مرمت ارگ بم و چالش‌های پیش رو
با گذشت بیش از دو دهه، حدود ۹۲ درصد از بنای تاریخی ارگ بم مورد مرمت قرار گرفته است، اما همچنان بخش‌هایی مانند حصارهای اطراف ارگ، نیاز به بازسازی کامل دارند.
روند مرمت بخش‌های اصلی نظیر ارگ حکومتی، مسجد جامع و بازار تاریخی، تا حد زیادی به‌پایان رسیده است. با این حال، قسمت‌هایی مانند کاروانسراها و سازه‌های فرعی، همچنان در انتظار بازسازی هستند. ارگ بم، به‌عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران و جهان، پس از زلزله ویرانگر سال ۱۳۸۲، با چالش‌های بسیاری در زمینه مرمت و بازسازی مواجه بوده است.
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی این پروژه، کمبود اعتبارات مالی است. با‌توجه به گستردگی ارگ و نیاز به استفاده از مصالح سنتی مانند خشت و گل، تأمین منابع مالی کافی و به‌موقع، از عوامل حیاتی در سرعت بخشیدن به مرمت است. علاوه بر این، شرایط اقلیمی خاص منطقه، شامل گرمای شدید و بادهای موسمی، مشکلات مضاعفی در این فرآیند ایجاد کرده است. همکاری‌های بین‌المللی نیز نقش مهمی در روند بازسازی ارگ داشته است؛ به‌عنوان مثال، متخصصانی از کشورهای آلمان و فرانسه در مرمت بخش‌هایی از این بنای تاریخی مشارکت داشته‌اند.
محدودیت‌های حقوقی
این همکاری‌ها نه‌تنها در تأمین دانش فنی بلکه در انتقال تجربیات و روش‌های نوین مرمت بسیار مؤثر بوده است. با این وجود، برخی محدودیت‌های حقوقی و مشکلات مربوط به پرداخت حقوق کارگران، باعث کندی پروژه در برخی مقاطع شده است.
یکی دیگر از مسائل مهم، حفظ اصالت تاریخی ارگ بم در فرآیند بازسازی است. کارشناسان با استفاده از فناوری‌های نوین، مانند اسکن‌های سه‌بعدی و مدل‌سازی دیجیتال، تلاش کرده‌اند تا بخش‌های تخریب‌شده را با بالاترین دقت ممکن بازسازی کنند. همچنین، آموزش نیروهای محلی برای مشارکت در مرمت، از دیگر اقدامات انجام‌گرفته است که علاوه بر کمک به روند بازسازی، به انتقال دانش بومی نیز کمک می‌کند.
تکمیل مرمت حصارهای اطراف ارگ
برنامه‌های آینده شامل تکمیل مرمت حصارهای اطراف ارگ، تسریع در ایجاد موزه بم برای نمایش آثار تاریخی منطقه و استفاده از ارگ به‌عنوان مرکز فرهنگی است. همچنین تلاش می‌شود با توسعه زیرساخت‌های گردشگری و جذب گردشگران داخلی و خارجی، این بنای تاریخی به یکی از کانون‌های مهم گردشگری ایران تبدیل شود. در نهایت، تکمیل فرآیند مرمت ارگ بم، با‌وجود تمامی چالش‌ها، نیازمند همکاری مستمر بین نهادهای دولتی، بین‌المللی و محلی است. امید می‌رود با رفع موانع موجود، این اثر ارزشمند تاریخی بار دیگر به شکوه گذشته بازگردد و به‌عنوان نمادی از فرهنگ و هویت ایران زمین، به جهان معرفی شود.
برخی از بخش‌های اصلی که مرمت آنها به مراحل پایانی رسیده یا تکمیل شده‌اند عبارتند از: ارگ حکومتی که مرمت دیوارهای خارجی و برج دیده‌بانی ارگ حکومتی تقریباً تکمیل شده است.
فضای داخلی این بخش، از جمله تالارها، همچنان نیازمند عملیات تکمیلی است. مرمت بنای مذهبی مسجد جامع ارگ نیز با حفظ اصالت تاریخی و استفاده از مصالح سنتی تقریباً به پایان رسیده است.
محراب و شبستان مسجد از جمله بخش‌هایی بودند که با دقت بازسازی شدند. بخش قابل‌توجهی از بازار تاریخی که زمانی مرکز تجاری ارگ بود، مرمت شده است؛ اما هنوز برخی حجره‌های داخلی و سقف‌های طاقی شکل نیاز به بازسازی دارند.
مرمت برج‌های حفاظتی در ضلع شمالی و شرقی به‌پایان رسیده، اما برج جنوبی همچنان در مرحله اولیه بازسازی است. همچنین مرمت خانه‌های مسکونی در بخش پایین‌دست ارگ تا حد زیادی تکمیل شده است. با این حال، چند خانه تاریخی همچنان در فهرست انتظار برای مرمت قرار دارند.
بخش‌های انتظار بازسازی
از سوی دیگر برخی بخش‌های ارگ همچنان در انتظار بازسازی هستند و مرمت کامل حصار غربی و بخش‌هایی از حصار شمالی هنوز انجام نشده است. حمام تاریخی ارگ هم که در گذشته نقش مهمی در زندگی روزمره ساکنان داشت، نیازمند آغاز عملیات بازسازی است. بازسازی فضای سبز و باغ‌های اطراف ارگ بم نیز به‌عنوان بخشی از منظر فرهنگی هنوز آغاز نشده است.
کمبود اعتبار در صدر مشکلات
محمد قربانی، فعال میراث فرهنگی در گفت‌وگو با مهر با بیان اینکه روند مرمت بنای تاریخی ارگ با چالش‌های متعددی روبه‌روست گفت: مسئولان میراث فرهنگی اعلام کرده‌اند که بودجه تخصیص‌یافته برای مرمت ارگ در امسال تنها ۵۰ درصد از نیاز واقعی پروژه را تأمین می‌کند.
وی افزود: گرمای شدید، بادهای موسمی و کمبود بارش، روند مرمت را کند کرده و به تخریب بیشتر سازه‌های آسیب‌پذیر منجر شده است. وی گفت: استفاده از مصالح سنتی نظیر خشت و گل برای بازسازی، زمان‌بر و پرهزینه است.
وی افزود: در سال‌های اخیر فناوری‌های پیشرفته مانند اسکن‌های سه‌بعدی و مدل‌سازی دیجیتال به کارشناسان کمک کرده‌اند تا بخش‌های تخریب‌شده ارگ را با دقت بیشتری بازسازی کنند. همچنین، سازمان یونسکو به‌عنوان حامی اصلی پروژه، بخشی از هزینه‌های مرمت را تأمین می‌کند. قربانی، ادامه داد: مشارکت مردمی و نگاه به آینده یکی از جنبه‌های مثبت مرمت ارگ، مشارکت مردم محلی در تهیه مصالح و حمایت از پروژه بوده است.
ارگ بم باید به‌صورت کامل مرمت شود
محسن قاسمی، یکی دیگر از فعالان میراث فرهنگی بم، می‌گوید: تاکنون حدود ۹۲ درصد از ارگ بم مرمت و بازسازی شده است. با این حال اگر بخواهیم ارگ را به وضعیت قبل از زلزله بازگردانیم، با شرایط کنونی به سال‌ها زمان نیاز داریم، اما نکته مهم این است که ارگ بم باید به‌صورت کامل مرمت شود.
وی گفت: بخش‌های مهمی مانند ارگ حکومتی، مسجد جامع و بازار تاریخی تا حد زیادی مرمت شده‌اند. با این حال، حصارهای اطراف ارگ در زلزله تخریب شدند و برای تکمیل آنها، با‌توجه به وضعیت کنونی اعتبارات و تعداد نیروی مشغول در ارگ، به زمان نیاز داریم.
وی ادامه داد: همکاری‌های بین‌المللی نقش مهمی در مرمت ارگ بم داشته‌اند؛ به‌عنوان مثال آلمانی‌ها در بهسازی یک خانه تاریخی و فرانسوی‌ها در مرمت یکی از دروازه‌های ارگ بم همکاری کرده‌اند. قاسمی، افزود: با تکمیل مرمت ارگ، برنامه‌هایی برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری و جذب گردشگران داخلی و خارجی در نظر داریم تا ارگ بم به‌عنوان یکی از مقاصد مهم گردشگری در ایران مطرح شود.
سخن پایانی
با‌توجه به شواهد و موارد یاد‌شده، مسئولان امیدوارند با تکمیل مرمت ارگ تا سال ۱۴۰۶، این بنا به یک مرکز گردشگری فعال تبدیل شود. باید گفت مرمت ارگ تاریخی بم با تمام چالش‌ها و دستاوردهایش، نمادی از تلاش‌های بی‌وقفه برای حفظ میراث فرهنگی ایران است. مرمت این سازه خشتی نه‌تنها احیای گذشته‌ای پرافتخار است، بلکه فرصتی برای ساخت آینده‌ای درخشان‌تر در عرصه گردشگری و میراث جهانی خواهد بود.
