راه ناگزیر اصلاح سیاست‌گذاری انرژی
انرژی یکی از زیرساخت‌های اصلی توسعه در جهان امروز است و حتی می‌توان عمده جنگ‌‌های شکل‌گرفته در تاریخ دنیا را راهی برای دست یافتن به این ابزار قدرت دانست، زیرا تجربه ثابت کرده کشورها و سرزمین‌هایی که به منابع انرژی دسترسی داشته‌اند قدرت اقتصادی و متعاقب آن سیاسی بالاتری به دست آورده و نفوذ خود را در جهان گسترش داده‌اند. با این حال به‌نظر می‌رسد ایران نه‌‌تنها نتوانسته از این ظرفیت که در اقصی نقاط این سرزمین گسترده شده استفاده مطلوبی کند، بلکه در حدود یک دهه اخیر هر سال که می‌گذرد چالش ناترازی حوزه انرژی عمیق‌تر می‌شود. اما دلیل این امر چیست؟ کارشناسان در پاسخ به این سوال تاکید دارند روندی که از گذشته تاکنون در حوزه انرژی حاکم بوده وضعیت فعلی را رقم زده و برای گذر از این شرایط نیز راهی جز اصلاح سیاست‌گذاری‌ها وجود ندارد. صمت در گزارش پیش رو با نگاهی به آخرین آمار تجارت انرژی کشور، در گفت‌وگو با کارشناسان دلایل و راهکارهای رفع معضل انرژی کشور را جویا شده است.
انرژی، همچنان در مسیر بحران
جدیدترین آمار منتشرشده از سوی اوپک نشان می‌دهد صادرات گاز ایران در سال ۲۰۲۴ نسبت به سال قبل ۳۰ درصد کاهش داشته است. همچنین اوپک از واردات روزانه ۹۲ هزار بشکه فرآورده نفتی توسط ایران در سال میلادی گذشته خبر داده است. موضوعات بیان‌شده از رد پای ناترازی انرژی در کاهش صادرات و افزایش واردات فرآورده‌های نفتی و انرژی حکایت دارد.
گزارش اخیر سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا همان اوپک تصویری روشن از ناترازی ساختاری در حوزه انرژی ایران ارائه می‌دهد. در حالی که ایران از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز در جهان به‌شمار می‌رود، آمارهای مربوط به سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد کشور با کاهش چشمگیر صادرات گاز طبیعی و در عین حال، تداوم وابستگی به واردات فرآورده‌های نفتی مواجه بوده است.
این وضعیت متناقض، ریشه در مجموعه‌ای از چالش‌های فنی، اقتصادی و مدیریتی در زنجیره تولید، توزیع و مصرف انرژی دارد.
افت صادرات گاز طبیعی ایران در ۲۰۲۴
براساس داده‌های اوپک، ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۸.۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صادر کرده که این رقم نشان از کاهش ۳۰ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۳ که صادرات گاز ایران بالغ بر ۱۲.۹ میلیارد مترمکعب بود، دارد. ترکیه مهم‌ترین مقصد صادراتی گاز ایران است، اما به‌نظر می‌رسد ظرفیت محدود زیرساختی، نیاز روزافزون داخلی، مشکلات فنی در خطوط انتقال و اولویت‌بندی تامین نیاز داخلی بر صادرات، از جمله عواملی باشند که این افت صادرات را رقم زده‌اند. موضوعی که در این زمینه اهمیت دارد تاثیر ناترازی انرژی بر تجارت خارجی ایران متعاقبا اقتصاد کلان است. کمبود گاز در کشور، ایران را مجبور به کاهش صادرات گاز طبیعی کرده و تداوم این شرایط از میزان صادرات می‌کاهد که نتیجه این روند کاهش درآمدهای ارزی و افزایش تورم در کشور است. این در حالی است که با کاهش درآمدهای ارزی، تورم سمت عرضه در ایران تشدید می‌شود و نرخ کالاهای وارداتی و مواد اولیه صنایع بالا می‌رود.
وابستگی ایران به واردات سوخت
باتوجه به گزارش اوپک، ایران در سال ۲۰۲۴ به‌طور میانگین روزانه ۹۲ هزار بشکه فرآورده نفتی وارد کرده است. هرچند این رقم نسبت به واردات ۹۵ هزار بشکه‌ای سال قبل کاهش 3 درصدی داشته، اما همچنان رقم قابل‌توجهی به‌شمار می‌رود. اوپک بنزین را اصلی‌ترین قلم واردات سوخت ایران دانسته که این موضوع نشان‌دهنده ناکارآمدی در تامین پایدار نیاز داخلی است؛ امری که به‌ویژه در شرایط تحریم و فشارهای اقتصادی، آسیب‌پذیری کشور را در حوزه انرژی افزایش می‌دهد. کمبود بنزین در کشور تاکنون مشکلات بسیاری را به‌وجود آورده و راهکارهایی چون افزایش نرخ بنزین تا کاهش سهمیه بنزین هم برای آن توصیه شده که عموما انتقادات زیادی به آن وارد است.
علاوه بر موضوعات بیان‌شده، کمبود بنزین منجر به واردات گسترده بنزین و استفاده از منابع ارزی شده است؛ موضوعی که به کمبود منابع ارزی و افزایش تورم دامن می‌زند.
کمبود ظرفیت پالایشی از عوامل وابستگی به واردات بنزین
ظرفیت ناکافی پالایشگاهی از عوامل مهم ناترازی انرژی در کشور است. بسیاری از پالایشگاه‌های موجود فرسوده هستند یا با ظرفیت کامل فعالیت نمی‌کنند. همچنین، تعدادی از پروژه‌های پالایشی جدید با تاخیر مواجه شده‌اند یا به بهره‌برداری کامل نرسیده‌اند.
عوامل ساختاری کمبود گاز و فرآورده‌های نفتی
کمبود گاز در کشور به‌طور عمده ناشی از نبود برنامه‌های موثر در بهینه‌سازی مصرف است. گازکشی‌های بی‌رویه به تمامی نقاط کشور و استفاده از لوازم پرمصرف همواره بر افزایش مصرف گاز دامن زده‌اند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای دنیا از انرژی گاز برای تبدیل آن به برق استفاده می‌کنند که منجر به صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌شود.
علاوه بر این تحریم‌های بین‌المللی، خروج شرکت‌های خارجی و نبود سرمایه‌گذاری پایدار در بخش انرژی، باعث کندی توسعه زیرساخت‌ها، پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال شده است؛ امری که به کمبود گاز دامن زده و منجر به کاهش صادرات گاز شده است.
پیامدهای اقتصادی و استراتژیک
تداوم ناترازی انرژی در ایران، پیامدهای گسترده‌ای برای اقتصاد و امنیت انرژی کشور به‌دنبال دارد. کاهش صادرات گاز به‌معنای از دست دادن سهم بازارهای بین‌المللی و فرصت‌های درآمدی است؛ به‌ویژه در شرایطی که رقبایی مانند قطر توانسته‌اند با افزایش تولید و صادرات، جایگاه جهانی خود را تثبیت کنند.
در مقابل، واردات فرآورده‌های نفتی، فشار مضاعفی بر منابع ارزی کشور وارد و مزیت اقتصادی صادرات نفت خام را تضعیف میکند. همچنین، وابستگی به واردات سوخت، آسیب‌پذیری کشور را در برابر بحران‌ها یا تحریم‌های شدیدتر افزایش می‌دهد.
نظام بازتوزیع انرژی غلط است
یک کارشناس حوزه انرژی درباره راهکارهای کاهش ناترازی بیان کرد: اصلاح سیاست‌‌ها در حوزه انرژی و تنوع‌بخشی به سبد سوخت راه ناگزیر رفع مشکلات فعلی است.
مهدی هاشم‌زاده، کارشناس حوزه انرژی در گفت‌وگو با صمت در تشریح عوامل شکل‌گیری ناترازی انرژی در کشور اظهار کرد: در تشریح عوامل شکل‌گیری ناترازی باید به این مسئله توجه کنیم که یک یا چند موضوع خاص سبب ناترازی در تمام حوزه‌های گوناگون انرژی نشده‌اند و ممکن است دلایل بروز ناترازی در هر حوزه‌ای متفاوت باشد، اما در کلام کلی می‌توان سیاست‌گذاری‌های حوزه انرژی به‌ویژه در بحث قیمت‌گذاری را زمینه‌ساز و عامل شکل‌گیری وضعیت کنونی در حوزه انرژی دانست.
ظرفیت صادرات فراهم است
این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه ما در حوزه گاز و برق امکان مناسبی برای صادرات داریم، تاکید کرد: در حوزه برق ما جز در بازه خرداد تا اواسط شهریور مازاد تولید داریم که آن را صادر می‌‌کنیم و در بخش گاز نیز عموما در ۶ ماه نخست سال این شرایط حاکم است؛ کما اینکه عموما اهداف مندرج در بودجه در زمینه صادرات حوزه انرژی به‌ویژه گاز محقق شده‌اند. با این توضیح می‌توان گفت ناترازی انرژی مقطعی است، اما این مقطعی بودن هم نافی ضرورت انجام اقداماتی برای رفع ناترازی نیست.
هاشم‌زاده در بخش دیگری از گفت‌وگو با خبرنگار صمت در ارائه راهکارهایی برای غلبه بر ناترازی گفت: در حوزه برق بهترین راهکار تولید برق از طریق سیستم‌های غیرمتمرکز است که تحقق این هدف نیز سخت نیست، زیرا از آنجایی که بخش عمده انرژی مصرفی خانوار را گاز تشکیل می‌دهد و برق در تامین گرما و پخت‌وپز و... وزن سنگینی ندارد، می‌توان با پرداخت وام به خانوارها آنها را ترغیب به توسعه نیروگاه‌های برقی خورشیدی و تامین برق‌شان از این راه کرد. یکی از تاثیرات مهم اجرای این برنامه تامین امنیت انرژی در بخش خانگی، تجاری و شاید هم صنعتی حتی به میزان حداقلی، در صورت وقوع شرایط بحرانی چون جنگ و وارد آمدن آسیب به نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس است.
سبد سوخت را متنوع کنیم
وی راهکار دیگر رفع مشکل ناترازی را متنوع کردن سبد سوخت دانست و گفت: در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد تولید برق ما از طریق گاز انجام می‌شود در حالی که در دنیا حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد برق از طریق زغال‌ستگ تولید می‌شود و در مقابل در کشور ما سهم زغال‌سنگ در تولید برق صفر است. بر این مبنا ضرورت دارد ما با فعال‌سازی معادن زغال‌سنگ از این منبع سوختی برای تولید برق استفاده و در مقابل گاز را به‌عنوان خوراک برای تولید مواد پتروشیمی استفاده کنیم که نتیجه آن صادرات و رشد ارزآوری است.
هاشم‌زاده در ادامه نظام بازتوزیع غلط حوزه انرژی را دلیل قابل‌توجه ناترازی انرژی دانست و برای رفع این چالش پیشنهاد کرد: نظام بازتوزیع ما به‌گونه‌ای طراحی شده که براساس آن هر کسی که مصرف نکند متحمل ضرر و آسیب می‌شود؛ با این وصف باید این نظام اصلاح شود و در این اصلاح به‌طور قطع پیاده‌سازی نظام «اعتبار انرژی» از بهترین راهکارهاست.
برمبنای این نظام، هر فرد می‌تواند یارانه انرژی را برای میزان مشخصی از مصرف دریافت کند و در صورت مصرف مازاد سهمیه باید هزینه خریداری آن انرژی را به چند برابر -چه به دولت و چه به تولیدکنندگان بخش خصوصی- پرداخت کند. این اقدام قطعا انگیزه کاهش و متناسب‌سازی میزان مصرف با الگو را در مصرف‌کنندگان پرمصرف ایجاد میکند و در مقابل نیز یک منبع درآمدی برای کم‌مصرف‌ها ایجاد میکند. این طرح در بخش بنزین نیز قابل‌اجراست؛ منتها با تفاوت‌هایی در بخش حمل‌ونقل عمومی. پیامد اجرای این طرح متنوع شدن سبد سوخت خواهد بود، زیرابخش حمل‌ونقل و حتی بخش زیادی از مردم برای تامین سوخت خود با شرایط مناسب‌تر، به مصرف سی‌ان‌جی، ال‌پی‌جی و ... روی می‌آورند.
وضعیت امروز محصول عملکرد دیروز است
یک کارشناس دیگر حوزه انرژی ناترازی‌های فعلی را نتیجه اشتباهات و سیاست‌گذاری‌های نامطلوب گذشته دانست و تاکید کرد: اگر روند فعلی ادامه پیدا کند ظرف پنج، شش سال آینده به ناترازی کامل در انرژی می‌رسیم؛ مگر اینکه به‌طور جدی روند را تغییر دهیم.
غلامحسین حسن‌تاش، کارشناس ارشد حوزه انرژی در گفت‌وگو با صمت در توضیح عوامل شکل‌گیری وضعیت کنونی در حوزه انرژی اظهار کرد: چالش‌ها و مشکلات موجود یک روزه و دوروزه به‌وجود نیامده و حاصل انباشت بی‌برنامگی‌ها و اشتباهات در اقدامات زیربخش‌های انرژی است. نداشتن پیش‌بینی و آینده‌نگری دقیق، تصمیمات اشتباه در تولید و توزیع حامل‌های انرژی، عدم سرمایه‌گذاری به‌موقع، بی‌توجهی به مقوله مهم بهره‌وری و بهینه‌سازی در همه عرصه‌های تولید و توزیع و مصرف انرژی، نتیجه قهری‌اش این می‌شود که متاسفانه شده. بسیاری از دلسوزان، از جمله خود بنده از سال‌ها پیش هشدارهای زیادی درباره اشتباهات داده بودیم که موردتوجه قرار نگرفت و امروز هم برای چندمین بار هشدار می‌دهم که ادامه این روند ظرف پنج، شش سال آینده ما را به ناترازی کامل در انرژی می‌رساند؛ مگر اینکه به‌طور جدی روند را تغییر دهیم.
این کارشناس حوزه انرژی در اشاره به راهکارهای رفع چالش ناترازی انرژی ضمن تاکید بر ضرورت اصلاح رویکردها و سیاست‌های حاکم بر این حوزه گفت: به‌نظر من قطعا کشور ما باید به سمت تامین برق از انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کند. در حال حاضر با توسعه فناوری‌ها، اقتصاد انرژی در جهان تغییر کرده و بعضی از انرژی‌ها که در گذشته گران بودند ارزان‌تر شده‌اند؛ به‌ویژه در کشوری مانند کشور ما که بهترین موقعیت را به‌لحاظ انرژی خورشیدی دارد. به‌نظر من کنده شدن موتور انرژی بادی و خورشیدی از زمین نیاز به حمایت و اقدام جدی دولت دارد. دولت باید با هماهنگ کردن مستمر دستگاه‌های ذی‌نفع و ذی‌ربط مشکلات و موانع را برطرف کند تا کار روی ریل اصلی قرار بگیرد. در این صورت بخش خصوصی هم تمایل به ورود به این عرصه و آمادگی برای سرمایه‌گذاری در این بخش را پیدا خواهد کرد.
سخن پایانی
وضعیت فعلی انرژی در ایران، نمایشی از یک تناقض مزمن در برخی اقتصادهای نفتی است؛ کشورهایی که میلیاردها بشکه نفت و میلیاردها مترمکعب گاز در اختیار دارند، در تامین سوخت مصرفی خود دچار چالش هستند.
برای ایران، رفع این ناترازی منوط به انجام مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی است که از سرمایه‌گذاری در نوسازی و تکمیل طرح‌های پالایشی شروع می‌شود و به بهینه‌سازی مصرف داخلی و توسعه پایدار زیرساخت‌های تولید و صادرات انرژی گسترش می‌یابد. با اتخاذ چنین سیاست‌هایی می‌توان تراز انرژی کشور را به‌گونه‌ای اصلاح کرد که ضمن تامین نیازهای داخلی، جایگاه ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی انرژی نیز تثبیت و تقویت شود.
