسئله، توانایی تولیدکنندگان داخلی را در رقابت با رقبای جهانی کاهش داده و صادرات محصولات فولادی به بازارهای بین‌المللی را با چالش مواجه کرده است. از این منظر، برنامه‌ریزی برای افزایش صادرات تا ۲۷میلیون تن در افق ۱۴۰۴، نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌های کلان اقتصادی و بهبود زیرساخت‌های داخلی است تا بتواند زنجیره ارزش صادراتی کشور را تقویت کند.
از سوی دیگر برنامه هفتم توسعه نیز که به‌دنبال دستیابی به تولید بیش از ۶۰ میلیون تن فولاد در سال است، چالش‌های بسیاری را پیش‌روی خود دارد. این برنامه که بخشی از راهبرد کلان صنعتی کشور است، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در حوزه‌های تامین انرژی، زیرساخت‌های تولیدی، نوسازی تکنولوژیک و توسعه نیروی انسانی است. طبق برآوردهای نهادهای معتبر اقتصادی داخلی و بین‌المللی، تحقق این اهداف نیازمند سرمایه‌گذاری حدود ۲۰۰ میلیارد دلاری در بخش‌های مختلف زنجیره فولاد و انرژی است. به‌عنوان‌مثال، تولید ۶۰میلیون تن فولاد مستلزم افزایش چشمگیر در تامین برق و گاز است. این در حالی است که طی سال‌های اخیر، بحران تامین انرژی به‌دلیل کمبود منابع مالی، فشار تحریم‌ها و عدم‌توسعه زیرساخت‌های لازم، به یکی از موانع اصلی توسعه صنعتی تبدیل شده است.
علاوه بر این، نوسازی تجهیزات و تکنولوژی‌های تولید یکی دیگر از حوزه‌های حیاتی است که نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است. صنعت فولاد ایران، با تکیه بر فناوری‌های قدیمی و عدم‌دسترسی به تکنولوژی‌های پیشرفته به‌دلیل تحریم‌ها، توان رقابت‌پذیری خود را در بازارهای جهانی به‌مرور زمان از دست داده است. بنا به داده‌های سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع‌معدنی ایران (ایمیدرو)، بیش از ۴۰ درصد از واحدهای تولید فولاد در ایران به نوسازی و جایگزینی تجهیزات نیاز دارند تا بتوانند با کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بهره‌وری، به هدف ۶۰ میلیون تن برسند.
فشارهای اقتصادی داخلی، از جمله تورم بالا، افزایش هزینه‌های تولید و کاهش دسترسی به سرمایه‌های خارجی نیز از موانع دیگر بر سر راه تحقق این اهداف است. باتوجه به اینکه نرخ تورم در سال‌های اخیر به‌طور مستمر در حال افزایش بوده و نرخ ارز نیز نوسانات شدیدی داشته، بسیاری از پروژه‌های توسعه‌ای که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های خارجی و واردات تجهیزات و فناوری هستند، با شکست مواجه شده‌اند. در چند گزارش و تحلیل اقتصادی منتشرشده توسط بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، به‌وضوح تاکید شده که توسعه پایدار زیرساخت‌های صنعتی و اقتصادی ایران بدون دسترسی به منابع مالی بین‌المللی و سرمایه‌گذاری خارجی با موانع جدی روبه‌رو خواهد شد. براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۲۳، ایران به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های بانکی، از دستیابی به سرمایه‌های خارجی و انتقال فناوری‌های پیشرفته به‌شدت محروم شده است. این شرایط، بخش‌های حیاتی اقتصاد کشور، به‌ویژه صنایع کلیدی مانند فولاد، پتروشیمی و انرژی را دچار رکود کرده است. صندوق بین‌المللی پول در این گزارش‌ها به تصریح آورده که عدم‌دسترسی به منابع مالی خارجی، مانع از نوسازی زیرساخت‌ها و افزایش بهره‌وری صنعتی شده و در نتیجه رشد اقتصادی کشور را کند کرده است.
فولاد با چالش‌های بسیاری همراه است
کیوان جعفری طهرانی، کارشناس فولاد در ارتباط با چالش فولادی‌ها در سال جدید به صمت گفت: باوجود آنکه ایران سالانه حدود ۳۲ میلیون تن فولاد تولید می‌کند؛ اما به‌دلیل ناترازی در تولید و محدودیت‌های صادراتی، هنوز به هدف صادرات ۱۵میلیون تنی خود نرسیده است. وی درباره چالش‌های پیش‌روی صنعت فولاد در سال ۱۴۰۴ اظهار کرد: صنعت فولاد ایران در سال پیش‌رو با چالش‌های متعددی روبه‌رو خواهد بود که مهم‌ترین این چالش‌ها، ناترازی و کمبود انرژی، تامین مواد اولیه، مشکلات صادرات و بازگشت ارز خواهند بود. ناترازی و کمبود انرژی به‌ویژه در فصل‌های اوج مصرف، تاثیر قابل‌توجهی بر تولید خواهد داشت. وی افزود: از طرفی، به‌دلیل مشکلات در زنجیره تامین داخلی و محدودیت‌های واردات، تولیدکنندگان با کمبود مواد اولیه مواجه هستند. همچنین باوجود اینکه ایران سالانه حدود ۳۲ میلیون تن فولاد تولید می‌کند؛ اما به‌دلیل ناترازی در تولید و محدودیت‌های صادراتی، هنوز به هدف صادرات ۱۵ میلیون تنی خود نرسیده است.
احیای صنعت فولاد به یک شرط
این کارشناس فولاد ادامه داد: یکی از پیشنهادات اخیر که می‌تواند تحولی بزرگ در اقتصاد ایران ایجاد کند، احداث تونل زیرآبی میان ایران و قطر است. این طرح که در سفر اخیر امیر قطر به ایران مطرح شد، قرار است سواحل ایران (احتمالا در منطقه عسلویه یا کنگان) را به قطر متصل کند. این پروژه از نظر مقیاس، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی منطقه خواهد بود، چراکه طول آن حدود ۵۵۰ تا ۶۰۰ کیلومتر تخمین زده می‌شود. جعفری طهرانی خاطرنشان کرد: اجرای این پروژه می‌تواند صنعت فولاد، سیمان و پیمانکاری ایران را احیا کرده و به رشد اقتصادی کشور کمک شایانی کند. تجربه ایران در پروژه‌های عظیم زیرساختی نشان می‌دهد که با استفاده از ظرفیت‌های داخلی و همکاری با پیمانکاران خارجی، امکان اجرای این طرح وجود دارد. این پروژه می‌تواند در بازه‌ای سه تا چهارساله اجرایی شود و به بهبود شرایط اقتصادی ایران کمک کند.
مشکلات زیرساختی و تامین منابع
چندی پیش، محسن مصطفی‌پور، فعال صنعت فولاد، ضمن تاکید بر مشکلات زیرساختی و تامین منابع، به بیان دیدگاه‌های خود درباره وضعیت کنونی صنعت فولاد پرداخت.
محسن مصطفی‌پور، فعال صنعت فولاد گفت: مشکلات تولید فولاد در ایران به یکی از چالش‌های اساسی این صنعت تبدیل شده است و به‌نظر می‌رسد که این مشکلات در حال تشدید شدن هستند.
وی اظهار کرد: صنایع‌معدنی و فولادی ایران طی سال‌های اخیر باوجود توسعه قابل‌توجه، همچنان با چالش‌های بسیاری مواجهند. از جمله این چالش‌ها می‌توان به ناترازی انرژی، مشکل در تامین خوراک و ضعف زیرساخت‌های حیاتی اشاره کرد.
مصطفی‌پور بیان داشت؛ مشکلات تولید فولاد در ایران شامل ناتوانی در تامین پایدار برق، آب، گاز و دیگر منابع ضروری برای این صنعت می‌شود. صنعت فولاد ایران هدف تولید ۵۵ میلیون تن فولاد را دنبال می‌کند، اما باوجود این هدف‌گذاری بلندپروازانه، زیرساخت‌های اساسی همچنان ضعیف و ناکافی هستند. از جمله این مشکلات می‌توان به کمبود برق و آب اشاره کرد که بدون وجود آنها، تولید فولاد به‌طورچشمگیری با اختلال مواجه می‌شود. همچنین، نبود شبکه‌های مناسب حمل‌ونقل از جمله راه‌های جاده‌ای و ریلی و نیز دسترسی به مسیرهای آبی از طریق دریا، از دیگر مشکلات زیرساختی است که صنعت فولاد را به‌چالش می‌کشد.
مشکلات تولید فولاد و محدودیت‌های زیرساختی
وی خاطرنشان کرد: در سال‌های اخیر، به‌دلیل مشکلات تولید فولاد و محدودیت‌های زیرساختی، بسیاری از صنایع فولادی برای تامین نیازهای خود به‌سمت سرمایه‌گذاری در حوزه معدن حرکت کرده‌اند. این صنایع اکنون برای تامین پایدار برق و آب مجبور به سرمایه‌گذاری‌های مضاعف در این بخش‌ها شده‌اند. نیاز است هر بخش به مسئولیت‌های اصلی خود بپردازد تا صنعت فولاد، نیازی به چنین سرمایه‌گذاری‌هایی نداشته باشد و تمرکز خود را بر تولید بگذارد.
مصطفی‌پور ادامه داد: در شرایط فعلی، مولفه‌های موثر برای تولید فولاد به‌طورکامل فراهم نیستند و در صورت ادامه وضعیت موجود، مجموعه بزرگ صنعت فولاد کشور در معرض بحران قرار خواهد گرفت.
وی تاکید کرد: رفع مشکلات تولید فولاد، نیازمند نگاه دقیق‌تر و سیاست‌گذاری‌های مناسب‌تری است تا این صنعت بتواند به اهداف تولیدی خود برسد و از چالش‌های زیرساختی و تامین منابع عبور کند.
وی افزود: یکی از اساسی‌ترین اقداماتی که می‌توان برای بهبود وضعیت این صنعت انجام داد، تامین انرژی پایدار و تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل است. بحران تولید فولاد نه‌تنها به تامین منابع اولیه مانند سنگ آهن و دیگر مواد اولیه محدود نمی‌شود، بلکه نیاز به مدیریت بهتر در بخش انرژی، آب و حتی بهبود دسترسی‌ها در حمل‌ونقل دارد تا صنعت فولاد بتواند به پایداری لازم دست یابد و با چالش‌های کمتری مواجه شود. اگر مشکلات تولید و ضعف زیرساخت‌ها حل نشود، این صنعت با تهدیداتی جدی روبه‌رو خواهد شد و نمی‌تواند نقش استراتژیک خود در اقتصاد کشور را به‌خوبی ایفا کند.
سخن پایانی
به‌طورویژه نیاز صنعت فولاد به گاز طبیعی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پیش‌رو است. بنا به گزارش‌های منتشرشده توسط انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، کسری قابل‌توجهی در تامین گاز موردنیاز برای واحدهای تولیدی مشاهده شده که در دوره‌های پیک مصرفی، ظرفیت تولید را تا ۵۰ درصد کاهش داده است. بدون رفع این معضل، حتی با توسعه واحدهای تولیدی جدید، دستیابی به اهداف برنامه هفتم توسعه در حوزه فولاد غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
