تجارت بدون دیپلماسی دوام نمی‌آورد
گفت‌وگو؛ زیرساخت فراموش‌شده توسعه تجارتدر جهان امروز، تجارت دیگر یک فعالیت صرفا اقتصادی نیست؛ بلکه آینه تمام‌نمای سیاست خارجی کشورها است. در جهانی بهم‌پیوسته که مرزهای جغرافیایی به‌سادگی توسط سرمایه، کالا و اطلاعات پشت‌سر گذاشته می‌شود، آنچه تعیین‌کننده مسیر تجارت کشورهاست، کیفیت روابط دیپلماتیک و توان گفت‌وگوی آنها با جهان است. برای ایران، سال‌های پس از امضای برجام، صحنه‌ای از آزمون و خطای دیپلماسی اقتصادی بود؛ دوره‌ای که در آن شکوفایی نسبی تجارت خارجی، همزمان با باز شدن درهای گفت‌وگو به‌دست آمد و سپس با قطع گفت‌وگوها و بازگشت تحریم‌ها، شاهد عقبگرد در همین دستاوردها بودیم. حال صمت در این گزارش به‌مناسبت روز ملی گفت‌وگو و تعامل سازنده با جهان، به بررسی هموار شدن راه‌های تجارت با زبان دیپلماسی می‌پردازد.
برجام؛ فصلی تازه در روابط اقتصادی با جهان
برجام، بیش از آنکه صرفا یک توافق هسته‌ای باشد، نشانه‌ای از بازگشت ایران به عرصه گفت‌وگوی بین‌المللی بود. توافقی که در تابستان ۱۳۹۴ میان ایران و گروه ۱+۵ امضا شد، بسیاری از معادلات سیاست خارجی ایران را دستخوش تغییر کرد و این دگرگونی‌ها بلافاصله خود را در عرصه اقتصاد نشان داد. به‌محض اجرایی شدن برجام، شرکت‌های خارجی که سال‌ها از بازار ایران دور مانده بودند، شروع به اعزام هیات‌های تجاری کردند. خطوط هوایی دوباره برقرار و کانال‌های بانکی نسبی فعال شدند و چهره ایران در رسانه‌ها از کشوری تحریم‌شده به کشوری با ظرفیت‌های اقتصادی در حال بازیابی تغییر یافت. در این میان، صادرات نفت ایران تقریبا ۲برابر شد و صادرات غیرنفتی نیز جان تازه‌ای گرفت. اما آنچه کمتر به آن پرداخته شده، اثر روانی و ساختاری گفت‌وگو در بازگرداندن ایران به نقشه تجارت جهانی بود. تجار داخلی به‌واسطه پیش‌بینی‌پذیری بیشتر در فضای بین‌الملل، حاضر به عقد قراردادهای میان‌مدت و بلندمدت شدند. شرکت‌های لجستیکی، بیمه‌ای و مالی، باوجود محدودیت‌ها، ریسک کمتری برای همکاری با ایران احساس کردند. همه این نشانه‌ها می‌گویند؛ گفت‌وگو، نه یک فعالیت سیاسی صرف، بلکه مولد یک زیربنای پایدار برای تجارت است.
بازگشت تحریم‌ها
با خروج ایالات‌متحده از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، شرایط برای تجارت خارجی ایران دگرگون شد. آنچه تا پیش از این با تلاش‌های دیپلماتیک گشوده شده بود، ناگهان با موجی از تحریم‌های ثانویه، تهدیدهای حقوقی و فشارهای رسانه‌ای مسدود شد. خلاف تصور اولیه که گمان می‌رفت کشورهای دیگر برجام را حفظ کنند و ایران همچنان بتواند در چارچوب این توافق به تجارت ادامه دهد، واقعیت‌ها نشان داد که بدون پشتیبانی ساختاری گفت‌وگو، تجارت نمی‌تواند تداوم داشته باشد. شرکت‌های اروپایی یکی پس از دیگری ایران را ترک کردند، بانک‌های بین‌المللی از تعامل با ایران اجتناب کردند و حتی شرکت‌های خصوصی آسیایی نیز به‌دلیل ریسک‌های بالا، روابط تجاری خود را به‌حداقل رساندند. این دوره، نمایانگر اهمیت گفت‌وگوی چندجانبه و هماهنگ در حفظ دستاوردهای اقتصادی بود. بدون چارچوب‌های شفاف دیپلماتیک، حتی منابع غنی ایران نیز نمی‌توانند به ارزش اقتصادی تبدیل شوند. در عمل، کاهش درآمدهای صادراتی، سخت‌تر شدن تامین کالاهای واسطه‌ای و افت سرمایه‌گذاری خارجی از پیامدهای فوری توقف گفت‌وگو با جهان بود. شاید هیچ شاخصی به‌اندازه تغییر رفتار فعالان اقتصادی در این دوره گویای این واقعیت نباشد که دیپلماسی، زمینه‌ساز اعتماد است و فقدان آن، مترادف با رکود.
تجارت در غیاب گفت‌وگو
تجربه سال‌های تحریم نشان داد که صرف توانمندی تولیدی یا منابع زیرزمینی برای تداوم تجارت کافی نیست. حتی در بخش‌هایی مانند پتروشیمی، فولاد یا صنایع غذایی که ایران در آنها مزیت نسبی دارد، نبود تعامل رسمی و گفت‌وگوی پایدار با طرف‌های بین‌المللی موجب شد تا بازارها از دست بروند یا با هزینه‌های گزاف حفظ شوند. علاوه بر این، قطع ارتباط نظام‌مند با نهادهای جهانی، فرصت‌های حضور در زنجیره‌های ارزش جهانی را از ایران گرفت. صادرات به کشورهای منطقه نیز که تصور می‌شد از تحریم‌ها مصون بمانند، به‌دلیل اختلال در شبکه‌های بانکی و بیمه‌ای آسیب دید. در این میان، شرکت‌های کوچک و متوسط که ستون‌فقرات تجارت غیرنفتی را تشکیل می‌دهند، بیشترین آسیب را دیدند، چراکه توان تاب‌آوری در برابر پیچیدگی‌های حقوقی و مالی تجارت تحریمی را نداشتند. این وضعیت نه‌تنها به کاهش صادرات انجامید، بلکه باعث افزایش سهم واسطه‌گران و بازارهای غیررسمی شد که خود عاملی برای افزایش ریسک، کاهش شفافیت و افت بهره‌وری اقتصادی بود. به‌بیان دیگر، در غیاب گفت‌وگو، تجارت ایران به مسیرهای پرهزینه، کند و نامطمئن سوق پیدا کرد و این یعنی عقبگرد.
اثر روانی دیپلماسی اقتصادی بر سفره مردم
در کنار ابعاد کلان اقتصادی، نباید از اثرات روانی و ملموس دیپلماسی اقتصادی بر زندگی روزمره مردم غافل شد. زمانی که گفت‌وگوهای بین‌المللی به کاهش تنش‌ها و باز شدن مسیرهای تجاری منجر می‌شود، نخستین دستاورد آن در زنجیره تامین مواد اولیه، کاهش هزینه‌های تولید و در نهایت کنترل قیمت‌ها نمایان می‌شود. ورود آسان‌تر مواد اولیه، قطعات صنعتی و نهاده‌های کشاورزی، تولید را ارزان‌تر و منظم‌تر می‌کند. وقتی تولیدکننده با ثبات در تامین روبه‌رو باشد و نرخ ارز ناشی از افزایش صادرات کنترل‌پذیر شود، نرخ نهایی کالا برای مصرف‌کننده کاهش می‌یابد. در واقع، سفره مردم مستقیما از باز بودن مرزهای اقتصادی و روان بودن تجارت تاثیر می‌پذیرد. از سوی دیگر، کاهش ریسک‌های اقتصادی ناشی از تعامل سازنده با جهان، موجب افزایش اعتماد عمومی و تقویت روانی بازار می‌شود. در چنین شرایطی، چشم‌انداز تورم مهار می‌شود، انتظارات منفی کاهش می‌یابد و حتی فضای رسانه‌ای کشور نیز از التهاب دور می‌شود. به این معنا، دیپلماسی موفق اقتصادی نه‌تنها سود تولیدکننده و صادرکننده، بلکه امنیت روانی و معیشتی شهروندان را نیز تضمین می‌کند.
رکوردشکنی صادرات غیرنفتی در سایه تحریم‌ها
در شرایطی که اقتصاد ایران همچنان با تحریم‌های سنگین بین‌المللی مواجه است، رئیس سازمان توسعه تجارت ایران از رکوردزنی صادرات غیرنفتی کشور در سال گذشته خبر داد و بر ضرورت توسعه راهبردی صادرات، به‌ویژه از طریق پیمان‌های منطقه‌ای، تهاتر و سرمایه‌گذاری مشترک تاکید کرد. محمدعلی دهقان دهنوی با حضور در یک گفت‌وگوی تلویزیونی در تشریح آمارهای صادراتی کشور، اظهار کرد: سال گذشته صادرات غیرنفتی ایران با رسیدن به رقم ۵۷.۸میلیارد دلار، رشد ۱۶درصدی نسبت به سال پیش از آن را ثبت کرد. این دستاورد را می‌توان آمار بسیار خوب و دستاوردی بزرگ برای اقتصاد کشور دانست.رئیس سازمان توسعه تجارت ایران ترکیب کالاهای صادراتی کشور را این‌گونه توصیف کرد که بخش قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی مربوط به محصولات پتروشیمی و مواد پلیمری است. پس از آن، صنایع‌معدنی و کالاهای صنعتی و همچنین محصولات کشاورزی و صنایع‌غذایی سهم مهمی در صادرات دارند.
کشورهای هدف صادراتی ایران؛ عراق، چین، ترکیه و همسایگان
این معاون وزیر صمت افزود: چین، عراق، امارات، ترکیه، افغانستان و پاکستان از جمله کشورهای اصلی مقصد صادرات ایران هستند. صادرات به چین در صدر قرار دارد و عراق نیز با حدود ۱۲میلیارد دلار صادرات در جایگاه دوم است. وی ضمن اشاره به محدودیت‌های صادراتی به عراق گفت: این کشور ظرفیت بالایی برای واردات دارد، اما به دلایل مختلف از جمله سیاست‌های حمایتی از تولید داخلی، گاه با ممنوعیت‌ها و تعرفه‌های بالا مواجهیم. با این حال، رشد صادرات به عراق ادامه‌دار خواهد بود، به‌ویژه اگر بتوانیم از طریق سرمایه‌گذاری مشترک، حضور خود را در بازار این کشور تثبیت کنیم.
ترکیه، الگویی برای حمایت از صادرات
رئیس سازمان توسعه تجارت ایران ضمن اشاره به نقش پررنگ ترکیه در بازارهای منطقه‌ای گفت: ترکیه استراتژی‌های تهاجمی و موثری در حوزه صادرات دارد؛ از مشوق‌های قوی تا زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک. برخی از این استراتژی‌ها قابل‌بهره‌برداری در ایران نیز هستند. کارخانه‌های بزرگی در ایران، به‌ویژه در حوزه مواد غذایی و شوینده وجود دارند که با حمایت مناسب می‌توانند بازارهای منطقه‌ای را به‌دست بگیرند. سازمان توسعه تجارت در حال برنامه‌ریزی برای ارائه مشوق‌ها و امکانات لازم به صادرکنندگان است.
ضرورت بازنگری در نظام مشوق‌های صادراتی
دهقان‌دهنوی ضمن اشاره به کاهش بودجه مشوق‌های صادراتی طی سال‌های اخیر تصریح کرد: پیشنهاد ما این است که عوارض صادراتی کالاهای خام و نیمه‌خام صرف توسعه صادرات کالاهای با ارزش‌افزوده بالا شود. اگر این پیشنهاد در بودجه سال آینده گنجانده شود، می‌تواند تحول مهمی در حمایت از صادرات ایجاد کند.
به‌گفته رئیس سازمان توسعه تجارت، پیمان تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که از پنجشنبه هفته گذشته وارد مرحله اجرایی شده، گام مهمی در گسترش تجارت ایران با 5کشور عضو این اتحادیه است. در این پیمان ۸۷ درصد از کالاهای مبادله‌شده مشمول تعرفه صفر شده‌اند که فرصتی بزرگ برای افزایش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی است.
تهاتر؛ راهکار مقابله با تحریم و محدودیت‌های مالی
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت خاطرنشان کرد: در شرایطی که تحریم‌های مداوم علیه ایران صورت می‌گیرد، تهاتر به‌عنوان ابزاری مهم برای حفظ و گسترش تجارت خارجی مطرح است. ایران با چند کشور توافقنامه‌های تهاتر امضا کرده است، اگرچه به دلایل فنی و امنیتی نمی‌توان نام این کشورها را اعلام کرد.
وی از راه‌اندازی شکل رسمی همکاری بانکی با روسیه به‌عنوان نمونه‌ای موفق یاد کرد و گفت: اگر اراده سیاسی در طرف مقابل وجود داشته باشد، حتی فعالیت رسمی بانکی نیز ممکن است.
به‌گزارش ایسنا، دهقان دهنوی در ادامه به استفاده از شبکه‌های غیررسمی مالی، از جمله صرافی‌ها و شرکت‌های خصوصی اشاره و تصریح کرد: اگرچه این روش‌ها هزینه‌هایی بر تجارت تحمیل می‌کنند، اما باعث توقف آن نشده‌اند. بخش خصوصی ما فعال است و توانسته در شرایط سخت، صادرات غیرنفتی را رشد دهد. گاهی این هزینه‌ها تا ۱۵درصد نیز افزایش می‌یابد که مستقیما از رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی می‌کاهد. اما در صورت رفع این هزینه‌ها، امکان رشد چشمگیر صادرات وجود دارد.
برندسازی، حلقه مفقوده صادرات ایران
رئیس سازمان توسعه تجارت ایران ضمن تاکید بر ضعف در حوزه برندسازی صادراتی کشور، اظهار کرد: بخش بزرگی از صادرات ما به کالاهای خام و نیمه‌خام اختصاص دارد که نیازی به برندسازی ندارند، اما کالاهای صنعتی و غذایی نیازمند تجاری‌سازی و برندسازی هستند. البته اقداماتی در این زمینه انجام شده است؛ کمیسیون ملی برند در سازمان توسعه تجارت راه‌اندازی و همایش‌هایی در این زمینه برگزار شده است که حمایت از شرکت‌های مدیریت صادراتی و کنسرسیوم‌های صادراتی را در دستور کار قرار داده است.
دهقان دهنوی در پایان در راستای توضیح بیشتر این مدل گفت: در کنسرسیوم صادراتی، تولیدکنندگان کوچک با یک برند مشترک صادرات انجام داده، کیفیت را مدیریت می‌کنند و می‌توانند در بازارهای هدف، فعالیت‌های بازاریابی و تبلیغاتی موثری داشته باشند. این استراتژی به‌ویژه در بازارهای مصرفی منطقه بسیار کارآمد خواهد بود.
تجارت خارجی بدون دیپلماسی اقتصادی موفق نمی‌شود
مجیدرضا حریری، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین با تاکید بر ضرورت گفت‌وگو به‌عنوان محور اصلی تعاملات اقتصادی به صمت گفت: در شرایط کنونی، زور به‌جای گفت‌وگو نشسته و نهادهای بین‌المللی پاسخگوی نظم جدید جهانی نیستند. بدون نقشه‌راه مشخص برای دیپلماسی اقتصادی، نمی‌توان به نتایج پایدار در تجارت خارجی امید بست.
ضرورت گفت‌وگو در روابط اقتصادی
وی بااشاره به نقش بنیادین گفت‌وگو در توسعه روابط اقتصادی اظهار کرد: به هر حال، بشر هرچقدر در هر حوزه‌ای گفت‌وگو کند، بیشتر به‌سمت تعامل و همکاری حرکت می‌کند. این مسئله در حوزه اقتصاد نیز به‌طریق اولی صادق است.
گفت‌وگو لازمه هر نوع رابطه اقتصادی و تجاری است؛ چه در مرزهای داخلی کشور و چه در سطح تجارت جهانی. اما این پرسش مطرح است که آیا این ارزش‌ها امروز واقعا رعایت می‌شود یا نه؟ در این زمینه جای بحث جدی وجود دارد.
نهادهای جهانی، ناکارآمد در مواجهه با تحولات جدید
رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین بااشاره به نهادهایی که پس از جنگ جهانی دوم برای تنظیم نظم جهانی طراحی شده‌اند، بیان کرد: نهادهایی که بشر طی چند دهه اخیر برای ارتباط بین ملت‌ها و دولت‌ها ایجاد کرده، آیا امروز در برابر اتفاقات و تحولات جهانی پاسخگو هستند؟ دست‌کم در هفته‌های اخیر احساس کردیم که بسیاری از حرف‌ها جدی گرفته نمی‌شود و به‌جای گفت‌وگو، زور و تهاجم میدان‌دار شده‌اند. بی‌توجهی به روابط انسانی و نادیده گرفتن تعاملات بین ملت‌ها، روندی نگران‌کننده است که می‌تواند آینده روابط اقتصادی را نیز تحت‌تاثیر قرار دهد.
نقش وزارت امور خارجه در دیپلماسی اقتصادی
حریری بااشاره به نقش وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی اقتصادی تصریح کرد: وزارت امور خارجه ویترین روابط بین‌الملل ماست، اما اینکه این نهاد تا چه اندازه بر روند تجارت کشور تاثیرگذار است، جای سوال دارد. دستگاه دیپلماسی مسیر گفت‌وگو را دنبال می‌کند، اما دیپلماسی نباید صرفا محدود به وزارت امور خارجه باشد؛ بلکه باید در کل حاکمیت نهادینه شود.
فقدان برنامه مشخص در عرصه تجارت بین‌الملل
وی با انتقاد از نبود راهبرد مشخص در سیاست خارجی اقتصادی کشور اظهار کرد: هرچند شعارهای بسیاری در این زمینه داده می‌شود، اما در عمل، برنامه روشنی مشاهده نمی‌شود. ما باید امیدوار باشیم که از راه گفت‌وگو و مذاکره، بتوانیم تعاملات خود را با کشورهای دیگر توسعه دهیم.
تحریم و ضرورت بازآموزی تجارت در شرایط جدید
حریری بااشاره به آثار تحریم‌های سالیان اخیر گفت: ما حدود ۱۵سال است که در شرایط تحریم مطلق، تجارت خارجی انجام می‌دهیم. این روند، رقابت را برای ما سخت‌تر کرده است. اگر تحریم‌ها کاهش یابد، در مرحله نخست در حوزه واردات مواد اولیه شاهد تسهیل خواهیم بود و این موضوع مستقیما بر تولید و مزیت‌های رقابتی ما اثر خواهد گذاشت. در عین حال، باید بپذیریم که نقایص بسیاری وجود دارد و نیاز به برنامه‌ریزی مجدد داریم.
لزوم بازتعریف قواعد تجارت
حریری همچنین تاکید کرد: ما باید قواعد تجارت را که در این ۱۵سال تغییر یافته، دوباره آموزش دهیم. شناخت و درک عمیق از تجارت بین‌المللی، کلید موفقیت ما در دوران پساتحریم است.
سخن پایانی
مرور تجربه برجام و دوره بازگشت تحریم‌ها، یک پیام روشن برای آینده سیاست‌گذاری اقتصادی ایران دارد که گفت‌وگو نه‌تنها ابزار رفع بحران‌های سیاسی، بلکه بنیان تعامل اقتصادی با جهان است. کشوری که گفت‌وگو نمی‌کند، دیده نمی‌شود و آنکه دیده نمی‌شود، در معادلات تجارت جهانی جایی ندارد. بازگشت به مسیر دیپلماسی فعال و هوشمندانه، پیش‌نیاز احیای تجارت، جذب سرمایه و دستیابی به توسعه پایدار است. در روز ملی گفت‌وگو، وقت آن است که دیپلماسی را نه به‌عنوان ابزاری مقطعی برای عبور از بحران، بلکه به‌عنوان یک استراتژی بلندمدت برای ساختن اقتصادی مقاوم و متصل به جهان بازتعریف کنیم. بدون تعامل سازنده، تجارت در خلأ عمل می‌کند و هیچ اقتصادی در خلأ رشد نخواهد کرد.
