سرزمین فسفات آسیا
براساس گزارش بانک جهانی، عربستان‌سعودی ۲۹۰میلیارد دلار محصولات معدنی صادر کرد و چهارمین صادرکننده بزرگ محصولات معدنی در جهان شد. از سویی دولت عربستان برآوردهای ۱.۳ تریلیون دلاری پیشین از ارزش ثروت معدنی خود را به ۲.۵ تریلیون دلار افزایش داد.
شهرهای معدنی عربستان
وعدالشمال، شهری است در ۱۲۰۰کیلومتری شمال ریاض، پایتخت عربستان‌سعودی که در آینده نقشی بزرگ در تبدیل عربستان به یکی از بزرگ‌ترین زنجیره‌های تامین مواد معدنی دنیا خواهد داشت؛ این شهر به شهر معادن مشهور است و مشهورترین ماده معدنی که در این شهر استخراج می‌شود، فسفات است.
فسفات استخراجی از وعدالشمال با یک خط‌آهن به ۱۵۰۰ کیلومتر آن‌طرف‌تر، به بندر رأس‌الخیر در جنوب انتقال می‌یابد؛ بندری که در واقع یک منطقه ویژه اقتصادی است که کارخانه کشتی‌سازی رأس‌الخیر، بزرگ‌ترین یارد کشتی‌سازی منطقه منا را در خود جا داده است. در رأس‌الخیر این مواد به کود یا پیش‌ساز آن، آمونیاک تبدیل می‌شود و به سراسر دنیا، در غرب تا برزیل، در جنوب تا افریقا و در شرق تا هند و بنگلادش می‌رود و ختم به زمین کشاورزی کشاورزانی می‌شود که به‌گفته رئیس شرکت «معادن»، بزرگ‌ترین شرکت معدنی عربستان‌سعودی، زمین‌هایی است که در واقع عربستان آنها را اداره می‌کند و هدف آن رشد و تولید ۱۰ درصد از مواد غذایی جهان است. سرمایه‌گذاری در این حوزه بسیار گسترده است. فروش و سرمایه‌گذاری داخلی آن، معادل حدود ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی غیرنفتی عربستان هم هست. براساس برنامه‌های عربستان‌سعودی در چشم‌انداز ۲۰۳۰، این کشور باید تبدیل به دومین تولیدکننده بزرگ فسفات جهان شود، بنابراین برای رسیدن به چنین هدف بلندپروازانه‌ای، اداره شهرهای صنعتی و مناطق فناوری عربستان‌سعودی با همکاری صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان همراه است که شهر معدنی وعدالشمال را مدیریت کرده و توسعه می‌دهند.
استراتژی معدنی عربستان
استراتژی معدنی عربستان تنها به داخل کشور محدود نمی‌شود. این کشور با سرمایه‌گذاری مشترک شرکت معادن و صندوق سرمایه‌گذاری دولتی عربستان، شرکت معدنی «مناره» را راه‌اندازی کرده و این شرکت تا ۱۵میلیارد دلار در سهام معادن خارج از عربستان سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
این شرکت سال گذشته نزدیک به ۳ میلیارد دلار هزینه کرد تا ۱۰ درصد سهام غول معدنی برزیلی واله را خریداری کند. ادواردو بارتولومئو، رئیس واله می‌گوید؛ سعودی‌ها «پول‌های‌شان را آنجایی خرج می‌کنند که قولش را داده‌اند.»
اما مجتمع فسفات وعدالشمال نشان داده که هدف اصلی سرمایه‌گذاری‌های معدنی این کشور، معادن داخلی است؛ تبلیغاتی که عربستان‌سعودی به راه انداخته، این کشور را به‌عنوان مقصد سرمایه‌گذاری به دنیا معرفی می‌کند.
حتی متروی لندن هم از این تبلیغات بی‌نصیب نمانده است. در چند سال گذشته، وزارتخانه جدیدی برای صنعت و منابع‌معدنی تشکیل شده، معدنکاران را از عوارض ماشین‌آلات و مواد خام وارداتی معاف کرده، هزینه‌های گرفتن مجوزها و حق‌الامتیازها را کاهش داده و حمایت‌های دولتی از حقوق معادن و اجاره‌ها را فراهم کرده است.
اقدام تشویقی دیگر این بوده که عربستان قانون محرمانه استخراج معادن را با قانون دیگری جایگزین کرده؛ قانونی که شبیه قوانین سرمایه‌گذارپسند استرالیا، بوتسوانا و کاناداست. مجوزهایی که دریافت ضمانت آنها سال‌ها طول می‌کشید، اکنون در عرض 2 ماه آماده می‌شوند. چه چیزی می‌تواند بهتر و بیشتر از این سرمایه‌گذاران را تشویق کند؟
تمامی اقدامات فوق به این نتیجه رسیده که تعداد مجوزهای فعال به ۲هزار و۳۰۰ مجوز افزایش یافته، یعنی افزایشی بیش از یک‌پنجم نسبت به 2 سال پیش. حدود ۷۰۰ مجوز صادرشده، مجوزهای اکتشاف هستند. بعضی از این مجوزها هم نصیب خارجی‌ها شده است؛ خارجی‌هایی با تخصص متوسط یا متخصص‌هایی شهیر چون «بریک گلد» کانادا و شرکت «منابع‌طبیعی اوراسیا» توانسته‌اند مجوزهایی برای اکتشاف به‌تنهایی یا با مشارکت شرکت معادن عربستان دریافت کنند.
صادرات مواد معدنی عربستان
براساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۲، عربستان‌سعودی ۲۹۰میلیارد دلار محصولات معدنی صادر کرد و چهارمین صادرکننده بزرگ محصولات معدنی در جهان شد.
در همان سال، بیشترین محصول صادراتی عربستان، مواد معدنی بود. مقصد اصلی صادرات این محصولات از عربستان‌سعودی به‌ترتیب کشورهای چین با ۵۷.۸ میلیارد دلار، هند با ۳۷.۸ میلیارد دلار، ژاپن با ۳۵.۳ میلیارد دلار، کره‌جنوبی با ۳۴.۵ میلیارد دلار و ایالات‌متحده با ۲۱.۴ میلیارد دلار بوده است.
در همین سال عربستان ۴۴.۸ میلیارد دلار محصولات معدنی وارد کرد و به شصت‌ویکمین واردکننده بزرگ محصولات معدنی در جهان تبدیل شد؛ به‌طوری‌که محصولات معدنی ششمین کالای وارداتی عربستان‌سعودی بود. عربستان محصولات معدنی را عمدتا از کشورهای هند تا ۲.۱۱ میلیارد دلار، عمان تا ۸۳۲ میلیون دلار، هلند تا ۷۹۷ میلیون دلار، بحرین تا ۶۹۴ میلیون دلار و نیجریه تا ۶۵۰ میلیون دلار وارد کرده است.
معادن مهم عربستان
براساس گزارش سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده؛ عربستان‌سعودی تولیدکننده آلومینا (اکسیدآلومینیوم)، آلومینیوم، آمونیاک، مس، نفت‌خام، طلا، آهن و فولاد، کودهای فسفاته، فرآورده‌های نفتی تصفیه‌شده، نقره، گوگرد، اسفنج تیتانیوم، اوره و روی است. این کشور در سال ۲۰۱۹ رتبه پنجم بزرگ‌ترین تولیدکننده گوگرد و آهن مستقیم احیاشده را داشت و به‌ترتیب ۸.۱ و ۵.۴ درصد تولید این دو ماده در جهان را به خود اختصاص داد.
عربستان رتبه هشتم تولید آمونیاک را هم دارد که ۲.۸درصد از تولید جهانی است. رتبه دهم تولید بوکسیت هم متعلق به این کشور است، یعنی ۱.۱ درصد تولید جهانی و در نهایت یازدهمین تولیدکننده پوکه (پوزولان) معادل با ۲.۸درصد تولید جهانی هم عربستان است. عربستان‌سعودی بازالت، سیمان، دولومیت، فلدسپات، گرانیت، آهن و فولاد، گچ، کائولن، ماسه صنعتی، سنگ آهک، کانی منیزیت، مرمر، کک نفتی، سنگ فسفات، پیروفیلیت، نمک، ماسه و شن، شیست و سرب هم تولید می‌کند.
یکی از مهم‌ترین مواد معدنی تولیدی عربستان، فسفات است. اصلی‌ترین کاربرد سنگ فسفات این است که از آن در تولید اسید فسفریک و تهیه کودهای شیمیایی استفاده شود.
در آوریل امسال میلادی قراردادی بین شرکت معادن عربستان و شرکت امریکایی موزاییک امضا شد که براساس آن، شرکت امریکایی ۲۵درصد از سهام خود را در شرکت معادن وعدالشمال به شرکت معادن واگذار کرد؛ به این ترتیب سهام معادن در وعدالشمال به ۸۵ درصد افزایش یافت. در مقابل شرکت موزاییک بخشی از سهام شرکت معدن فسفات معادن را خریداری می‌کند. شرکت معدن فسفات وعدالشمال یک سرمایه‌گذاری مشترک ۸ میلیارد دلاری بوده که قرار است در شهر صنعتی وعدالشمال به یک مرکز جهانی تولید فسفات تبدیل شود. این شرکت در حال حاضر سالانه بیش از ۳ میلیون کود فسفاته تولید می‌کند. تخمین زده می‌شود ذخایر سنگ فسفات عربستان‌سعودی ۹۶۰میلیون تن باشد. این میزان ذخایر عربستان را به رتبه یازدهم دنیا ارتقا می‌دهد. در سال ۲۰۰۹ بانک توسعه اسلامی وارد پروژه توسعه مجتمع کودفسفات شرکت معادن شد. به این ترتیب صنعت کود فسفاته عربستان راه‌اندازی و تبدیل به یکی از جریان‌های درآمد ملی این کشور شد. عربستان اکنون صادرکننده کود فسفات است. یکی از اهداف اصلی دولت از این پروژه، تنوع بخشیدن به اقتصاد عربستان و کاهش وابستگی به نفت بود که کمابیش ۹۰ درصد درآمد بودجه و درآمدهای صادراتی و ۴۲ درصد از تولید ناخالص داخلی را تامین می‌کند.
صنعت فسفات عربستان از معادن تا صادرات محصولات نهایی، گام مهمی در راستای تحقق این هدف برداشته است. دومین هدف این پروژه هم، ایجاد فرصت‌های شغلی و اقتصادی جدید در خارج از محدوده مراکز اصلی اقتصادی کشور و در نتیجه تمرکززدایی مشاغل در چند مکان محدود و به‌تبع آن، نرخ بالای بیکاری در میان جوانان سعودی بود. به‌عنوان‌مثال، شهر عرعر، مرکز حدودالشمالیه، در اواسط دهه ۲۰۰۰ فعالیت صنعتی و فرصت‌های شغلی بسیار کمی داشت، اما حالا این شهر به برکت توسعه معادن رنگ‌ورویی دیگر یافته است. شرکت معدن فسفات معادن حدود هزار و 500 کارمند دارد. با استقرار کارخانه فرآوری سنگ معدن در نزدیکی معدن در الجلمید، این پروژه نه‌تنها باعث ایجاد مشاغل جدید شد، بلکه ظهور شرکت‌های کوچک و متوسط را برای حمایت از صنعت جدید تشویق کرد.
کارخانه‌های رأس‌الخیر فرصت‌های شغلی و تجاری کارشناسان این حوزه را از سراسر کشور فراهم کرده است. سایت شرکت معادن در رأس‌الخیر که در سال ۲۰۰۷ متروک بود، اکنون بخشی از یک شهر صنعتی در حال ظهور است که چندین کارخانه و محل اقامت برای کارگران دارد. صنعت جدید فسفات پروژه‌های اقتصادی دیگری را نیز برای عربستان به‌همراه داشت؛ از جمله این پروژه‌ها، ارتقا و توسعه خطوط راه‌آهن ملی و بندر رأس‌الخیر است.
نقش خطوط ریلی در توسعه صنعت معدن عربستان
عربستان‌سعودی با ۲ میلیون و ۱۴۹هزار کیلومترمربع مساحت، بزرگ‌ترین کشور منطقه خاورمیانه است. این کشور ۳۰ درصد بزرگ‌تر از ایران، 3برابر فرانسه و 4برابر عراق است. آب‌وهوای این سرزمین، اقلیم بیابانی است. تفاوت دمای شب و روز در آن زیاد است و بیشتر زمین‌های آن را ریگستان تشکیل می‌دهد. حدود ۷۵درصد وسعت این کشور را بیابان‌های خشک و بی‌آب و علف پوشانده‌اند.
با چنین اقلیمی بهترین وسیله حمل‌ونقل به‌ویژه برای تولیدات معدنی، راه‌آهن است. شبکه حمل‌ونقل ریلی در عربستان‌سعودی نقش مهمی در حمل مواد معدنی در داخل کشور دارد. سازمان راه‌آهن عربستان که در سال ۲۰۲۱ در شرکت راه‌آهن عربستان ادغام شد، براساس گزارش لجستیک کلاستر، شبکه‌ای از راه‌آهن را به طول کلی ۵هزار و۵۰۰ کیلومتر، متشکل از خطوط مسافری و باری و خطوط اصلی و فرعی اداره می‌کند.
این شبکه خطوط کلیدی و مهمی را در خود جای داده؛ از جمله خط دمام ـ ریاض، خط ریاض ـ قریات و خط شمال ـ جنوب که حمل‌ونقل مواد معدنی و سایر کالاها را در مناطق مختلف کشور تسهیل می‌کند. لجستیک کلاستر گزارش کرده که در سال ۲۰۲۰ خطوط ریلی عربستان بیش از ۵۸میلیون تن مواد معدنی را جابه‌جا کردند، یعنی معادل باری که 5.4میلیون کامیون باید جابه‌جا می‌کردند.
آینده منابع‌معدنی عربستان
تحلیلگران می‌گویند، استراتژی عربستان‌سعودی برای سرمایه‌گذاری در اکتشاف و استخراج منابع‌معدنی کلیدی در داخل و خارج از کشور می‌تواند سعودی‌ها را به بازیگری کلیدی در زنجیره تامین مواد معدنی جهانی تبدیل کند. طبق گزارش چشم‌اندازهای اس اند پی کمودیتی که اوایل امسال میلادی منتشر شد، در حالی که اقتصادهای پیشرو جهان برای داشتن سهمی از منابع‌معدنی حیاتی با سرمایه‌گذاری‌های جدید در بخش معدن رقابت می‌کنند، عربستان تلاش‌های خود را برای ارتقای جایگاهش به‌عنوان بازیگر اصلی منطقه در استخراج معدنی سرعت بخشیده است. اس اند پی می‌نویسد: عربستان‌سعودی رویکردی جامع برای سرمایه‌گذاری در این بخش، در داخل و خارج از کشور اتخاذ کرده است. این کشور از برنامه تشویقی اکتشاف معدنی ۱۸۲میلیون دلاری و نیز ۳۳ مجوز جدید استخراج معادن رونمایی کرده است. سال گذشته، صندوق سرمایه‌گذاری دولتی عربستان‌سعودی، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی و شرکت معدنی دولتی معادن، با مشارکت هم، مانارا مینرال را تاسیس کردند تا دارایی‌های معدنی جدیدی در سطح جهانی به‌دست آورند. مانارا خیلی زود نخستین خرید خود را از سهام شرکت واله در برزیل انجام داد و ۱۰درصد سهام این شرکت را به‌دست‌آورد. این سرمایه‌گذاری به توسعه تولید مس و نیکل کمک می‌کند.
سخن پایانی
بزرگ‌ترین اقتصاد جهان عرب و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت اوپک، قصد دارد از تقاضای فزاینده برای فلزاتی که در تولید باتری استفاده می‌شوند، استفاده کند و تا سال ۲۰۳۰ سهم بخش معدن در تولید اقتصادی کشور را به بیش از 3برابر برساند، بنابراین برنامه‌ریزی‌های عربستان قرار است تا سال ۲۰۳۰، ۱۷۰میلیارد دلار سرمایه به بخش معدن این کشور سرازیر کند.
