کاهش بهرهوری زاییده محدودیت‌هاست
نهضت بهرهوری در کشور ما حدود ۳۰ سال پیش با برداشت از الگوی ژاپنی شکل گرفت و به‌منظور تحقق آن سازمانی تحت عنوان سازمان ملی بهرهوری زیر نظر وزارت صنایع وقت ایجاد شد. اما آیا واقعا اقتصاد ایران اقتصادی بهره‌ور است؟ این پرسشی است که نه از اظهارات مسئولان حوزه متبوع در همایش ملی بهرهوری پاسخ مثبتی برای آن دریافت شده و نه در بررسی‌های کارشناسان؛ به‌گونه‌ای که رئیس سازمان ملی بهرهوری گفت «روند ۵۰ ساله رشد بهرهوری در کشورمان مطلوب نبوده و تنها ۰.۲ درصد بوده است». کارشناسان در تشریح دلایل عدم توفیق در رشد بهرهوری به مسائل گوناگونی اشاره می‌کنند که در رأس آنها تحریم و عدم دسترسی آسان به نهاده‌های تولید قرار دارد و تاکید می‌کنند اگر دولت در پی رشد بهرهوری و رشد اقتصاد از محل آن است باید ابتدا بسترهای رشد بهرهوری را آماده کند؛ بستری که رفع تحریم و امکان دسترسی به فناوری‌های روز و اقناع و غنی‌سازی نیروی انسانی از موجودی‌های اصلی آن است. صمت در گزارش پیش رو با نگاهی کوتاه به آنچه در همایش اخیر بهرهوری مطرح شد، نظر یک استاد دانشگاه را درباره دلایل کاهش بهرهوری در کشور و راهکارهای ارتقای آن جویا شده است.
بهرهوری از درون فرد آغاز می‌شود
رئیس‌جمهوری در همایش ملی بهرهوری ایران با تاکید بر اینکه تحول و افزایش بهرهوری ابتدا باید از درون خود افراد آغاز شود، تصریح کرد: تنها با تغییر نگرش و عملکرد فردی می‌توان به پیشرفت و توسعه پایدار دست یافت.
دکتر پزشکیان با اشاره به اصول و استراتژی‌های جهانی در حوزه بهرهوری گفت: براساس بررسی تجربه ۴۰ کشور دنیا، سه اصل مشترک یعنی «مسئولیت»، «نوع کار» و «پاسخگویی» در همه اصلاحات موفق وجود داشته است. همچنین از ۵ استراتژی شناخته‌شده، حداقل ۲ یا ۳ مورد به‌طور همزمان اجرا شده‌اند.
رئیس‌جمهوری با انتقاد از ساختار ناکارآمد اداری کشور اظهار کرد: اکنون در دستگاه‌های ما مشخص نیست چه کسی مسئول چیست و در صورت عدم انجام وظیفه چگونه باید پاسخگو باشد. این سه اصل باید در همه سطوح مدیریتی روشن و اجرایی شود.
پزشکیان با بیان اینکه مدیریت عملکرد نیروی انسانی و بودجه‌بندی براساس عملکرد از جمله راهبردهای مهم در رشد بهرهوری است، تصریح کرد: چرا کسی که کار نمی‌کند، حقوق می‌گیرد؟ و چرا میان افراد پرتلاش و کم‌کار تفاوتی نیست؟ در حال حاضر در حال تلاش برای اجرای بودجه‌ریزی مبتنی بر عملکرد هستیم و از دانشگاه‌ها برای مشارکت دعوت کرده‌ایم.
رئیس‌جمهوری با انتقاد از بی‌عدالتی در توزیع مزایا گفت: در برخی موارد، افراد کم‌کار از تمام مزایا برخوردارند و فردی که مشغول کار واقعی است حتی به ناهار هم نمی‌رسد، چون وقت آن را ندارد. این ساختار ناعادلانه باید اصلاح شود.
پزشکیان تاکید کرد: بهرهوری از خود ما آغاز می‌شود، نه از کتاب‌ها و مقالات. خداوند روز قیامت، عذر ما را در قبال ضعف و ناتوانی نخواهد پذیرفت. باید بلند شویم، تغییر کنیم و کشوری بسازیم که در چشم‌انداز ترسیم‌شده آن، الهام‌بخش و پیشتاز باشد.
از بهرهوری غفلت کرده‌ایم
رئیس سازمان ملی بهرهوری گفت: روند ۵۰ ساله رشد بهرهوری در کشورمان مطلوب نبوده و تنها ۰.۲ درصد بوده است.
محمد صالح‌اولیا نیز در همایش ملی بهرهوری اظهار کرد: در برنامه ظرفیت‌هایی برای رشد بهرهوری دیده شده و امیدواریم بتوان مسیر متفاوتی را طی کرد.
وی، ثبات، قابلیت‌ها و بازارها را از عوامل موثر بر بهرهوری عنوان کرد و افزود: نقش دولت‌ها در ارتقای بهرهوری سیاست‌گذاری است.
اولیا با طرح این سوال که آیا رشد شرکت‌های خصوصی متاثر از بهرهوری است یا از طریق سایر عوامل مثل رانت‌ها می‌توانند منافع بهتری کسب کنند، گفت: اگر فعالان اقتصادی احساس کنند منافع‌شان در رانت است، بهرهوری در بخش خصوصی اتفاق نخواهد افتاد.
این مقام مسئول تحقق رشد در شاخص بهرهوری را امری بالا به پایین ندانست و افزود: نیازمند تعامل با همه افرادی هستیم که در این اکوسیستم فعال هستند؛ چه بخش دولتی و چه بخش خصوصی.
وی همگرایی در حرکت دستگاه‌های مختلف به سمت بهرهوری را مورد تاکید قرار داد و افزود: تلاش می‌شود با برگزاری نشست‌های مستمر تخصصی دستگاه‌های مختلف در این کار مشارکت داشته باشند.
رشد بهرهوری اراده می‌خواهد
سید حمید کلانتری، رئیس انجمن بهرهوری ایران نیز در سخنانی در این همایش گفت: ۳۵ درصد از رشد اقتصادی در ۴ برنامه چهارم تا هفتم باید از مسیر بهرهوری محقق می‌شد.
وی با بیان اینکه باید سازکارهای رشد بهرهوری فراهم شود، افزود: چرا با این همه منابع انسانی جوان، منابع طبیعی فراوان و زیرساخت‌های گسترده هنوز در بهرهوری وضع خوبی نداریم و در اکثر شاخص‌ها متاسفانه از متوسط جهان پایین‌تریم؟
وی افزود: بهرهوری نیازمند زیست‌بوم مناسب از نظر قوانین و مقررات و اراده حاکمیت در مقررات‌زدایی و فراهم ساختن محیط کسب‌وکار و اقتصاد رقابتی است. علاوه بر این بهرهوری نیازمند ترویج فرهنگ و آموزش بهرهوری در بین مردم است، اما نه صدا‌وسیما و نه آموزش و پرورش و نه دیگر نهادهای فرهنگی و فرهنگ‌ساز برنامه و اقدام مشخصی در این رابطه ندارند.
وی ادامه داد: بهرهوری نیازمند نیروی انسانی شاداب، خلاق و توانمند در بخش‌های مختلف است که نظام تعلیم و تربیت ما در این حوزه با ضعف‌های زیادی روبه‌روست.
کلانتری افزود: بهرهوری سند نمی‌خواهد؛ اراده می‌خواهد؛ شجاعت برای تصمیمات سخت و دشوار می‌خواهد؛ دانشگاه و مدرسه و اداره و مدیر بهره‌ور و نتیجه‌محور می‌خواهد. بهرهوری باید به حرکت ملی با مشارکت مردم و حمایت دولت تبدیل شود.
افزایش بهرهوری با اصلاح نظام اداری
معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور گفت: افزایش بهرهوری از طریق اصلاح نظام اداری در مرحله اول، نیازمند درک اهمیت و ضرورت موضوع باتوجه به شرایط حاکم در کشور و در مرحله دوم، نیازمند هماهنگی و هم‌آوایی قوای سه‌گانه در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌هاست.
علاءالدین رفیع‌زاده در همایش ملی بهرهوری ایران ۱۴۰۴ اظهار کرد: بهرهوری در یک تعریف رایج، حاصل جمع اثربخشی و کارآیی است؛ بنابراین زمانی که درباره این مفهوم در نظام اداری و مدیریتی یک کشور صحبت می‌کنیم، در وهله نخست باید میزان اثربخشی و کارآیی برنامه‌ها و همچنین کاهش هزینه‌های اداری را در اولویت اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها قرار دهیم.
به‌گفته رفیع‌زاده، براساس گزارش بانک جهانی، رتبه ایران در شاخص اثربخشی دولت، از ۱۴۴ در سال ۲۰۱۹ به ۱۸۳ در سال ۲۰۲۳ (از مجموع ۲۰۰ کشور) سقوط کرده و این روند نزولی در سطح منطقه‌ای نیز مشهود است؛ به‌طوری که رتبه کشور از جایگاه ۱۸ به ۲۱ در میان ۲۶ کشور منطقه تنزل یافته است.
وی با اشاره به کارآیی و هزینه‌های حاکم بر نظام اداری تصریح کرد: بخش عمده بودجه کشور را بودجه جاری تشکیل می‌دهد.
معاون رئیس‌جمهوری تصریح کرد: ادبیات نظری حوزه حکمرانی نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از ضعف‌های موجود -که زمینه‌ساز پایین بودن کارآیی در نظام اداری هستند - ناشی از چالش‌های ساختاری و اساسی در این نظام است.
در زمانه محدودیت کاهش بهرهوری طبیعی است
یک استاد اقتصاد دانشگاه درباره شاخص بهرهوری گفت: در زمانه‌ای که تکنولوژی هر روز پیشرفته‌تر از روز قبل می‌شود و شیوه‌های مدیریت بهبود پیدا می‌کند، صحبت از کاهش بهرهوری چندان پذیرفتنی نیست.
آلبرت بغزیان، استاد دانشگاه در گفت‌وگو با صمت با ابراز تردید نسبت به درستی رقم ۰.۲ درصدی شاخص رشد بهرهوری در اقتصاد ایران در نیم قرن اخیر اظهار کرد: مسئله این است که موضوع بهرهوری حتی در سطح جهان حدود ۲۰ سالی است که موردتوجه جدی قرار گرفته و رشد پیدا کرده و طبیعی است که در ۳۰ سال پیش از آن ارقامی در خور از این شاخص به ثبت نرسیده باشد. یعنی این ضعفی نیست که فقط در ایران وجود داشته باشد. علاوه بر این باید دید در محاسبه شاخص بهرهوری به چه روشی عمل کرده‌اند و مفروضات مدلی این محاسبه چه بوده است؟ آیا صرفا حساب‌های ملی را ملاک قرار داده‌اند؛ روش‌های مدیریتی را مدنظر داشته‌اند و...؟
وی در ادامه دیگر مولفه تاثیرگذار در محاسبه شاخص بهرهوری را تعریف بهرهوری دانست و گفت: به‌طور قطع متناسب با تعریف و رویکردمان در شاخص بهرهوری آماری متفاوت از آن به‌دست خواهد آمد. ضمن اینکه باید در نظر بگیریم ما در سال‌های اخیر گرفتار تحریم بوده‌ایم و برای کشوری که جی‌دی‌پی آن نتواند متاثر از تحریم‌ها متناسب با ظرفیت‌های تولیدی‌اش رشد کند و همزمان درگیر رکود اقتصادی باشد، باید در محاسبه شاخص بهرهوری کمی محتاطانه عمل کرد.
بهرهوری از دل مدیریت‌ها بیرون می‌آید
بغزیان در بیان راهکارهای رشد بهرهوری تاکید کرد: بهرهوری بحثی کلان است که از دل شیوه‌های مدیریتی بیرون می‌آید: شیوه‌های مدیریتی که انگیزش نیروی انسانی را به‌دنبال خواهد داشت. ضمن اینکه ما درگیر چالشی به‌نام مازاد نیروی کار به‌ویژه در دستگاه‌های دولتی هستیم که می‌شود با کاهش تعداد آنها و البته همزمان انگیزش و اقناع نیروی کار برای فعالیت بیشتر بهرهوری را افزایش داد. در هر حال اینکه بتوانیم با بکارگیری شیوه‌هایی از نهاده‌های کمتری برای میزان ثابتی از تولید (چه خدمت و چه محصول) استفاده کنیم یا با میزان ثابتی از نهاده تولید بیشتری انجام دهیم بهرهوری را رقم زده‌ایم. حالا این روش می‌تواند تقویت انگیزه نیروی کار با تامین معیشت و سلامت و امنیتش باشد یا بروزرسانی تجهیزات و استفاده از فناوری‌هایی که انرژی کمتری استفاده می‌کنند و کاربرمحور نیستند. با این توصیف وقتی تحریم برقرار است و مسائلی چون ناترازی انرژی و قوانین کار بر حوزه کسب‌وکار سایه انداخته چندان نمی‌توان به رشد بهرهوری امیدوار بود.
سخن پایانی
بهرهوری مفهومی پیچیده و دارای ابعاد گوناگونی است که مهم‌ترین آنها ساختار اقتصادی حاکم و فراهم بودن بستر رشد بهرهوری است؛ یعنی اقتصادی که با محدودیت‌های تحریمی دست‌وپنجه نرم نمی‌کند، نیروی کار انگیزه بالایی برای مشارکت اقتصادی دارد و در عین حال امکان تجهیز خطوط تولید به فناوری روز که نتیجه آن رشد تیراژ تولید محصولاتی کارآمد با اثربخشی بالا خواهد بود، فراهم است. این در حالی است که در اقتصاد ایران باوجود هدف‌گذاری‌های مناسب در زمینه بهرهوری بسترهای یادشده فراهم نیست.
