بارها در رسانه‌های مختلف شاهد گزارش‌هایی با عنوان «مرگ بی‌صدای هامون» بوده‌ایم، اما حالا شرایط به گونه‌ای رقم خورده که خشکی صد در صدی تالاب بین‌المللی هامون به دلیل ساخت بند کمال خان از سوی افغانستان روی بستر رودخانه هیرمند پر سر و صداترین تیترها را به خود اختصاص داده است. سد کمال خان در حالی بر بستر رودخانه هیرمند ساخته شده که با خشکسالی بیش از ۲ دهه نه تنها لب‌های هفتمین تالاب بین‌المللی هامون را خشکانده بلکه زندگی، اشتغال، محیط‌زیست و نفس ساکنان شمال سیستان و بلوچستان را تحت تاثیر قرار داده است. موضوع تامین حقابه رودخانه هیرمند سال‌هاست که بحث داغ میان کارشناسان و مسئولان است، عدم تامین حقابه، خشک شدن رودخانه هیرمند و به دنبال آن خشکی تالاب بین‌المللی هامون را در بردارد همچنین عدم ورود آب به تالاب هامون باعث تشدید خشکسالی و تبدیل این منطقه به منشأ گردوغبار شده است. بر اساس معاهده آبی سال ۱۳۵۱ که بین ۲ کشور ایران و افغانستان به امضا رسید مقرر شد، حدود ۲۶ مترمکعب آب در ثانیه به ایران منتقل شود اما این انتقال آب هرگز همراه با برنامه و به‌ صورت منظم نبوده و اکنون با ساخت بند کمال خان جلوی اندک آبی که بر اثر سیلاب‌های غیرقابل کنترل این کشور به سمت تالاب بین‌المللی هامون روانه می‌شد نیز گرفته شده است.افغانستان فروردین ۱۴۰۰ اقدام به افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز کرد که این موضوع به خشکی تالاب بین‌المللی هامون بیش از گذشته دامن زده و با ساخت این سد انحرافی این حق هم از هامون گرفته شد.

در این معاهده آمده که نباید هیچ مانعی در مسیر رودخانه هیرمند ایجاد شود اما دولت افغانستان در فروردین ۱۴۰۰ اقدام به افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در مسیر رودخانه هیرمند کرده که این موضوع به خشکی تالاب بین‌المللی هامون بیش از گذشته دامن زده چرا که حقابه هامون از هیرمند معمولا سالانه از طریق سیلاب‌ها تامین می‌شد اما با ساخت این سد انحرافی این حق هم از هامون گرفته شد.افغانستان با احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های منتهی به ایران مانع ورود سیلاب به کشور شده از این رو مشکلات زیادی را برای مردم منطقه سیستان و کسانی که معیشت آنان به آب بستگی داشته به وجود آورده همچنین سدسازی‌های این کشور تاثیر زیادی در شیوع ریزگردها در تالاب بین‌المللی هامون در سیستان دارد به طوریکه این تالاب اکنون به طور کلی خشک و منشأ ریزگردها شده است.براساس آخرین گزارش‌های هواشناسی سیستان و بلوچستان وضعیت بارش استان در سال ۱۴۰۱ به میزان ۷۳.۱میلیمتر بوده که نسبت به بلند مدت ۲۷.۶ درصد کاهش را نشان می‌دهد این مقدار بارندگی در مقایسه با سال قبل آن نیز ۱.۳ درصد کاهش داشته. کاهش نزولات آسمانی و قطع جریان آب رودخانه هیرمند سبب خشکیدن ریشه‌های حیات در بستر تالاب بین‌المللی هامون شده است.به گفته کشاورزان سیستانی چندین سال است که زابل بارش‌ خوبی به خود ندیده و مردم این منطقه بیشتر در فصل زمستان شاهد بارش اندک باران هستند این در حالیست که در گذشته در فصل بهار به ویژه فروردین بارش‌های خوبی در سیستان می‌بارید اما چندین سال است که این شرایط تغییر کرده و برخی از کشاورزان این منطقه به شهرهای دیگر مهاجرت کرده‌اند چرا که تنها راه درآمدی آنان همین کشاورزی بوده است.

خشکی تمام پهنه تالاب

سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان گفت: با تکمیل بند کمال خان تاکنون هیچ آبی وارد منطقه سیستان و تالاب بین‌المللی هامون نشده و چشم امید مردم به نزولات آسمانی است.

محمد رضا علیمرادی در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: تقریبا ۲ سال پیش یک انحراف آبی در افغانستان رخ داد که آب از هیرمند به منطقه گودزره در افغانستان هدایت شد اما آبی به تالاب هامون نرسید؛ در واقع ایران حقابه خود را در این مدت دریافت نکرده است.

وی در پاسخ به آخرین وضعیت مطالباتی که با کشور همسایه افغانستان در باره حقابه ایران انجام شده است گفت: تاکنون چند نشست با مسوولان افغانستان در تهران انجام شده، مقامات این کشور قول مساعد داده‌اند که اگر وضعیت بارش‌ها بهتر شود حقابه هیرمند پابرجاست و این کشور آمادگی هر گونه همکاری را با ایران دارد.

سرپرست اداره کل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: درحال‌حاضر تمام پهنه تالاب بین‌المللی هامون کاملا خشک شده و هیچ گونه آبی در آن وجود ندارد به همین دلیل در حوزه سیستان و این تالاب شرایط خوب نیست.

وی درباره پرندگان مهاجری که روزگاری از تالاب بین‌المللی هامون عبور می‌کردند بیان کرد: مهاجرت پرندگان به این منطقه به شدت کاهش یافته، براساس آخرین سرشماری ۲۱ هزار پرنده به سیستان و بلوچستان آمده‌اند، پرنده‌هایی که برای زمستان‌گذرانی از سیبری به منطقه سیستان مهاجرت می‌کردند مسیر خود را از تالاب بین‌المللی هامون به عنوان بزرگ‌ترین ‌دریاچه آب شیرین ایران به سمت گودزره تغییر داده‌اند.

هامون شرایط بحرانی دارد

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان گفت: بیش از ۲ دهه خشکسالی را در استان تجربه کرده‌ایم. آبگیرهای تالاب بین‌المللی هامون نیز از سال ۱۴۰۰ تاکنون به دلیل شرایط خشکسالی و مدیریتی که روی مسیرهای ورودی آب از کشور همسایه به سمت تالاب انجام گرفته پر نشده است.

مهدی کدخدایی در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: توفان‌ها سبب ایجاد گرد و غبار می‌شود و با توجه به بادهای ۱۲۰ روزه‌ای که در سیستان رخ می‌دهد شرایط بسیار سخت و بحرانی در این منطقه رقم خورده است.وی با اشاره به اینکه هر برنامه‌ریزی که برای احیای تالاب‌ بین‌المللی هامون انجام شود بر مبنای میزان آبی است که در منطقه داریم خاطرنشان کرد: احیای پوشش گیاهی در بستر تالاب بین‌المللی هامون نیازمند آب است، با توجه به اینکه آبی در چند سال اخیر وارد تالاب نشده شرایط پوشش گیاهی در این منطقه بحرانی شده و اگر امسال هم آب نیاید ممکن است بسیاری از پوشش گیاهی از دست برود و با کوچک‌ترین بی‌احتیاطی در بستر تالاب آتش‌سوزی رخ دهد.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان افزود: با این وجود استفاده از روش‌های نوین آبیاری یکی از برنامه‌های احیای پوشش گیاهی در این منطقه است که برنامه‌ریزی برای ایجاد پوشش گیاهی در مسیرهای گرد و غباری انجام شده تا حداقل گرد و غبار حاصل توفان‌ها اندکی مدیریت شود.

وی با بیان اینکه اکنون تقریبا صد در صد بستر تالاب بین‌المللی هامون درگیر خشکسالی شده است تصریح کرد: اگر امسال آب وارده این تالاب نشود شرایط بدتر از این هم خواهد شد.

بند کمال خان مانع ورود آب به هیرمند

نماینده حوزه انتخابیه زابل در مجلس شورای اسلامی گفت: احداث بند کمال خان در نقطه صفر مرزی ایران و افغانستان، بزرگ‌ترین مانع در جاری شدن آب در رودخانه هیرمند است.

حبیب‌الله دهمرده با اشاره به اینکه بند کمال خان در ۸۰ کیلومتری مرز ایران با افغانستان ساخته شده است، افزود: از زمان تاسیس این بند تا کنون آبی در رودخانه هیرمند رها نشده و زمین رودخانه کاملا خشک است.

وی با بیان اینکه در هیچ زمانی رودخانه هیرمند تا این اندازه خشک نبوده است، ادامه داد: این رودخانه در برخی مواقع سه تا چهار میلیارد مترمکعب و در بعضی اوقات تا ۲۰ میلیارد مترمکعب آورده داشته که هم‌اینک به صفر رسیده است.

نماینده مردم شهرستان‌های زابل، زهک، هیرمندف نیمروز و هامون در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه مسئولان مدت‌هاست که درحال پیگیری برای رهاسازی آب در هیرمند هستند، گفت: رودخانه هیرمند در نقطه صفر مرزی به دوشاخه تبدیل می‌شود که یک شاخه به نام رودخانه سیستان وارد ایران شده و به دریاچه هامون می‌ریزد.

سخن پایانی

با وجود انعقاد قرارداد حقابه هیرمند، از اواخر دهه ۱۳۷۰ و هم‌زمان با کاهش بارش سالانه و گسترش خشکسالی بر سیستان، میزان ورودی آب رود هیرمند به دریاچه هامون مرتبا کاهش یافت. نبود دولت قدرتمند در افغانستان، حفر نهرها و رودهای متعدد برای انتقال آب رودخانه، نصب و بکارگیری انواع پمپ در مسیر رودخانه هیرمند برای کشاورزی در افغانستان در نهایت خشک شدن تالاب هامون به عنوان هفتمین تالاب بین‌المللی جهان را در پی داشت.