امروزه مهم‌ترین موضوعی که استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را ضرورت می‌بخشد، موضوع تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین است. گرچه ایران در گذشته عضویت نسبتا فعالی در مجامع محیط‌زیستی بین‌المللی داشته، اما در سال‌های اخیر کنار کشیده و به سیاست‌گذاری‌ها در راستای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای وقعی نمی‌نهد. باید توجه داشت ایران کشوری با منابع عظیمی از سوخت‌های فسیلی است و همین ثروت، آن را خلاف کشوری مثل ژاپن بی‌نیاز از انرژی‌های پاک کرده است. عبدالرزاق کعبی‌نژادیان، استاد دانشگاه و رئیس انجمن علمی مهندسی حرارتی و برودتی ایران در گفت‌وگو با صمت می‌گوید ایران به‌دلیل اینکه دارای منابع سوخت‌های فسیلی است از لحاظ تامین انرژی به انرژی‌های تجدیدپذیر نیاز چندانی پیدا نکرده، اما اگر مسئله «حداکثر تولید نفت و گاز» و «تخلیه ذخایر نفتی» مطرح شود می‌توان برای انرژی‌های تجدیدپذیر برنامه‌ریزی دقیق‌تری داشت. به‌عقیده من ایران در حال استفاده از نیمه دوم ذخایر فسیلی خود است و در آینده به‌شدت به انرژی‌های تجدیدپذیر نیاز داریم. البته در آن زمان نباید تنها مصرف‌کننده فناوری‌ها و تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر باشیم، بلکه باید به فکر تولید فناوری و ارتقای این علم باشیم.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

حوزه انرژی‌های‌ تجدیدپذیر در کشورهای مختلف با چه ریل‌گذاری‌ها و یارانه‌هایی توانسته به حدی از توسعه‌یافتگی برسد؟

بسیاری از کشورهای جهان به‌دلیل اینکه فاقد منابع سوخت‌های فسیلی بودند و به‌ویژه پس از نخستین شوک نفتی در سال ۱۹۷۳، به سمت انرژی‌های جایگزین حرکت کردند تا وابستگی خود را به سوخت‌های فسیلی کاهش دهند. این کشورها شروع به تولید فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر کردند، اما چالشی که پیش آمد گران بودن برق تولیدی از انرژی‌های تجدیدپذیر بود؛ بر همین اساس برای ایجاد تقاضا با مشکل مواجه شدند. آنها در چنین شرایطی در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای خود برخی راه‌های تشویقی و انگیزشی را ایجاد کردند که در مرحله اول پرداخت یارانه بود. در این طرح به خانواده‌هایی که قدرت خرید بالایی داشتند یارانه پرداخت شد تا بتوانند سیستم‌های خورشیدی را در منزل خود نصب کنند. ژاپن نخستین کشوری بود که اقدام به پرداخت یارانه به‌منظور توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر کرد. پس از آن امریکا در برنامه انگیزشی و تشویقی خود روش‌هایی از جمله اعتبار مالیاتی سرمایه‌گذاری را پیاده کرد که یک نوع معافیت مالیاتی است. در آلمان روش خرید تضمینی برق در دستور کار قرار گرفت. نرخ انرژی‌های تجدیدپذیر در آغاز توسعه بالاست، به همین دلیل در روش خرید تضمینی، نرخ قانونی تعیین می‌شود و تولیدکنندگان برق می‌توانند برق خود را با نرخ مشخص و دولتی بفروشند. چین، اسپانیا و فرانسه نیز از طریق خرید تضمینی برق اقدام به توسعه و گسترش مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر کردند. روشی که انگلیس به کار برد، استاندارد سبد تجدیدپذیر ( Renewable Portfolio Standard ) بود. براساس این روش، دولت انگلیس شرکت‌های برق را موظف کرد سهمیه‌ای از انرژی‌های تجدیدپذیر را در نظر بگیرند و در کشور عرضه کنند. در واقع شرکت‌های برق نباید فقط از طریق سوخت فسیلی برق را تولید و توزیع می‌کردند. این کشور سیستم دیگری با نام سیستم انرژی تجدیدپذیر اجباری ( Renewable Obligation ) را در سال ۲۰۰۲ اجرا کرد و پس از اجرای این دو روش نیز به خرید تضمینی برق روی آورد. علت استفاده از روش خرید تضمینی برق این است که این کشورها می‌خواهند در ابتدای توسعه برای این نوع انرژی مصرف‌کننده ایجاد کنند، چراکه برق تولیدی از انرژی‌های تجدیدپذیر نسبت به برق تولیدشده از نیروگاه‌های حرارتی گران‌تر است و کمتر در این بخش سرمایه‌گذاری می‌شود.

در ایران از چه روش‌های تشویقی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده شده است؟

پرسشی که پاسخ آن هنوز مشخص نیست، این است که آیا ایران می‌خواهد تولیدکننده فناوری‌ و تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر باشد یا صرفا مصرف‌کننده آن؟ پاسخ این سوال اهمیت زیادی دارد. در حال حاضر ایران صرفا مصرف‌کننده فناوری‌ و تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر است و در این عرصه تولید فناوری و علم ندارد. زمانی که یک کشور صرفا نقش مصرف‌کننده فناوری‌ و تجهیزات انرژی‌‌های تجدیدپذیر را دارد سخت است که بگوییم تا چه اندازه و چگونه به آن یارانه بدهند.

در حال حاضر در ایران بیشتر روی برق خورشیدی کار می‌شود؛ به این صورت که فتوولتائیک‌ها را می‌خرند، سپس نصب و برق تولید می‌کنند. دولت از راه خرید تضمینی برق و برگزاری مناقصه سرمایه‌گذاران را جذب این حوزه می‌کند. نرخ برق تولیدی از انرژی‌های تجدیدپذیر در شورای اقتصاد تعیین می‌شود که اکنون به ازای هر کیلووات ساعت ۶.۹ سنت است. سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) متولی برگزاری مناقصه است. در این بخش یارانه‌ای به سرمایه‌گذار داده و برق گران‌تر از برق نیروگاه‌های متعارف حرارتی از سرمایه‌گذار خریداری می‌شود. این برنامه تشویقی برای سرمایه‌گذاری وجود دارد اما ما هنوز مصرف‌کننده فناوری‌های تجدیدپذیر هستیم. من معتقدم این یارانه‌ها باید برای تولید علم و فناوری در این عرصه نیز باشد.

وقتی تولید فناوری داشته باشیم پس از مدتی می‌توانیم آن را صادر کنیم، اما پرسش مهمی که وجود دارد این است که باوجود اجرای روش خرید تضمینی برق در کشور چرا سرمایه‌گذار پیشقدم نمی‌شود؟ وزارت نیرو و ساتبا باید این مسئله را بررسی و با سرمایه‌گذاران گفت‌وگو کنند. شورای اقتصاد و ساتبا باید در جلسات متعددی مشکلات سرمایه‌گذاران را حل کنند. از طرفی باید یارانه‌ای که داده می‌شود، هدفمندتر شود تا بتوان بخش تولید علم و فناوری تجدیدپذیرها را توسعه بخشید. وقتی در بانک سرمایه‌گذاری می‌کنیم انتظار داریم بانک سودی به ما بدهد؛ پس وقتی یارانه‌ای برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر پرداخت می‌شود هم باید به گسترش و توسعه فناوری‌ها بینجامد تا در آینده منفعت ببریم.

در ایران از کدام نوع انرژی‌ تجدیدپذیر بیشتر بهره گرفته می‌شود؟

انرژی‌های تجدیدپذیر شامل انرژی خورشیدی، انرژی باد، انرژی زمین‌گرمایی و انرژی اقیانوس است. انرژی اقیانوس خود شامل انرژی اختلاف دما، انرژی امواج، انرژی جزر و مد و انرژی باد است. در ایران از انرژی اقیانوس به هیچ وجه استفاده نمی‌شود. ظرفیت تولید انرژی زمین‌گرمایی در ایران وجود دارد، اما در حال حاضر از آن بهره‌برداری نمی‌شود و سهم آن در سبد انرژی کشور صفر است. در بخش انرژی بادی نیز ایران دارای ظرفیت‌ خوبی است و نیروگاه‌های بادی هم ساخته شده است. در زمینه انرژی خورشیدی نیز ما از نور این منبع، برق تولید می‌کنیم. به تجهیزات و ابزاری که انرژی نور خورشید را تبدیل به برق می‌کنند، باتری خورشیدی یا فتوولتائیک گفته می‌شود. اما غیر از نور، از حرارت خورشید نیز به‌عنوان منبع انرژی در کشور استفاده می‌شود. به تجهیزاتی که موجب می‌شود انرژی گرمایی و خورشیدی به انرژی مفید تبدیل شود، آبگرمکن خورشیدی یا گردآورنده مسطح خورشیدی می‌گویند.

گردآورنده مسطح خورشیدی تا حدودی در کشور مورداستفاده قرار گرفته، اما متاسفانه به حاشیه رفته و به آن صورت توسعه پیدا نکرده است. در مجموع زمانی که از انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران صحبت می‌کنیم منظور از آن بیشتر انرژی بادی و انرژی نور خورشید است.

دورنمای صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران را چگونه می‌بینید؟

ایران به‌دلیل اینکه دارای منابع سوخت‌های فسیلی است از لحاظ تامین انرژی به انرژی‌های تجدیدپذیر نیاز چندانی پیدا نکرده، اما اگر مسئله «حداکثر تولید نفت و گاز» و «تخلیه ذخایر نفتی» مطرح شود، می‌توان برای انرژی‌های تجدیدپذیر برنامه‌ریزی دقیق‌تری داشت. به‌عقیده من ایران در حال استفاده از نیمه دوم ذخایر فسیلی خود است و در آینده به‌شدت به انرژی‌های تجدیدپذیر نیاز داریم. در آن زمان ما نباید تنها مصرف‌کننده فناوری‌ها و تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر باشیم، بلکه باید درصدد تولید فناوری و ارتقای علم این حوزه برآییم. در حال حاضر روی فتوولتائیک‌ها در ایران سرمایه‌گذاری می‌شود و این سیستم روی پشت برخی از ساختمان‌ها نصب شده است. یک سری از نیروگاه‌ها هم وجود دارند که مشخص نیست تولیدشان نسبت به ظرفیت‌شان چقدر است. دلیل توسعه کم انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران بی‌نیازی است، اما اگر بخواهیم در چشم‌اندازی این توسعه را تصویر کنیم می‌توان به استفاده از فتوولتائیک‌ها در صنعت ساعت، ماشین‌حساب‌ها، پمپ‌های آبرسانی، در معابر برای روشنایی و همچنین در نقشه راهنمای پارک‌ها و شهرها و جاده‌ها اشاره کرد. اما کمی افق‌های فناورانه را برای خود ارتقا دهیم و به چیزی بیشتر از تولید برق به‌وسیله پنل‌ها در سطح زمین نگاه کنیم. در سال ۱۹۵۸ روی یک قمر مصنوعی باتری خورشیدی نصب و به فضا پرتاب شد. در آن زمان متوجه شده بودند می‌توان از انرژی خورشیدی برق تولید کرد. در این قمر مصنوعی سیستمی تعبیه شد تا از آن به‌عنوان منبع برق مخابرات استفاده کنند. بعدها از همین باتری خورشیدی در ماهواره‌های هواشناسی و ماهواره‌های رسانه‌های گروهی استفاده کردند. در باتری خورشیدی خارج از جو که این ماهواره‌ها از آن استفاده می‌کردند، نور خورشید پس از برخورد با پنل‌ها برق تولید و آن را داخل باتری ذخیره می‌کرد و از همان باتری ذخیره به‌عنوان منبع مخابرات در فضا استفاده می‌شد. متاسفانه فناوری در ایران هنوز در این سطح ارتقا پیدا نکرده

است. اگر ایران بتواند هزاران مگاوات باتری خورشیدی را به‌وسیله اسپیس شاتل به خارج از فضا پرتاب کند و توسط ماکروویو برق را به طرف کره زمین بیاورد، می‌تواند این برق را در کشور به‌وسیله کابل‌های ابررسان توزیع کند. اگر ما بتوانیم این کار را به‌طورمستقل انجام دهیم که کار بزرگی است و موجب افتخار، اما اگر برای این کار با سایر کشورها همکاری کنیم هم خود یک ارتقای علمی خواهد بود.