منظور از آمایش سرزمین چیست؟

به‌طورکلی آمایش سرزمین اشاره به روش‌ها و رویکردهای استفاده‌شده از سوی بخش خصوصی و عمومی به‌منظور اثرگذاری بر توزیع جمعیت و فعالیت‌ها و بهبود بهره‌وری منابع باتوجه به ظرفیت‌های موجود طبیعی و انسانی در فضاهایی با مقیاس‌های گوناگون دارد. پایدارترین آرایشی که به 3 مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می‌شود، برنامه آمایش سرزمین نامیده می‌شود. معدنکاری را اگر از اکتشاف تا تولید صنایع مادر را زنجیره بدانیم، باید توزیع را تمام بخش‌های مختلف آن در نظر بگیریم و برای تمامی قسمت‌های آن چشم‌انداز در نظر گرفته شود. زمانی که این اتفاق رخ دهد، قسمتی از برنامه طولانی‌مدت است که شاید تبدیل به یک افق چندساله کشور شود و براساس آن می‌توان برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و میان‌مدت انجام داد. اگر به نقشه‌راه معدن به‌عنوان یک چشم‌انداز و برنامه درازمدت نگاه کنیم، اقدامات کلی در راستای آمایش معادن شکل نگرفته است.

اثربخش بودن طرح‌های توسعه باتوجه به بهره‌وری و تولید ناخالص داخلی با در نظر گرفتن سرانه آن در سال‌های اخیر مشخص است و می‌توان آن را با دیگر کشورها مقایسه کرد. حال در بخش معدن، می‌توان به‌طورتخصصی  مشخص کرد که کشور در سال‌های گذشته تا چه اندازه باتوجه به ظرفیت‌های موجود در مناطق و استان‌های مختلف، چه از نظر منابع معدنی و طبیعی، چه در حوزه جغرافیایی، توانسته به بهره‌برداری مناسب باتوجه به ویژگی مهم پایداری در طرح آمایش سرزمین، دست‌ یابد و میزان تاثیرپذیری سرمایه انسانی به‌عنوان بخشی مهم در آمایش حوزه معدن چه خواهد بود.

منظور از آمایش سرزمین، رسیدن به مطلوب‌ترین شکل توزیع جمعیت به‌واسطه بهترین شکل فعالیت اقتصادی و اجتماعی در پهنه سرزمین است؛ به‌معنای آنکه به‌گونه‌ای برنامه‌ها را طراحی کنیم که در کشور در یک مساحتی فعالیت‌های اقتصادی همگن با میزان جمعیت آن ناحیه وجود داشته باشد؛ چیزی که به‌طورسنتی در کشور وجود دارد، آن است که میزان تقریبا ۸۹ درصد جمعیت در تنها ۴۵ درصد مساحت سکونت و ۱۰.۲ درصد در مابقی مساحت کشور حضور دارند. این موضوع  ضرورت رسیدگی به این امر را نشان می‌دهد که باید مساحت جغرافیایی کشور به شکل متعادل‌تری نسبت به توزیع جمعیت کشوری تقسیم شود. قانون طرح آمایش سرزمین یک‌بار در سال ۱۳۷۱ از سوی معاون رئیس‌جمهوری ابلاغ شد که آمایش سرزمین براساس فعالیت‌های اقتصادی، زیربنایی و خدماتی انجام شود. بیشتر فعالیت‌های اقتصادی مانند کشاورزی، ساختمان و راهسازی مدنظر بود و بحث معدن و جزئیات آن در متن این آیین‌نامه عنوان نشده است. در عمل به‌جای تدوین طرح آمایش معدن، نقشه‌راه معدن متفاوتی براساس نوعی تقسیم‌بندی‌های وظیفه‌ای ارائه شد، در حالی ‌که نقشه‌راه معدن به‌معنای آن است که باید براساس آمایش سرزمین، مناطق در اولویت معدنی از نظر جمعیت و پذیرش جمعیت، هم مهاجرت منفی و فعالیت معدنی تعیین‌تکلیف شوند؛ نقش نواحی از نظر تقسیم کار و استمرار فعالیت‌های معدنی و تعیین چشم‌اندازهای اشتغال و توزیع آن در مناطق مختلف زنجیره معدنکاری نیز باید مشخص شود.

اهمیت جغرافیا در آمایش سرزمین

میلاد ترابی‌فرد، کارشناس اقتصادی، در ارتباط با موضوع آمایش سرزمین و معادن به صمت گفت: باتوجه به آنکه هر اقتصادی، منابع لازم را برای فعال کردن تمام ظرفیت‌های اقتصادی خود در اختیار ندارد، طبیعی خواهد بود که به‌دنبال یک منطق انتخاب باشد و بداند روی چه حوزه‌ای سرمایه‌گذاری‌های لازم و اثربخش را انجام دهد.

ترابی‌فرد ادامه داد: آمایش سرزمین، پاسخ منطق انتخاب‌ها را خواهد داد، اما آنکه همیشه موضوع آمایش می‌تواند برای اقتصاد اثربخش باشد یا خیر را، فاکتورهای بسیاری تعیین می‌کنند. اول آنکه، زمانی که موضوع آمایش قرار است برطرف شود، آیا جایگاه سرمایه‌گذار در آن زنجیره دیده خواهد شد یا خیر. این موضوع دارای اهمیت است که آیا زنجیره به چشم یک زنجیره بین‌المللی دیده می‌شود یا خیر؟ معادن کشور، حوزه اقتصادی بزرگی هستند که باید زنجیره بین‌المللی در آنها دیده شود و موضوع آمایش سرزمین در این بحث اهمیت بسیاری دارد.

وی گفت: فاکتوری مانند جغرافیا، در موضوع آمایش سرزمین اهمیت بسیاری دارد. اینکه ما بدانیم در موقعیت جغرافیایی که قرار گرفته‌ایم، چه امکاناتی برای اجرای آمایش سرزمین وجود دارد، نکته‌ای است که باید به آن توجه شود. جغرافیای سیاسی و اقتصادی باید در موضوعات معدنی دیده شوند تا آمایش به‌درستی انجام گیرد. در صورتی که آمایش به‌درستی انجام نشود، به‌جای آنکه برای اقتصاد دارای منفعت باشد، ضرررسان است. پس اهمیت موضوع جغرافیا در آمایش را باید امری مهم و قابل‌توجه دانست.

وی افزود: آمایش را باید یک منطق دانست که مارا از منطق صرف اقتصادی جدا می‌کند و در راستای یک انتخاب بهینه‌تر، معادلات بیشتری را وارد محاسبات خود می‌کنیم. در نسبت با معادن هم، این موضوع دارای اهمیت است. اینکه یک کشور بداند روی چه زنجیره معدنی و با چه کیفیتی و در کدام بخش از کشور سرمایه‌گذاری کند، موضوعی است که آمایش به آن پاسخ اصولی و منطقی می‌دهد. آمایش سرزمین در فعالیت معدنکاری باید به‌گونه‌ای باشد که علاوه بر تولید ثروت، منجر به تعالی فرهنگی، آبادانی، بهداشت و موقعیت مکانی آن منطقه شود و مردم آن بخش با از دست دادن منابع‌معدنی به سرمایه‌های معنوی بیشتر و بزرگ‌تری دست پیدا کنند تا به‌نوعی به اهداف بالاتر برسند. نیاز است تا دولت با اجرای طرحی با عنوان آمایش سرزمین به بررسی طرح‌های اولویت‌دار صنعتی، معدنی و تجاری استان‌های مختلف در قالب یک سند بپردازد.

تحولات بزرگ معدنی با اجرای آمایش سرزمین

عباس آرگون، کارشناس اقتصاد در ارتباط با موضوع آمایش سرزمین معادن به صمت گفت: موضوع آمایش سرزمین، امر بسیار مهمی است که اگر در کشور رعایت شود، باید شاهد تحول بزرگی در صنعت و اقتصاد کشور باشیم. تعدادی از شهرهای ایران که بیشتر آنها صنعتی و دارای معدن هستند، بحث آمایش سرزمین را موردتوجه قرار داده‌اند. اگر به اصفهان نگاه کنید، میزان اشتغال از صنعت این استان قابل‌توجه است و بحث مسئولیت‌های اجتماعی که شرکت‌ها در آن دخیل می‌شوند یا اشتغالی که ایجاد می‌شود، ناشی از همان صنایع است.

آرگون ادامه داد: ما در کشور نیازمند آمایش سرزمین هستیم و باید متناسب با ظرفیت‌ها و اولویت‌هایی که استان‌ها دارند، فعالیت‌های مهم و سرمایه‌گذاری انجام دهیم. اگر این اتفاق رخ دهد، ارزش‌افزوده بیشتری حاصل خواهد شد و به آن سطح که صرفه اقتصادی و بهای تمام‌شده و افزایش کیفیت است، نمی‌رسیم. ما در سطح کشور، برای توسعه صنایع و معادن، نیازمند آمایش سرزمین و در نظر گرفتن انگیزه‌ها و استعدادهای شهرستان‌ها هستیم. برای مثال، در استانی که آب ندارد، نباید صنعت آب‌بر احداث  شود یا استانی که معدن ندارد، نباید در آن، کارخانه استخراج احداث کنیم و به هزینه‌های حمل‌ونقل بیفزاییم. لازم به ذکر است که سرمایه‌گذاری، باید متناسب با ظرفیت استان‌ها انجام گیرد.

الزام سرمایه‌گذاری‌های اصولی در برقراری آمایش سرزمین

وی گفت: هرکدام از شهرهای کشور، در یک حوزه خاص موفق هستند. برای مثال، در شهر مشهد، بیش از آنکه صنایع جواب دهد، خدمات جواب می‌دهد. میزان گردشگر مذهبی که به مشهد سفر می‌کند، بسیار است و از این‌رو، حوزه‌های سرمایه‌گذاری می‌توانند به نقطه قابل‌توجه خود بروند. یعنی توریسم مذهبی در مشهد می‌تواند درآمدزایی قابل‌توجهی برای این شهر داشته باشد و مشهد را یک شهر موفق از نظر اقتصادی جلوه دهد. صنایع فولادی، پالایشگاه و معادن کشور نیز مزیت‌های خود را دارند. اینکه با یک نگاه واحد بخواهیم تمام شهرستان‌ها را ببینیم، اقدام سنجیده‌ای نخواهد بود. باید متناسب با هر شهر، اولویت سرمایه‌گذاری تعریف شود و اگر سرمایه‌گذاری قرار است در جایی انجام شود که اولویت ندارد، نباید در آنجا سرمایه‌گذاری انجام شود. وی درباره پیشرفت کشورهای توسعه‌یافته در حوزه توزیع صنایع و معادن افزود: کشورهای پیشرفته براساس مزیت‌ها و ظرفیت‌هایی که دارند، این کار را تعریف می‌کنند. اگر در حوزه پتروشیمی ماده اولیه وجود ندارد، نباید پتروشیمی‌های بسیاری احداث شود. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، معادن و کارخانه‌های فولاد را در مکانی احداث می‌کنند که آب وجود دارد و ماده اولیه هم راحت‌تر به کارخانه می‌رسد. اگر یک کارخانه فولادی را به‌جای آنکه در کنار بنادر احداث کنند، در تهران احداث کنند، چقدر دشواری پیش می‌آید؟ آرگون اظهار کرد: اگر تکرارها و جابه‌جایی‌های نادرست را به‌حداقل برسانیم و چیدمان درستی در توسعه و توزیع صنعت و معدن داشته باشیم، به بازدهی بیشتری خواهیم رسید. هر کالایی را می‌توان در هر جایی تولید کرد، اما هنر آن است که با قیمت پایین آن را تولید و توزیع کنیم. در رقابت جهانی، آنکه کمتر هزینه داده است، بازی را می‌برد. عموم اقلام صادراتی در جهان، اقلام واسطه‌ای هستند و اصولا قطعات صنعتی و محصولات معدنی به این شکل توزیع می‌شوند. ما باید از این مزیت واسطه‌ای استفاده و نباید تمام نیازها را خودمان رفع کنیم.

سخن پایانی

اگر موضوع آمایش سرزمین را جدی بگیریم، می‌تواند تاثیرات بسیار بالایی داشته باشد و اقتصاد را یاری دهد. اینکه برای اجرای یک طرح درآمدزا، بدانیم باید در چه منطقه‌ای و با چه میزان سرمایه‌ای، فعالیت را آغاز کنیم، مواردی است که آمایش سرزمین به آن پاسخ می‌دهد.