تراز تجاری چیست؟

تراز تجاری (Balance of Trade) به اختلاف ارزش پولی میان صادرات و واردات کالاها و خدمات یک کشور در یک دوره معین اشاره دارد. این شاخص که بخش عمده‌ای از تراز پرداخت‌ها را تشکیل می‌دهد، نقش مهمی در ارزیابی قدرت اقتصادی و موقعیت تجاری کشور در سطح بین‌المللی دارد. تراز مثبت تجاری، نشان‌دهنده صادرات بیشتر نسبت به واردات است، در حالی که اگر منفی باشد، بیانگر واردات بیشتر از صادرات است.

تراز تجاری مثبت زمانی به‌وجود می‌آید که ارزش صادرات یک کشور از واردات آن بیشتر باشد. این مازاد تجاری می‌تواند ناشی از مزیت رقابتی کشور در تولید برخی کالاها باشد که به آن اجازه می‌دهد، این کالاها را به‌صورت کارآمدتر و با هزینه کمتر نسبت به سایر کشورها تولید و صادر کند. همچنین، ارزش‌گذاری نسبی پول ملی نیز می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. به‌طوری‌که اگر ارزش پول کشور نسبت به ارزهای خارجی کمتر باشد، کالاهای تولیدی آن برای خریداران خارجی ارزان‌تر به‌نظر می‌رسد. این امر منجر به افزایش صادرات و ایجاد تراز مثبت تجاری می‌شود.

تراز تجاری منفی نیز زمانی شکل می‌گیرد که ارزش واردات کشور بیشتر از ارزش صادرات آن باشد. این کسری تجاری ممکن است ناشی از ضعف تولیدی کشور در برخی حوزه‌ها باشد که باعث می‌شود نیاز به واردات کالاها برای تامین نیازهای داخلی افزایش یابد.

تراز تجارت کشاورزی ضعیف است

«تراز تجارت کشاورزی ضعیف است»، این جمله‌ای بود که شاهپور علایی‌مقدم، معاون توسعه و مدیریت منابع انسانی وزارت جهاد کشاورزی در یازدهمین نمایشگاه تخصصی نهاده کشاورزی تهران گفت و ادامه داد: ۹۸ درصد اقتصاد کشاورزی کشور در دست بخش خصوصی است و برای ارتقای امنیت غذایی باید بهره‌وری را در کشاورزی بالا بریم. کشاورزی بخش اقتصادی مهمی در دنیا است و حدود 20 درصد اشتغال و 80 درصد امنیت غذایی کشور به کشاورزی وابسته است.

وی با بیان اینکه ما در کشور نگاه جامع‌نگر در کشاورزی نداریم، افزود: در ۱۵۰میلیون هکتار مساحت کشور ما، کشاورزی وجود دارد، اما توسعه پایدار و امنیت غذایی به اوج نرسیده است. تولید کشاورزی ما ۱۲۵میلیون تن در سال است، هرچند با کاهش آب، افزایش جمعیت، افزایش دشت‌های بیابانی، اقلیم سخت‌تر و فرونشست بیشتر زمین روبه‌رو هستیم، اما کشاورزی ما با همان روش‌های سنتی پیش می‌رود و در مکانیزاسیون و بهره‌وری همچنان مشکل داریم.

علایی‌مقدم بااشاره به سرانه زمین پایین کشور، ادامه داد: سرانه هر نفر کشاورز ما زیر 5 هکتار است، به قانون جامع برای یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی نیاز داریم و باید از تکنیک‌های دنیا استفاده کرده و آخرین یافته‌های تحقیقاتی را به زمین کشاورزی منتقل کنیم.

معاون وزیر بااشاره به میزان بارندگی ۲۳۰میلیمتری و گزارش‌های فائو مبنی بر کشاورزی مقاومتی و توأم با ریسک است، گفت: مکمل‌ها، تغذیه، بذر، بستر و خاک خوب نیازمندی‌های کشاورزی ماست. به‌دلیل اینکه خاک‌های ما کربن آلی کمی دارند، نیاز است تا از نهاده خوب استفاده کنیم و عملیات کاشت، داشت و برداشت را به‌خوبی انجام دهیم.

وی گفت: وقتی اتحادیه‌ها و انجمن‌ها برای تخصیص ارز یک سال باید صبر کنند، چگونه باید تولید را رشد دهیم؟ تراز تجاری کشاورزی ایران خیلی ضعیف است، ۱۲۴میلیارد دلار واردات و 6 میلیارد دلار صادرات داریم.

علایی‌مقدم با بیان اینکه تولید صیفی و سبزی در فضای باز دیگر توجیه اقتصادی ندارد، اضافه کرد: راندمان آبیاری در ایران ۳۵درصد است. در دنیا گیاه آبیاری می‌کنند؛ ما داریم مزرعه را آبیاری می‌کنیم. بنابراین‌ برای ارتقای راندمان کشاورزی در ایران کار بسیار است و باید تحول در کشاورزی را رقم بزنیم. اروپایی‌ها می‌گویند در کشاورزی باید طلا بپاشید تا نقره برداشت کنید.

کمتر از ۱۰ درصد تولید، صادر می‌شود

2ماه قبل نیز غلامرضا نوری‌قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی در سفر خود به خوزستان گفته بود: «تراز تجاری در بخش کشاورزی منفی ۱۱میلیارد دلار است.»

به‌گفته این مقام مسئول، سالانه در کشور حدود ۱۲۸میلیون تن محصولات مختلف کشاورزی تولید می‌شود که از این میزان ۱۲میلیون تن آن، صادراتی است یعنی کمتر از ۱۰درصد میزان کل تولیدات کشاورزی کشور، این در حالی است که به‌دلیل ظرفیت‌های بالای کشاورزی در کشور و بهره‌مندی بیشتر از این مسئله، می‌توان حاصل درآمدهای غیرنفتی کشور را فقط از این طریق به‌میزان بسیار بالایی افزایش داد.

تراز تجاری کشاورزی منفی نیست!

اما ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون در گفت‌وگو با صمت گفت: معتقد نیستم که تراز تجاری بخش کشاورزی منفی باشد، آنچه اکنون باعث شده  که تراز تجاری کشور منفی باشد، واردات نهاده‌هایی است که برای تولید و تنظیم بازار استفاده می‌شود. درست است که این محصولات نیز کشاورزی هستند، اما در واقع یک نوع جبر و ناچاری‌ برای حفظ امنیت غذایی است.

وی ادامه داد: اگر به تراز تجاری محصولات کشاورزی به‌صورت واقعی نگاهی بیندازیم، این تراز از دید ما میزان ۱۱میلیارد دلار منفی نیست، زیرا حجم صادرات و واردات ما در محصولات غذایی کشاورزی تقریبا متوازن است و آنچه موجب شده است این تراز به این میزان خود را منفی نشان دهد، واردات نهاده‌هایی مثل گندم، ذرت، سویا، روغن و... است که برای تولید غذای جامعه استفاده می‌شود.

رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون تاکید کرد: حال با در نظر گرفتن تراز تجاری به‌صورت منفی، باید توجه داشت که حجم صادرات ما با امکاناتی که داریم، همخوان نیست. کشور هلند که از نظر شرایط اقلیمی مشابه استان‌های شمالی کشور مانند گیلان و مازندران و بخشی از گلستان است و در وسعت تقریبی نیز همین اندازه است، حدود ۸۰ میلیارد دلار صادرات محصولات غذایی دارد یا کشور ترکیه که همسایه ما است، حدود ۳۶ میلیارد دلار صادرات محصولات غذایی و کشاورزی دارد. در حالی که امکانات اقلیمی و سرزمینی ما بسیار متفاوت‌تر و متنوع‌تر از این دو کشور بوده و باوجود اینکه کشوری چهارفصل هستیم، نمی‌توانیم از منابع آبی، خاکی و اقلیمی خود استفاده بهینه کنیم.

وی با بیان اینکه، کشاورزی موتور اقتصاد ایران است، می‌توانیم به‌عنوان هاب صادراتی منطقه فعالیت کنیم، مشروط بر اینکه بتوانیم از عوامل پایه خود استفاده کنیم، افزود: این اتفاق مشروط بر این است که ما دانش را وارد بخش کشاورزی کنیم، سرمایه‌داران را نسبت به واردات به این بخش تشویق و زنجیره ارزش را در محصولات صادراتی ایجاد کنیم. در حال ‌حاضر بسیاری از محصولات ما به‌صورت خام صادر می‌شوند؛ طبیعی است که در این حالت ارزش‌افزوده پایینی خواهند داشت.

ارسلان قاسمی اظهار کرد: براساس آمارهای موجود، سالانه با تولید حدود ۱۳۰میلیون تن محصول کشاورزی و پوشش بسیاری از کشورهای همسایه، براساس آمارهای فائو ضایعات محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی ایران حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد از کل محصول است و از این نظر رتبه اول را در دنیا داریم، در حالی که راه و برنامه‌ای برای رفع این مشکل نیز نداریم.

به‌اعتقاد وی، باتوجه به امکاناتی که خداوند در اختیار ما قرار داده است، صادرات ۵ تا ۶ میلیارد دلاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی در شأن ما نیست و در حال هدر دادن آن هستیم.

تراز تجاری به روایت آمار گمرک

براساس آمارهای گمرک، صادرات محصولات کشاورزی در چهارماهه نخست سال ۱۴۰۳ رشد ۲۲ درصدی داشته است. براساس این گزارش در چهارماهه نخست سال ۱۴۰۳، در مجموع ۲۲میلیون تن محصولات کشاورز به ارزش ۱.۲میلیارد دلار از کشور صادر شده که در مقایسه با ارقام مدت مشابه سال قبل به وزن ۱۸میلیون تن و ۸۹۵ میلیون دلار، رشد ۲۲ درصدی در وزن و ۳۲ درصدی در ارزش دلاری داشته است.

در این مدت عمده‌ترین اقلام صادرشده این گروه کالاها به‌ترتیب ارزش عبارتند از: انواع پسته و مغز پسته به ارزش ۲۷۳میلیون دلار، گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای و زراعی به ارزش ۱۴۷میلیون دلار، سیب به ارزش ۱۰۸میلیون دلار، هندوانه به‌ارزش ۹۷ میلیون دلار و انواع سیب‌زمینی به ارزش ۳۹میلیون دلار.

طبق این گزارش، محصولات کشاورزی در چهارماهه نخست جاری در حدود ۵ درصد از وزن و ۷ درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین براساس این آمارها، میزان صادرات بخش کشاورزی و غذای کشور در سه‌ماهه ابتدای سال ۱۴۰۳ به‌میزان ۱.۶میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته، افزایش بیش از ۲۰ درصدی داشته است. همچنین واردات انجام‌شده به‌میزان ۴.۲ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال گذشته رشد ۲.۳۷ درصدی داشته است. باتوجه به رشد فزاینده صادرات نسبت به واردات، زمینه کاهش تراز تجاری منفی این بخش فراهم شده، به‌گونه‌ای‌که تراز تجاری از منفی ۲.۸ میلیارد دلار به ۲.۶ میلیارد دلار کاهش یافته است.

سخن پایانی

هرچند توجه به امنیت غذایی و خودکفایی در تامین کالاهای استراتژیک برای هر کشوری دارای اهمیت بسیار ویژه‌ای است، اما نباید فراموش کرد که تغییرات اقلیمی، افزایش هزینه‌های تولید، چالش‌ها در تامین نهاده‌های موردنیاز کشاورزی، افزایش تورم در کشور و عدم مقرون به‌صرفه بودن کشاورزی برای کشاورزان و... در سال‌های گذشته موجب وارد شدن آسیب جدی به این بخش شده است. بنابراین به‌منظور رفع ناترازی در بخش کشاورزی نیاز است تا مشکلات و چالش‌های سر راه تولید در این بخش کاهش یابد تا به این طریق بتواند با افزایش تولید و صادرات در راستای رفع این ناترازی برآمد.

گرچه براساس گفته‌های وزیر جهاد کشاورزی می‌توان با افزایش تولید محصولات کشاورزی با کمک کشاورزان، بهره‌برداران، شرکت‌های دانش‌بنیان و کارشناسان این تراز منفی را تغییر داد، اما باید در نظر داشت که رفع این ناترازی و رسیدن به تراز مثبت تجاری در این زمینه، نیازمند برنامه‌ریزی مدون با در نظر گرفتن ظرفیت‌های تولیدی کشاورزی در کشور هستیم.