تجارت سیاه گوهرسنگ
مدتی است که صحبت از قاچاق سنگ‌های ارزشمند و قیمتی ایران افزایش پیدا کرده است و گویا این سنگ‌های ارزشمند با روش‌های غیرقانونی به سایر کشورها صادر می‌شود. طبق گفته کارشناسان، نبود بازار مناسب و همچنین نبود دانش کافی در تراشکاری سنگ‌های ارزشمند ایران، سبب شده است تا قاچاق، صرفه اقتصادی بهتری نسبت به بازار داخل داشته باشد. از سوی دیگر، کارشناسان بیان کرده‌اند که به‌علت تعرفه‌های صادراتی، بسیاری از افراد که صادرکننده هستند، ترجیح می‌دهند تا این سنگ‌های ارزشمند را قاچاق کنند.
فرصت‌ها و ظرفیت‌های صادرات سنگ‌های قیمتی
ایران به‌عنوان یکی از پیشتازان جهانی در عرصه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی با ذخایر وسیع و تنوع بی‌نظیر به‌طورچشمگیری در این حوزه شناخته می‌شود. کشورمان با داشتن بیش از ۳۸ نوع سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی از جمله فیروزه، عقیق، یاقوت، آمیتیست و بسیاری دیگر ظرفیت‌های زیادی را در صنایع مختلف مانند زیورآلات، صنایع‌دستی و مصنوعات دکوری ارائه می‌دهد. علاوه بر این، ایران در تولید سنگ‌های ساختمانی نظیر مرمر و گرانیت نیز با فعالیت‌های گسترده‌ای شناخته می‌شود.
با شناسایی حدود ۴ میلیارد تن ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در ۲۰۰ منطقه و ۱۴ استان کشور، ایران به‌ویژه در استان‌های اصفهان، قم، خراسان و کرمان دارای معادن برجسته‌ای است. استان خراسان‌جنوبی با بیش از ۲۰۰ تن سنگ قیمتی و نیمه‌قیمتی به‌عنوان ثروتمندترین منطقه کشور در این زمینه شناخته می‌شود.
علاوه بر ظرفیت‌های معدنی بی‌نظیر، موقعیت جغرافیایی ایران در قلب دنیای مسلمانان که بیش از ۴۰۰ میلیون نفر را شامل می‌شود، فرصت‌های ویژه‌ای برای صادرات ایجاد کرده است. سنگ‌های قیمتی مانند عقیق و فیروزه که برای مسلمانان از اهمیت دینی و زیبایی خاصی برخوردارند، می‌توانند به‌ویژه در بازارهایی مانند دوبی، عربستان، کویت و قطر فرصت‌های اقتصادی بزرگی را برای صادرکنندگان ایرانی فراهم آورند. بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها می‌تواند به موفقیت‌های چشمگیری در صنعت صادرات سنگ‌های قیمتی منجر شود.
صادرات چمدانی سنگ‌های قیمتی نظیر عقیق، فیروزه و یاقوت از ایران با سابقه‌ای طولانی همچنان به‌عنوان منبع درآمد مهم برای بسیاری از افراد شناخته می‌شود. اما با تغییر قوانین و مقررات در این حوزه، آگاهی از الزامات و قوانین به‌روز برای صادرکنندگان ضروری است تا از مشکلات احتمالی جلوگیری کنند.
طبق قوانین جدید گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۲ صادرکنندگان سنگ‌های قیمتی باید به نکات مهمی توجه کنند. اولا برای صادرات چمدانی این نوع سنگ‌ها اخذ مجوز از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران الزامی است. این مجوز تضمین‌کننده اصالت و کیفیت سنگ‌ها است و باید پیش از صادرات دریافت شود. ثانیا صادرکنندگان موظف به پرداخت مالیات ۴ درصد به گمرک هستند که جزء هزینه‌های ضروری برای انجام صادرات به‌شمار می‌آید.
این مالیات باید پیش از ارسال سنگ‌ها به خارج از کشور تسویه شود. سومین نکته مهم بسته‌بندی مناسب سنگ‌های قیمتی است. برای جلوگیری از آسیب دیدن سنگ‌ها در هنگام حمل‌ونقل لازم است که این سنگ‌ها به‌طورصحیح و مطابق با استانداردهای بین‌المللی بسته‌بندی شوند.
دلایل مهم قاچاق سنگ‌های قیمتی
احمد جانجان، کارشناس اقتصاد در ارتباط با دلایل قاچاق سنگ‌های قیمتی ایران بهصمت گفت: در ارتباط با این موضوع باید اشاره کرد که تمام موارد عمده برای قاچاق به‌ویژه سنگ‌های قیمتی کشور به قیمت سنگ‌ها بر می‌گردد. کشورهایی که دارای سنگ‌های قیمتی هستند، برای تجار و واردکنندگان، شرایطی را فراهم نکرده‌اند تا بتوانند با نرخ و همچنین تعرفه‌های گمرکی خاص، سنگ‌های قیمتی را وارد و صادر کنند. در نتیجه، قیمت، تعیین‌کننده می‌شود و براساس ساختار نرخ صنایع پایین‌دستی، زنجیره ارزش‌افزوده در حوزه سنگ‌های قیمتی تشکیل می‌شود. برای مثال، تراش سنگ و تراش الماس براساس تکنولوژی روز، در کشورهایی که دارای سنگ هستند، به بلوغ رسیده است.
جانجان ادامه داد: ایران، زمانی تعیین‌کننده بزرگ نرخ دنیا در حوزه پسته و فرش بود که با گذشت زمان، این بازار را از دست داد. در حال حاضر، ایران ۹۳ درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند، اما بازار زعفران دست ایران نیست. این زعفران به افغانستان قاچاق شده و از آنجا به اسپانیا صادر می‌شود و اسپانیا با بسته‌بندی‌های خاص، زعفران ایران را با بهترین بسته‌بندی به گزاف‌ترین قیمت می‌فروشد. در ارتباط با قاچاق سنگ‌های قیمتی هم موضوع از این قرار است.
وی گفت: اسپانیا به‌علت آنکه صنعت بسته‌بندی گسترده‌ای دارد، می‌تواند زعفران ایران را با بهترین نرخ به بازار جهانی عرضه کند. سنگ‌های قیمتی در ایران نیز از همین رویه پیروی می‌کنند و باوجود آنکه ایران دارای سنگ‌های قیمتی فراوانی است، نتوانسته بازار جهانی را در اختیار خود بگیرد. ما مشکلات بزرگی در صنعت سنگ‌های زینتی و قیمتی داریم. افراد محدودی در کشور وجود دارند که دانش تراش سنگ‌های قیمتی را می‌دانند. بنا بر این به‌علت آنکه این دانش در کشور محدود است و بازارهای مناسبی برای سنگ‌های قیمتی در کشور شکل نگرفته، سود قاچاق از فروش داخلی بیشتر است و افراد به‌سمت قاچاق این سنگ‌ها می‌روند.
بازار سنگ در کشور مناسب نیست
وی افزود: بنابراین به‌علت نبود بازار مناسب برای سنگ‌های قیمتی ایران در داخل، شبکه قاچاق شکل گرفته است که باید گفت، تمام افرادی که سنگ ایران را قاچاق می‌کنند، قدرتمند هستند.
ساختار اشتباهی درباره تعرفه‌های صادراتی در ایران وجود دارد که برای مثال، گران‌ترین سنگ‌های ساختمانی ایتالیا، با تعرفه گمرکی سنگ پا، وارد ایران می‌شود.
وجود یک ساختار اشتباه، سبب شده تا سرمایه‌گذاری روی سنگ‌های قیمتی در کشور انجام نگیرد و سیاست سرکوب ارزی باعث شده است تا چنین موضوعی، تقویت شود.
بنابراین، عوامل مهمی مانند تکانه‌های ارزی، قوانین صادراتی و همچنین صرفه اقتصادی و دور زدن تعرفه‌های صادراتی گمرکی، سبب شده است تا سنگ‌های قیمتی ایران به‌صورت قاچاق از کشور خارج شود.
قاچاق بدون شناسنامه
اسماعیل خزری، کارشناس ارشد کانی‌شناسی و سنگ‌های قیمتی، در ارتباط با موضوع قاچاق سنگ‌های ارزشمند ایران بهصمت گفت: متاسفانه سنگ‌های قیمتی در ایران هیچ جایگاهی ندارند، همچنین هیچ بازاری هم برای سنگ‌های قیمتی در ایران وجود ندارد. فقط چند مورد در بخش خراسان‌جنوبی وجود دارد که آنها هم به‌صورت شخصی، کارگاه زده و فعالیت‌هایی در این زمینه دارند. در برخی شبکه‌های خبری، تبلیغاتی برای این افراد انجام می‌شود که عنوان می‌کنند در زمینه سنگ‌های قیمتی کارهای مهم و مثبتی انجام می‌گیرد. در واقع در برخی اخبار، می‌خواهند عنوان کنند که بازار سنگ‌های قیمتی خوب است، در حالی که اصلا این‌گونه نیست.
خزری ادامه داد: بیشتر سنگ‌های ارزشمند ایرانی را به‌صورت خام و بدون شناسنامه قاچاق می‌کنند، در حالی که ما بهترین سنگ‌های کلکسیونی جهان را دارا هستیم که حتی در کتاب‌های قدیمی هم آمده است. سنگ‌های قیمتی ایران شناخته‌شده نیستند و فعالیت زیادی روی آنها انجام نمی‌گیرد. متاسفانه این سنگ‌ها استخراج می‌شوند و کاملا غیرقانونی از مرزها به‌صورت خام و فرآوری‌نشده قاچاق می‌شوند. در چنین شرایطی است که نه سنگ‌های ایرانی شناخته می‌شود و نه آنکه مشخص است، این درآمدها کجا می‌روند.
وی گفت: بخش خصوصی بر این بخش سرمایه‌گذاری خاصی انجام نمی‌دهد، بنابراین مشکل اصلی از طرف بخش دولتی است. بخش دولتی، به‌ویژه سازمان زمین‌شناسی صنعت و معدن، باید مشکلات بخش سنگ‌های قیمتی را برطرف کنند. در ایران سنگ‌های قیمتی بسیار خوبی وجود دارد. اینکه عده‌ای می‌گویند ما سنگ‌های خوبی نداریم، صحت ندارد. مشکل اینجاست که هیچ سازمان یا ارگانی روی سنگ‌های قیمتی و ارزشمند، کار نمی‌کند تا این بخش توسعه پیدا کند. وی افزود: عناصر نادر خاکی در ایران وجود دارد، اما بسیاری از معدنکاران تمایلی ندارند که روی چنین مواردی کار کنند، زیرا توان فرآوری این محصولات وجود ندارد، یعنی اصلا دستگاه و تکنولوژی‌های فرآوری این مواد معدنی در ایران وجود ندارد تا معدنکاران رغبتی برای فعالیت روی آن داشته باشند. از سوی دیگر، اگر این ماده معدنی استخراج شود، برای فرآوری باید به کشورهای دیگر ارسال شود تا فرآوری در آنجا انجام پذیرد و هزینه هنگفتی برای این مسئله پرداخت شود، برای همین معدنکاران اصلا روی مواردی این‌چنینی کار نمی‌کنند.
جلوی دلال‌بازی در کارهای معدنی گرفته شود
خزری خاطرنشان کرد: متاسفانه مدتی است که شنیده می‌شود در بخش‌های معدنی هم مانند سایر بخش‌های اقتصادی، مسئله دلال‌بازی رونق گرفته است و افراد پروانه بهره‌برداری را گرفته و با هزینه‌های هنگفتی در اختیار فرد دیگری قرار می‌دهند. برای کارهای معدنی هم باید هزینه‌های لازم صرف شود و هم اینکه از نیروهای متخصص استفاده کنند. در واقع هر نیرویی نباید در بخش معدنی فعالیت کند، زیرا معدن بخشی کاملا تخصصی است و وجود افراد غیرمتخصص به این بخش تخصصی آسیب می‌زند. چرا باید چنین دلال‌بازی‌هایی در کارهای معدنی و اکتشافی وجود داشته باشد؟ باید کارفرماهای بخش معدن حواس‌شان به این‌گونه مسائل باشد و تا حد امکان جلو دلال‌بازی و رانتخواری را در کارهای معدنی بگیرند.
سخن پایانی
در این گزارش، مشاهده کردید که سنگ‌های ارزرشمند و قیمتی ایران به‌صورت قاچاق به تعدادی از کشورها فرستاده می‌شود و این موضوع را باید ناشی از وجود یک ضعف بزرگ که تکنولوژی نام دارد، دانست.
همان مثالی که برای زعفران آورده شد، برای گوهرسنگ‌های ایران هم صدق می‌کند. نیاز است تا دولت، با برطرف کردن چالش‌های پیش‌روی گوهرسنگ ایران، جلوی قاچاق را گرفته و نام سنگ ایرانی را در جهان به اوج شهرت برساند. قاچاق را از هر طرف بخوانیم، قاچاق است و آسیب‌های بسیاری بر اقتصاد کشور وارد می‌کند.
