بازی دو سر برد کشت قراردادی
دیگر عجیب نیست که با فرارسیدن فصل برداشت محصول در مناطقی از کشور به‌گوش‌مان برسد که کشاورزان محصولات گوجه، خیار یا هندوانه خود را به‌جای فروش در بازار، دور می‌ریزند. عوامل متعددی در این مسئله دخیل هستند تا کشاورزی که گاه بیش از ۶ ماه از عمر خود را برای کشت محصول صرف می‌کند، پیش چشمان خویش، شاهد از دست رفتن سرمایه و مایه عمر خود و زحمتش شود. کشت قراردادی راهکاری است که در صورت اجرای آن در کشور، این چالش و بسیاری از مسائل دیگر در حوزه کشاورزی حل خواهد شد. متاسفانه باوجود اینکه ایران یکی از کشورهای برتر تولیدکننده محصولات کشاورزی بوده و رتبه یکم تا دهم دنیا در تولید ۲۰ محصول کشاورزی را به خود اختصاص داده، اما همچنان با چالش‌های جدی مواجه است. صمت در این شماره به موضوع کشت قراردادی و مزایای اجرای این طرح برای کشاورزان پرداخته است.
تعریف و مزایای «کشت قراردادی»
بی‌تردید استفاده از الگوی کشت غیراصولی می‌تواند به یکی از موانع مهم توسعه پایدار کشاورزی شود. به‌دلیل اقلیم چهارفصل و خاک حاصلخیز در بسیاری از مناطق کشور، امکان کاشت چندین محصول زراعی وجود دارد، اما کشاورزان به‌دلیل عدم‌آگاهی تنها به کاشت یک تا دو نوع محصول بسنده می‌کنند.
ادامه این مهم موجب از بین رفتن حاصلخیزی خاک، شیوع و طغیان برخی آفات و امراض گیاهی شده و بی‌تصمیمی کشاورزان برای کشت محصولات جدید در مزارع، نبود بازار و معضلات نرخ خرید تضمینی محصولات کشاورزی از جمله مهم‌ترین موانع در این راه است. به‌همین‌منظور دستیابی به «کشاورزی قراردادی» یکی از راهکارهایی است که می‌تواند در راستای ترغیب کشاورزان به تنوع در الگوی کشت کمک کند.
نمونه کشت قراردادی فقط مختص به دولت نمی‌شود و در چند سال اخیر شرکت‌های غذایی به کشت قراردادی با کشاورزان روی آورده‌اند تا به این طریق علاوه بر کمک به صنعت کشاورزی، بتوانند مواد مورد یاز تولیدات خود را تامین کنند.
با این نوع کشت با حذف واسطه‌ها می‌توان به امنیت تولید، ارتقای کیفیت و حمایت از کشاورزان دست یافت.
در کل کشاورزی قراردادی به‌عنوان ابزار سازماندهی و حمایت از تولیدات کشاورزی به‌ویژه برای کشاورزان خرد، روشی بسیار مفید است.
این نظام کشاورزی را می‌توان به‌عنوان یک توافق بین کشاورزان و شرکت‌های پشتیبان تعریف کرد. در این نوع قراردادها همواره خریدار با عرضه نهاده‌ها و ارائه مشاوره فنی از کشاورزان حمایت می‌کند. مبنای چنین کاری، الزام قانونی از سوی کشاورز برای فراهم کردن یک کالای خاص به مقدار مشخص و با استانداردهای کیفی تعیین‌شده و الزام قانونی از سوی شرکت پشتیبان برای حمایت از تولید کشاورز و خرید کالا خواهد بود.
در کشاورزی قراردادی، یک شرکت تولیدی و فرآوری محصولات کشاورزی با عقد قرارداد با کشاورزان و تولیدکنندگان، محصولات آنها را به‌صورت توافقی یا با فرمول قیمتی مشخص خریداری می‌کند.
اقدامی موثر برای تنظیم بازار
احد آزادی‌خواه، عضو کمیسیون کشاورزی مجلس در گفت‌وگو با روزنامه صمت درباره مزایای استفاده از سازکار کشت قراردادی در بخش کشاورزی ایران گفت: کشاورزی قراردادی در واقع نوعی اقدام برای تنظیم بازار است، به‌معنای‌دیگر نهاد مسئول نیازمندی خود در حوزه مرکبات و محصولات جاری، غلات و... را احصا و به کشاورز سفارش کشت می‌دهند و در مقابل تضمین می‌دهند تا محصولات تولیدی را خریداری کنند.
وی ادامه داد: به‌معنای دیگر، کشاورزی قراردادی نوعی بازی دوسربرد است که هم نیاز بازار را تامین و تضمین کرده و هم از ضرر کشاورز جلوگیری می‌کند. متاسفانه کشاورزی قراردادی در سال‌های دور در ایران اتفاق نیفتاده، البته جریانی آغاز شده است، اما کافی نیست.
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس تصریح کرد: اگر طرح کشت قراردادی به‌درستی در حوزه کشاورزی ایران اجرا شود، علاوه بر اصلاح الگوی کشت، تنظیم بازار و بی‌نیازی کشور از واردات محصولات اساسی را به‌دنبال خواهد داشت، بنابراین اگر در لایحه بودجه دولت اعتباری برای این مسئله در نظر گرفته شود، مشکلات کشاورزان و کشور در تامین امنیت غذایی حل خواهد شد.
به‌گفته وی؛ نبود بودجه، عدم‌برنامه‌ریزی و بی‌انگیزگی در میان مسئولان و متولیان امر موجب خلأ در این موضوع شده است، البته در بودجه نیز کمبودی نداریم، زیرا در حال مصرف این میزان بودجه برای واردات محصولات موردنیاز هستیم.
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس تاکید کرد: کشاورزان به‌دلیل تضمین نرخ و فروش علاقه‌مند به این نوع کشت هستند و به نوعی موجب افزایش کشت خواهد شد. برای نمونه درباره گندم باتوجه به اینکه مصوبه شورای کشاورزی تبدیل به قانون شده است، توانستیم از تولید ۴ میلیون تن گندم به ۱۱میلیون تن دست یابیم، بنابراین در سایر محصولات نیز می‌توانیم به این دستاورد برسیم.
وی همچنین بااشاره به تجارب جهانی موفق در کشت قراردادی ادامه داد: این نوع کشت در دنیا رایج است. برای نمونه کشور هلند با مساحت بسیار کم خود که به‌اندازه یکی از استان‌های ایران است، توانسته به قطب تولید گل در جهان تبدیل شود و ضرورت‌های کشور خود را تامین کند.
چالش کشاورزی خرده‌مالکی
پدرام جدی، عضو هیات‌مدیره یک موسسه مطالعاتی در حوزه محیط‌زیست، آب و کشاورزی، با تاکید بر تفاوت کشت قراردادی با خرید تضمینی در گفت‌وگو با صمت بیان داشت: توجه داشته باشید که کشت قراردادی با خرید تضمینی دو موضوع کاملا جدا هستند، آنچه اکنون در کشور در حال اجرا است، خرید تضمینی است که براساس آن، دولت به کشاورزان این تضمین را می‌دهد تا محصولات آنها را در صورت تمایل فروش به دولت، از آنها خریداری کند. به‌نوعی دولت ضمن حمایت از تولید و کشاورزی، امنیت غذایی مردم جامعه را نیز تضمین می‌کند.
این نویسنده و فعال در زمینه کشاورزی ادامه داد: این نوع کشت را می‌توان به دو صورت انجام داد؛ در حالت اول خرید قراردادی به این صورت است که دستگاه‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی و تعاونی‌ها با کشاورز به تفاهم رسمی و یا شفاهی می‌رسند تا براساس استانداردها یا الگوی مرتبط محصول سفارشی را تولید کنند. در مقابل نیز، در زمان برداشت کشاورزان از جهت نرخ و تضمین فروش به‌معنای دیگر حفظ امنیت مالی، تضمین می‌شوند. در حالت دوم شرکت‌های دولتی، تعاونی‌های مردم یا شرکت‌های خصوصی قرارداد می‌بندند که در مقابل تامین دارو؛ سموم، بذر یا ابزارآلات محصولات کشاورز را خرید کنند.
به‌گفته وی؛ در زمانی که کاشت نیاز به نقدینگی بالایی دارد، این نوع خرید و تعامل ضمن تضمین اقتصاد کشاورز موجب افزایش سطح کیفی مزرعه و در نتیجه تولید محصول می‌شود.
عضو هیات‌مدیره موسسه مطالعات و توسعه محیط‌زیست آب و کشاورزی آکام ادامه داد: این نوع کشت برای کالاهای اساسی بسیار مهم و کارآمد خواهد بود. حال ممکن است برای برخی محصولات غیراساسی از جمله پیاز یا گوجه جذاب نباشد که این نیز برای شرکت‌های خصوصی نیز می‌تواند کارآمد باشد.
پدرام جدی تاکید کرد: بهتر است کشاورزی کشور بیشتر به‌سمت کشت قراردادی سوق یابد، زیرا در این نوع کشت، کیفیت محصولات کشاورزی ارتقا یافته، کشاورزها در تکانه‌های مختلف حفظ و از چرخه تولید خارج نمی‌شوند، محصولات بازار تامین و قیمت‌ها نیز تاحدی قابل‌مدیریت می‌شوند.
وی در پاسخ به اینکه این نوع از کشت چه میزان می‌تواند موجب تعدیل قیمت‌ها در بازار شود نیز، گفت: در این صورت هزینه‌های مازاد کشاورز از قبیل هزینه‌های نگهداری محصول در انبارها یا سردخانه‌ها کاهش می‌یابد که به‌نوعی به‌نفع مصرف‌کننده و اقتصاد کشور خواهد بود، البته ممکن است برای همه محصولات، این نوع کشت جوابگو نباشد، اما برای اغلب آنها می‌توان این طرح را پیاده‌سازی کرد.
این نویسنده و فعال در زمینه کشاورزی در پایان سخنان خود ضمن تاکید بر افزایش سطح آگاهی و دانش کشاورزان، گفت: کشاورز به‌دنبال تولید است و به‌منظور دستیابی به این هدف ابتدا نیاز است تا تعاونی‌هایی که به‌دنبال برند هستند، پیشقدم شوند تا در پی مشاهده نتایج مثبت آن، شرکت‌های کوچک را نیز بتوانند با خود همراه کنند.
جدی یکی از چالش‌های اصلی اجرا نشدن این نوع تعاونی در کشور را کشاورزی خرده‌مالکی نامید و ادامه داد: کشاورزی در دنیا اغلب در مقیاس بزرگ و صنعتی انجام می‌شود و معمولا چرخه تولید کاملی دارند، اما در کشور ما به‌دلیل کشاورزی خرده‌مالکی، به این نوع کشت توجهی نمی‌شود.
به‌گفته وی؛ در این نوع کشت نیاز است تا قبل از آغاز کشت، کلیه الزامات تولید از جمله بذر، کود، سم، آموزش، خدمات فنی و… به‌صورت اعتباری در اختیار کشاورزان قرار گیرد. برای دستیابی به اهداف عالیه این نوع کشاورزی، نیاز به همراهی دولت، وزارت جهادکشاورزی و تخصیص بودجه لازم است تا زمینه‌های تحول بخش کشاورزی به‌معنای واقعی و همه‌جانبه فراهم شود. دستیابی به خدمات در دسترس، تامین نهاده‌های اساسی، افزایش بهره‌وری، برخورداری از خدمات آموزشی و ترویجی رایگان در آماده‌سازی زمین، کشت و برداشت مزرعه، خرمن‌کوبی و...، تامین منابع مالی کشاورزان با وام‌های زراعی با ضمانت حامی، ترویج کشاورزی دولتی با کاربردهای فناوری بهبودیافته، ثبات در تولید و ریسک مشترک و سیستم قیمت‌گذاری تضمینی و... از مزایای توجه به کشاورزی قراردادی هستند.
سخن پایانی
بسیاری از زمین‌های کشاورزی موجود در کشور که اغلب به‌دلیل نرخ بالا یا در تملک بودن امکان توسعه تجاری ندارند، با کشاورزی قراردادی می‌توانند به تولید محصول بپردازند. توجه به کشت قراردادی، می‌تواند هم برای کشاورزان و هم برای دولت، مزیت‌های فراوانی داشته باشد، بنابراین نیاز است تا دولت ضمن ارائه راه‌حل به‌منظور حل بحران‌ها و چالش‌های حوزه کشاورزی، این نوع کشت را نیز در دستور کار خود قرار دهد و اگر خود توان ورود به این مسئله را ندارد، از شرکت‌های خصوصی درخواست کند تا به‌منظور تامین مواد اولیه تولیدات غذایی خود، به این نوع کشاورزی توجه کنند.
