برمبنای یکی از این سیاست‌ها به‌محض وقوع شرایطی خاص و غیرقابل‌کنترل دولت فعالیت برخی بخش‌ها و ساختارهای اجرایی را تعطیل می‌کند تا به‌واسطه این اقدام از شدت بحران مدنظر کاسته شود. بد ماجرا اینجاست که در یکی دو سال اخیر شمار عوامل برهم‌زننده شرایط عادی فزونی پیدا کرده و از یک مولفه «آلودگی هوا» دامنه‌اش به برودت هوا و ناترازی انرژی و عدم‌کفایت آن برای پوشش نیازهای تولید و خانگی گسترش یافته است. اما به‌واقع این تعطیلی‌ها و توقف فعالیت در بخش‌های گوناگون بهبودی را در وضعیت این شاخص‌ها رقم زده است؟ این سوالی است که اکثر کارشناسان در پاسخ به آن تاکید دارند تعطیل شدن کشور نه‌تنها تغییری را در شاخص‌های یادشده ایجاد نکرده، بلکه شرایط را در بخش‌های تولیدی نامساعدتر کرده و رقم زیان‌ها را افزایش داده است. البته اکثر کارشناسان بر این باورند که تا تغییری در روند جاری اتفاق نیفتد، چاره‌ای هم جز تعطیلی وجود ندارد و در واقع تعطیلی جام زهری است که باید نوشیده شود؛ مگر اینکه اقداماتی اساسی در راستای رفع ناترازی انرژی و کاهش آلودگی هوا انجام شود.   در گزارش پیش رو نظر کارشناسان را درباره تعطیلی‌های اجباری در کشور و پیامدهای اقتصادی آن جویا شده است.

تعطیلی با اقتصاد چه می‌کند؟

چند سال پیش سازمان همکاری و اقتصاد بین‌المللی (OECD) مطالعه‌ای را روی آثار اقتصادی ناشی از آلودگی هوا بر اقتصاد جهانی انجام داده بود که نشان می‌داد هر سال میلیاردها دلار از اقتصاد جهان به‌خاطر آلودگی هوا از بین می‌رود و حجم آن تا سال ۲۰۶۰ میلادی به ۳.۷ میلیارد دلار خواهد رسید.

اگر همین آمار به تعطیلی‌های ناخواسته دیگر تعمیم داده شود، روشن می‌شود که تداوم این تعطیلات جز زیان برای اقتصاد ایران دستاوردی ندارد و ضرورت دارد که عوامل پیدایش آن در اسرع وقت رفع شود، زیرا در برنامه هفتم پیشرفت که ملاک عمل دولت چهاردهم است، رشد اقتصادی ۸ درصدی اقتصاد ایران به‌عنوان هدف تعریف شده که ۵.۲ درصد از آن باید از محل رشد سرمایه و ۲.۸ درصد از محل بهره‌وری حاصل شود.

اینکه چرا تعطیلی‌ها بر اقتصاد ایران تبعات زیانبار مضاعف دارد را باید در ساختار اقتصاد ایران جست‌وجو کرد که سهم بخش خصوصی از آن اندک است و اتاق بازرگانی ایران سهم بخش خصوصی از کیک اقتصادی کشور را حدود ۱۲ درصد می‌داند؛ با این اوصاف با هر بار تعطیلی ادارات و مراکز دولتی، ۸۸ درصد از اقتصاد کشور دچار مشکل می‌شود؛ حتی اگر بانک‌ها باز باشند و شاخص بورس نیز روند صعودی داشته باشد.

این موضوع زمانی هم بر سر تعطیلی پنجشنبه‌ها بر سر زبان‌ها افتاد؛ در آن زمان رئیس اتاق تهران گفته بود، وقتی دولت از تعطیلی پنجشنبه صحبت می‌کند این امر در وضعیت کسب‌وکارها هم تاثیر می‌گذارد و برای بخش خصوصی ایجاد هزینه می‌کند.

در هر حال تعطیلی‌های ناخواسته، فقط ناشی از آلودگی هوا نیست و ناترازی در بخش انرژی به‌ویژه تولید برق و گاز که اولی در تامین روشنایی و دومی در تامین گرمایش خانوارها سهم قابل‌توجهی دارد، در روزهای پایانی پاییز، متولیان استان‌های مختلف را بر آن داشته تا با تعطیلی مدارس و ادارات، به یاری تامین مصرف برق و گاز در بخش خانگی بشتابند تا بتوان این شرایط را با مشکلات کمتری پشت سر گذاشت.

تعطیلی ناخواسته به هر دلیلی که رخ دهد، بر اقتصاد کشور تاثیرگذار است و نخستین اثر مستقیم آن کاهش بهره‌وری اقتصادی است و پس از آن کاهش تولید.

جدا از تبعات اقتصادی ناشی از تعطیلات اجباری، مرگ شهروندان به‌دلیل آلودگی هوا نیز به‌صورت مضاعف هزینه‌های بهداشتی و درمانی کشور را بالا می‌برد که در این راستا به‌تازگی علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، از خسارت ۱۲ میلیارد دلاری آلودگی هوا به کشور و مرگ سالانه ۷ هزار نفر در تهران به‌دلیل آلودگی هوا خبر داده ‌است.

توجیه تعطیلی دولتی‌ها باهدف برقراری تولید

یک اقتصاددان درباره پیامدهای تعطیلی‌های اجباری بیان کرد: واقعیت این است که تعطیلی‌ها در سطح دولت و مدارس و... به‌طور مستقیم بر تولید ناخالص ملی تاثیری ندارد، اما قطعا تسری آن به بخش تولید تاثیراتی چشمگیر در بخش‌های گوناگون اقتصاد خواهد داشت. سهراب دل‌انگیزان، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با صمت در تشریح تاثیرات اقتصادی تعطیلات اجباری و خارج از تقویم ماه‌های اخیر گفت: تعطیلی اگر در سطح دولت و مدارس و مراکز آموزشی باشد، تاثیر مستقیم اقتصادی ندارد، اما اگر تعطیلی‌ها به حوزه تولید سرایت کند، قطعا اثرات اقتصادی چشمگیری در بخش‌های گوناگون اقتصاد از ارزش افزوده گرفته تا تورم و... دارد.

وی در ادامه با تاکید بر اینکه تنها اثرات (آن‌هم به‌صورت غیرمستقیم) تعطیلی در شرایط فعلی بر تشکیل سرمایه انسانی و ارائه کالای عمومی است، تصریح کرد: از آنجایی که دولت دارای کارمند و فعالیت‌های مازاد است، تاثیرگذاری این تعطیلی‌ها بر ارزش افزوده و کالای عمومی دولت هم خیلی بزرگ نیست. البته در بخش بانک‌ها این تعطیلی‌ها می تواند باتوجه به کاهش مبادلات بانکی ارزش افزوده تولیدی بانک‌های تجاری را در هر روز یک دویست‌وشصتم کاهش دهد.  این اقتصاددان در ادامه با تاکید بر اینکه به‌نظر می‌رسد تعطیلی بانک‌ها و ادارات دولتی و مدارس و مراکز آموزشی اساسا با هدف وارد نیامدن آسیب به بخش تولید در دستور کار قرار گرفته، اظهار کرد: گرچه تعطیلی فعالیت‌های دولتی موردانتقاد است و نمی‌توان با هر هدفی آن را توجیه‌پذیر دانست، اما به‌اعتقاد من در شرایط فعلی اگر بنا به انتخاب حوزه‌ای در برخورداری از انرژی باشد، باید بخش تولید در اولویت باشد و بهتر است بخش خانگی و خدمات دولتی یا هر بخشی که ارزش افزوده مبادلاتی کمتری تولید می‌کند یا اصلا تولید نمی‌کند را در اولویت‌های بعدی تامین انرژی قرار دهیم.   

تعطیلی همه را قربانی می‌کند

نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران در تشریح پیامدهای تعطیلی‌های اجباری و خارج از تقویم رسمی کشور گفت: تعطیلی شهرها و الزام کارخانه‌ها به توقف فعالیت، آثار قابل‌توجهی بر تولید دارد و ضرر مالی هنگفتی را به آن تحمیل می‌کند.

علی‌اصغر صادقی مجرد، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران کاهش تولید، افزایش هزینه‌های ثابت و تاخیر در تحویل سفارشات را از جمله آسیب‌های تعطیلی دانست و تاکید کرد: مشکلات یادشده می‌تواند باعث کاهش درآمد، کاهش صادرات و حتی از دست دادن سهم بازار شود.

وی با اشاره به دیگر پیامدهای تعطیلی و توقف فعالیت در بخش‌های گوناگون اقتصاد اظهار کرد: تکرار تعطیلی‌ها مشکلات زیادی ایجاد می‌کند که مهم‌ترین آن کاهش بهره‌وری نیروی کار است، زیرا وقتی تولید متوقف می‌شود، پرسنل یا بدون کار می‌مانند یا مجبورند اضافه‌کاری کنند تا کاهش تولید یا تاخیر ایجادشده متاثر از تعطیلی‌ها جبران شود. مشکل دیگر ناشی از تعطیلی‌ها، توقف کار ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی است که می‌تواند باعث استهلاک بیشتر آنها شود. وی در ادامه با تاکید بر اینکه نیروی انسانی از دیگر قربانیان تعطیلی‌های اجباری بخش‌های گوناگون اقتصاد است، در توضیح این موضوع گفت: با تعطیلی برخی از بخش‌ها، بسیاری از صنایع که به زنجیره تامین وابسته‌اند، گرفتار می‌شوند و خط تولید آنها دچار مشکل می‌شود. در چنین شرایطی، کارخانجات برای جبران ضررهای مالی ممکن است مجبور به تعدیل نیرو شوند که پیامد این مسئله نیز کاملا روشن است. این مسئله به‌ویژه در مورد کارخانه‌های کوچک و متوسط که حاشیه سود کمتری دارند، شدیدتر است. این فعال حوزه انرژی با بیان اینکه تعطیلی‌ها باعث زیان مالی فعالان اقتصادی می‌شود و نیاز است برنامه‌ای جامع برای جلوگیری از آن نگاشته شود، افزود: بازارها، صنایع تولیدی، خدمات روزمره و حتی آموزش تحت تاثیر این تعطیلات قرار می‌گیرند. در کنار موارد یادشده تعطیلی مکرر می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران را برای ورود و سرمایه‌گذاری در حوزه‌ای کاهش دهد.

نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران خاطرنشان کرد: تعطیلی‌های ناگهانی می‌تواند باعث ایجاد استرس، اضطراب و حتی افسردگی شود و مردم نگران آینده شغلی، تحصیلی و اقتصادی خود شوند. این وضعیت به‌ویژه برای خانواده‌هایی که منابع درآمدی محدود دارند یا کسب‌وکارهای کوچک را مدیریت می‌کنند، بسیار نگران‌کننده است.

باید منتظر اثرات بدتری در بخش تولید باشیم

امید ماهرانی، عضو کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی اتاق بازرگانی ایران درباره تعطیلی همزمان بانک‌ها و ادارات دولتی گفت: تعطیلی بانک‌ها و ادارات دولتی ضربات سنگینی را به بدنه تولید وارد می‌آورد و در واقع اکثر فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی تحت تاثیر این مسئله قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: خسارات مالی این تعطیلی‌ها به‌حدی بزرگ است که واقعا از نظر ریالی هم نمی‌توان آن را به‌درستی برآورد کرد. من معتقدم با شیفتی کردن فعالیت بانک‌ها و ادارات می‌توان از موج تعطیلی کلی و اثرات مخرب آن بر اقتصاد جلوگیری کرد. البته این مسئله فقط نظر شخصی من نیست، بلکه بسیاری از همکاران من نیز چنین نظری دارند.

این فعال اقتصادی یادآور شد: اگر قرار بر تعطیل کردن فعالیت بانک‌ها و ادارات است، حداقل می‌توان راهکارهای منطقی و اصولی‌تری را مد نظر قرار داد تا لطمه کمتری به فعالیت‌های اقتصادی و مالی وارد شود. بسیاری از کارهای مالی باید به‌صورت حضوری در بانک‌ها انجام شود که با تعطیلی‌ها و شرایطی که در چند وقت اخیر شاهد آن بوده‌ایم، این امکان بسیار محدود شده است.

ماهرانی در پایان گفت: مطمئنا در صورت تداوم این شرایط باید منتظر اثرات منفی و بدتری در روند تولید و مبادلات مالی باشیم، زیرا تعطیلی‌های اخیر عملا بخش عمده‌ای از امور فعالان اقتصادی به‌ویژه در شهرک‌های صنعتی را فلج کرده است.

سخن پایانی
تعطیل کردن کشور با هر بهانه‌ای اقدامی پذیرفتنی و راهبردی مرسوم نیست، اما متاسفانه در سال‌های اخیر در کشور ما تبدیل به ابزاری برای گذر از شرایط بحرانی شده است. البته این ابزار آن‌طور که طراحان آن انتظار داشتند تاثیرگذار نبوده و این روزها باوجود تعطیلی‌های یکی‌درمیان بخش‌های آموزشی و دستگاه‌های دولتی شاخص آلودگی اوج گرفته و تمامی بخش‌ها از خانگی گرفته تا تولید در کمبود تامین انرژی از پویایی افتاده‌اند. این شرایط نشان می‌دهد راهکاری چون تعطیلی کارآمدی خود را به‌شدت از دست داده و مشکل در این بخش‌ها به بحران تبدیل شده است؛ کما اینکه از ابتدا نیز این راهکار پذیرفتنی نبود. با این توصیف بهتر است دولت راه و مسیر دیگری را برای فائق آمدن بر مشکلات پیدا کند تا نه چماق عدم مدیریت را بخورد و نه پیاز آلودگی و کمبود انرژی را.