بحث برگشت خوردن محصولات کشاورزی ایران از مقاصد صادراتی، در چند سال اخیر تبدیل به یکی از دغدغه‌های جدی تولید و تجارت این بخش شده است. اتفاقات مکرر مشابه این‌چنینی مسئولان و تولیدکنندگان حوزه کشاورزی را بر آن داشت تا برنامه‌ای جهت کاهش رخدادهای این‌چنینی وضع کنند. کارشناسان معتقدند افزایش تعداد آزمایشگاه‌های دارای صلاحیت برای کنترل کیفیت بر اساس استانداردهای کشور مبدا، شناسنامه‌دار شدن محصولات کشاورزی برای امکان پیگیری وضعیت آن‌ها، بالا بردن سطح آگاهی کشاورزان، تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی و تعریف استانداردهای مشخص درباره تولیدات داخلی و صادراتی، از جمله راهکارها و برنامه‌های جدی برای تولید محصولات کشاورزی قابل قبول در سطح جهانی است. آنها بر این باورند این راهکار می‌تواند سهم ایران از بازارهای نیازمند واردات تولیدات این بخش را افزایش دهد. برخی تجار نیز از عزم جدی ایران برای شناسنامه‌دار کردن تولید و توزیع محصولات کشاورزی و زراعی برای برخی مقاصد صادراتی مانند کشور چین خبر داده‌اند.در این میان برخی دیگر نیز معتقدند هنوز زمینه فنی و قانونی برای انجام نظارت‌های تخصصی بر تولید و توزیع محصولات کشاورزی در ایران وجود ندارد. همچنین توجه به شرایط صادرات بدون درنظر گرفتن کیفیت تولیدات عرضه در داخل، کمی بی‌انصافی در حق مصرف‌کننده داخلی است. صمت در این گزارش، ضمن بررسی وضعیت فعلی تولید و صادرات محصولات کشاورزی، به راهکارها و الزامات بهبود شرایط جاری و در این‌باره با کارشناسان و فعالان بازرگانی به گفت‌وگو کرده است.

انتظار برای شناسنامه‌دار شدن محصولات زراعی

اواسط دی سال گذشته، رئیس سازمان حفظ نباتات کشور از صادرات کل محصولات کشاورزی ایران با کد رهگیری QR از سال آینده خبر داد و گفت: اکنون فرآیند شناسنامه‌دار شدن ۸ محصول زراعی و سردرختی آغاز شده است. اوایل اسفند سال گذشته نیز معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی، شناسنامه‌دار شدن محصولات باغی و جالیزی را تایید کرد. به گزارش ایرنا، شاهپور علایی مقدم، رئیس سازمان حفظ نباتات کشور در این راستا توضیح داد: در سال ۱۴۰۰، بخشی از محصولات کشاورزی ایران از کشورهای روسیه و برخی کشورهای اوراسیا برگشت خورد. همین امر باعث شد تا جهت جلوگیری از ادامه این روند، برای تولیدات این حوزه شناسنامه و سامانه رهگیری ایجاد کنیم. به گفته وی، از زمستان سال گذشته شناسنامه‌دار شدن ۴ محصول زراعی و ۴ محصول سردرختی الزامی و اجباری شده و از امسال باید محصولات کشاورزی با کد رهگیری QR و بر اساس استانداردهای کشورهای مقصد، از کشور خارج شوند.حال باید دید امسال، تا چه میزان نهادها و مسئولان دولتی طرح شناسنامه‌دار شدن محصولات زراعی صادراتی ایران را پیگیری خواهند کرد.

اهمیت توجه به کیفیت

هادی حنایی، فعال صادراتی محصولات کشاورزی در گفت‌وگو با صمت، ابتدا به اهمیت شناسنامه‌دار شدن محصولات کشاورزی تاکید کرد و در این‌باره گفت: اغلب کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای واردکننده محصولات کشاورزی و باغی، قوانین و دستورالعمل‌های جدی و حرفه‌ای برای سنجش کیفیت اقلام و تولیدات تدوین کرده و اجرایی می‌کنند. این قوانین و سختگیری‌ها به منظور کنترل کیفیت کالاهای خوراکی ورودی به کشورها بوده که امری مهم و رایج است. درحال‌حاضر بسیاری از کشورهای پیشرفته، دارای آزمایشگاه‌های فنی و تخصصی برای سنجش کیفیت تولیدات کشاورزی هستند. این کشورها حتی تولیدهای داخلی خود را کنترل کرده و از ابتدای مرحله تولید تا انتها که شامل بسته‌بندی و عرضه می‌شود، براساس پروتکل‌های مشخص بر روند فعالیت‌ها نظارت دارند. این کشورها برای صادرات تولیدات کشاورزی و محصولات باغی نیز پروتکل‌ها و چارچوب‌های کشورهای مقصد را به تفکیک در نظر گرفته و براساس اهداف صادراتی محصولات را تولید و صادر می‌کنند.

وی ادامه داد: این روند «حرفه‌ای» بوده و بین کشورهای حاضر در تجارت جهانی معمول است. هر کشوری که این قواعد را رعایت نکند، نمی‌تواند از بازارهای جهانی سهم صادراتی داشته باشد. برخلاف روند جهانی، ایران فاقد این سیستم و قواعد کنترل کیفیت برای محصولات کشاورزی است که این موضوع در سال‌های گذشته برای صادرات کشور دردسرساز شد. در سال‌های گذشته دیدیم که برخی از محصولات کشاورزی ایران بنا به دلیل رعایت نشدن قواعد کشور مقصد، بازگشت داده شدند. این مسئله اتفاق جدی برای صادرات محصولات کشاورزی و باغی ایران برشمرد می‌شود چراکه در صورت استمرار، در رابطه با صادرات و فروش این تولیدات با مشکل و مانع گسترده مواجه خواهیم شد.

متولی اجرای طرح‌ها مشخص شود

حنایی در ادامه صحبت‌های خود نسبت به خبر شناسنامه‌دار شدن محصولات کشاورزی ایران برای صادرات واکنش نشان داد و گفت: تا سال‌های گذشته در ایران آزمایشگاه‌های مجهز و فوق تخصصی برای تعیین کیفیت محصولات کشاورزی و همچنین چارچوبی برای اعمال نظارت بر تولیدات و صادرات این محصولات وجود نداشت. همین موضوع باعث شد تا بسیاری از محصولات باغی صادراتی ایران از کشورهای همسایه برگشت داده شود. در راستای جلوگیری از این اتفاق، برخی از مسئولان دولتی اعلام کرده‌اند طرح شناسنامه‌دار شدن محصولات و تولیدات کشاورزی در دستور کار است و از امسال اجرایی خواهد شد. این خبر به‌تنهایی اتفاق خوبی است و از آن می‌توان حمایت کرد. چرا که جای فرآیند نظارت بر تولید و عرضه محصولات کشاورزی در ایران خالی بود. اما تنها تدوین طرح و برنامه کافی نبوده و باید این تصمیمات به مرحله اجرا برسند.

این فعال صادراتی محصولات کشاورزی خاطرنشان کرد: تا به امروز در حوزه‌های مختلف اقتصادی، برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی تهیه شده اما اغلب آنها به مرحله اجرا نرسیدند و یا پس از مدت زمان کوتاهی اجرای آنها رها شد. از مهم‌ترین دلایل این اتفاق را می‌توان نبود متولی اصلی برای اجرای هر قانون و چارچوب و پیگیری فعالیت‌ها دانست. از نتایج بارز این نبود متولی رسمی، آن بود که زمان بازگشت خوردن محصولات کشاورزی ایران، هیچ نهادی مسئولیت آن را قبول نکرد. چرا که پیش از آن نیز نهاد یا سازمانی به طور رسمی متولی و مسئولیت نظارت بر کیفیت تولیدات محصولات کشاورزی و باغی را بر عهده نداشت. نه‌تنها برای تولیدات صادراتی، بلکه برای محصولاتی که به بازارهای داخلی عرضه می‌شوند نیز کنترل و مدیریتی وجود ندارد. بنابراین وجود نهاد متولی نظارت برکیفیت محصولات کشاورزی، افزایش کیفیت محصولات عرضه در داخل را نیز در پی خواهد داشت.

هموارتر شدن مسیر صادرات

این فعال تجاری وجود نظارت بر فعالیت‌ها را موثر بر تمامی حلقه‌های تولید دانست و در این‌باره گفت: در راستای بهبود وضعیت تولید و صادرات محصولات کشاورزی، باید متولی اصلی نظارت بر کیفیت و اجرای طرح شناسنامه‌دار شدن تولیدات این بخش مشخص شود. در این صورت هیچ نهادی نمی‌تواند از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند و باید نسبت به پیشرفت طرح‌ها پاسخگو باشد. از سویی دیگر، سموم ورودی و موجود در بازار نیز مدیریت خواهند شد. وی تصریح کرد: اغلب کشاورزان از سموم و آفت‌کش‌های در دسترس خود استفاده کرده و به دلیل واردات سموم کم‌کیفیت، شاهد بروز مشکلات مختلف در این زمینه هستیم. در صورت مشخص شدن شناسنامه برای محصولات و سموم مورد نیاز برای تولید محصول باکیفیت، سموم و آفت‌کش‌های مناسب وارد و به بازار عرضه می‌شوند. در نهایت چرخه تولید و نحوه توزیع محصولات کشاورزی و باغی اصلاح شده و مسیر برای صادرات این اقلام، هموارتر خواهد شد.

توجه به نیاز کشور واردکننده

ابوالفتح نیکنام، نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی و کارشناس امنیت غذایی در گفت‌وگو با صمت، شناسایی مخاطب و نیاز بازار را مهم‌ترین رکن صادرات دانست و در این‌باره توضیح داد: در جهان امروز، تمامی مردم دنیا به این باور رسیده‌اند که باید کالای خوب با نرخ ارزان تهیه کنند. این قاعده در حال اجرا در تجارت جهانی است و مشتریان به دنبال کالاها با نرخ مناسب و مطابق با معیارهای کیفی خود هستند. این روند در خرید و فروش محصولات کشاورزی و باغی نیز وجود داشته و کیفیت از اهمیت بالایی برخوردار است. از این رو شناسایی معیارها و نیاز کشورهای مقصد، در تولید و صادرات کالاها به‌ویژه محصولات کشاورزی حائز اهمیت است. زمانیکه از توقع کشورها را برای خرید کالاها در دسته‌بندی‌های مختلف آگاه باشیم، بدیهی است که می‌توانیم استراتژی‌ها و برنامه‌های مناسبی را برای کسب سهم صادراتی تدوین کنیم. وی ادامه داد: تهیه فهرستی از مولفه‌های کیفی و معیارهای قیمتی کشورهای مختلف برای پذیرش و خرید کالاها در دسته‌بندی‌های مختلف، مسیر صادرات را برای ایران هموارتر می‌کند. از این رو می‌توان از طرح شناسنامه‌دار کردن تولید و توزیع محصولات کشاورزی صادراتی، حمایت کرد. فارغ از مسئله شناسایی معیارها و خواست‌های کشور مقابل، ایران با معضل جدی تولید کالای کم‌کیفیت و گران، دست به گریبان است. تا زمانیکه این مشکل برطرف نشود، صادرات در مسیر صحیح خود حرکت نخواهد کرد.

به مصرف‌کنندگان داخلی توجه شود

نیکنام در ادامه صحبت‌های خود، به تشریح وضعیت تولید در ایران پرداخت و در این رابطه گفت: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از معضلات جدی در ایران، تولید کالاها با هزینه بالا و کیفیت پایین است. حتی درصورتی که کالاهای با کیفیت بالا و گران‌قیمت تولید می‌کردیم نیز مشکلی نبود. اما به نظر می‌رسد در ایران عادت به تولید کالاهای گران و بی‌کیفیت کرده‌ایم.

کارشناسان معتقدند دقت و نظارت لازم در کیفیت تولیدات ایرانی وجود نداشته و از نظر قیمت‌گذاری کالاها نیز مشکل جدی داریم. رفع این مسئله، نیازمند آن است تا مسئولان و بخش‌های دولتی مختلف از وظایف خود در زمینه مدیریت و کنترل صنایع و واحدهای تولیدی آگاه باشند. در این صورت متولی هر بخش تولیدی مشخص شده و نه‌تنها کیفیت کالاهای صادراتی، بلکه کالاهایی که در داخل توزیع و عرضه می‌شوند نیز ارتقا می‌یابد. وی خاطرنشان کرد: نباید به هر قیمتی، تولید کنیم؛ باید تمامی مولفه‌های استاندارد برای تولید کالای ارزشمند رعایت شده و سیستم‌های ارزش‌گذاری بر کالاها نیز مشخص و منطقی باشند. از سویی دیگر باید به این باور برسیم که مصرف‌کنندگان داخلی نیز مستحق بهره‌مندی از کالای باکیفیت و مقرون به‌صرفه هستند. نباید تمام تمرکز خود را بر توسعه صادرات معطوف کنیم و از تنظیم بازار داخلی باز بمانیم. تا به امروز تنها به کمیت کالاها توجه کردیم و بالا بودن میزان تیراژ یا تعداد تولیدات در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در حوزه کشاورزی را امری خوشایند توصیف می‌کردیم. درحالیکه کیفیت، رکن اصلی تامین امنیت غذایی و ضامن توسعه صادرات محصولات کشاورزی است.

ضرورت حفظ آبروی صادراتی

این کارشناس امنیت غذایی در رابطه با بازگشت خوردن محصولات کشاورزی صادراتی ایران گفت: اهمیت وجود کیفیت و رعایت شدن قواعد جهانی در تولید و عرضه کالاها به‌ویژه محصولات صنایع غذایی و تولیدات کشاورزی، تا حدی بالاست که اگر کالایی فاقد چارچوب‌های مدنظر باشد، به کشور مبدا برگشت داده خواهد شد. این اتفاق به طور رسمی چندین بار برای محصولات کشاورزی و باغی ایران رخ داد و آبروی صادراتی ایران در حوزه کشاورزی را خدشه‌دار کرد. این امر نشان می‌دهد تنها توجه به کمیت تولید کالاها اهمیت نداشته و باید ضمن رعایت کردن استانداردهای جهانی، قواعد کشور مقصد در روند تولید و عرضه را نیز رعایت کنیم.

سخن پایانی

طبق آمار فائو، اگر در دنیا با عوامل خسارت‌زای گیاهی در بخش زراعی و باغی مبارزه نشود، ۴۰ درصد امنیت غذایی جهان با مخاطره روبه‌رو می‌شود. اغلب این خسارات و زیان‌ها در پی افزایش مصرف کودها و آفت‌کش‌ها ایجاد شده و هر چه کیفیت این آفت‌کش‌ها پایین‌تر باشد، آسیب‌های آن چند برابر بیشتر خواهد بود. علاوه بر این، آسیب‌های جانی در بلندمدت برای مصرف‌کنندگان محصولاتی که با درصد سموم بالا تولید شده‌اند، غیرقابل انکار بوده و این مسائل در کنار یکدیگر سبب شده تا کشورها قواعد و چارچوب‌های مشخص و سخت‌گیرانه‌ای را برای واردات محصولات کشاورزی و باغی، تدوین و اجرایی کنند. امیدواریم در سال جدید، با تدوین چارچوب‌های نظارتی موثر، روند تولید محصولات باغی و زراعی ایران اصلاح شده و مسیر صادرات برای این دسته از کالاها هموارتر شود.